Recommended
More Related Content
What's hot
What's hot (20)
Νεότερη Ευρωπαϊκή Ιστορία
- 1. Ι. Σ. ΚΟΛΙΟΠΟΥΛΟΣ •• ΝΕΩΤΕΡΗ ΕΥΡΩΠΑΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ 1789 ·1945 ΑΠΟ ΤΗ ΓΑΛΛΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΜΕΧΡΙ ΤΟΝ Β' ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΠΟΛΕΜΟ η' ανατύπωση Εκδόσεις ΒΑΝΙΑΣ Θεσσαλονίκη 2001
- 2. 'Ο συγγραφέας ειναι Καθηγητής της Νεώτερης' Ιστορίας στό Τμη μα ' Ιστορίας καί ' Αρχαιολογίας της Φιλοσοφικης Σχολης του ' Αρι στοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Σπούδασε Νεώτερη Ευρω παϊκή ' Ιστορία στό Πανεπιστήμιο της Πόλεως της Νέας' γόρκης καί στό Πανεπιστήμιο του Λονδίνου. Κυριώτερα εργα του ειναι τά έξης: - GreeC'e and the British Connection, 1935-1941 (Oxford University Press, 1 977). - Παλινόρθωση, δικτατορία, πόλεμος: 'Ο βρεταννικός παράγοντας στήν Έλλάδα, 1935-1541 ( ' Εκδόσεις Έστίας, 1 985). - Ληστές της κεντρικης Έλλάδας στά μέσα τοϋ 190υ αΙώνα ('Εκδόσεις Έρμη, 1 979). - Brigands with α Cause: Brigandage and Irredentism ίπ Modern Greece, 1821-1912 (Oxford University Press, 1 987).
- 3. Πρώτη έκδοση 1987 Α' ανατύπωση 1990 Β' ανατύπωση 1991 Γ ανατύπωση 1993 Δ' ανατύπωση 1995 Ε' ανατύπωση 1998 ΣΤ ανατύπωση 1998 Ζ' ανατύπωση 2000 © Εκδόσεις Βανιας & Ι. Σ. Κολιόπουλος Αρμενοπούλου 26, τηλ. 219.493 - 232.071 Φωτοστοιχειοθεσία - ΦωΤΟΥράφηση Κ. Κορδαλής & Σία Ο.ε. Αχειροποιήτου 6, τηλ. 272.202
- 4. Ι. Σ. ΚΟΛΙΟΠΟΥΛΟΣ •• ΝΕΩΤΕΡΗ ΕΥΡΩΠΑΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ 1789 ·1945 ΑΠΟ ΤΗ ΓΑΛΛΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΜΕΧΡΙ ΤΟΝ Β' ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΠΟΛΕΜΟ η' ανατύπωση Εκδόσεις ΒΑΝΙΑΣ Θεσσαλονίκη 2001
- 5. ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΠΡΟΛΟΓΟΣ 1 1 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ( 1 789- 1 848) Α. Η ΓΑΛΛΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ 1 5-52 1 . Α'ίτια 1 5 2. . Η Συνέλευση των Γενικων Τάξεων 1 7 3. Ή Έθνοσυνέλευση 1 8 4; . Η Διακήρυξη των Δικαιωμάτων 20 5. Έπαναστατική εξουσία 2 1 6. Πολιτική ίσότητα 22 7. ' Εκκλησιαστική περιουσία 23 8. Βιομηχανία καί εμπόριο 24 9. Διοικητικές, δικαστικές καί στρατιωτικές μεταρρυθμίσεις 25 lo. Τό σύνταγμα του 1 79 1 26 1 Ι. Κράτος καί εκκλησία 27 1 2. Έπισφαλής συναίνεση ( 1 79 1 ) 29 1 3. . Η αντίδραση της μοναρχικης Εύρώπης 29 14. ' Η Τρομοκρατία 37 1 5. . Ο στρατός 37 1 6. Οί «αβράκωτοι» 38 1 7. Τό Διευθυντή ριο 40 1 8. ' Εξαγωγή της επαναστάσεως 42 19. . Ο Βοναπάρτης στήν εξουσία 46 20. Έπισφαλής είρήνη 50 2 1 . Βιβλιογραφία 52 Β. Ο ΝΑΠΟΛΕΩΝ ΚΑΙ Η ΕγΡΩΠΗ 53-84 1 . . Η Γαλλία καί οί αντίπαλοί της 53 2. ' Ο πόλεμος γιά τόν ελεγχο της κεντρικης Εύρώπης 54 3. ' Η γαλλοκρατία στήν Εύρώπη καί ή Βρεταννία 57 4. . Η επέμβαση των Γάλλων στήν . Ισπανία 60
- 6. 6 5. Νέα συρρίκνωση της Αυστρίας 62 6. ' Η οργάνωση της Ναπολεόντειας αυτοκρατορίας 63 7. ' Η ανάπτυξη τών εθνικών κινημάτων 67 8. Τό εθνικό κίνημα στή Γερμανία 69 9. ' Αναδιάρθρωση του πρωσικου κράτους 72 1 0. ' Η πτώση του Ναπολέοντα 75 1 1 . Τό Συνέδριο της Βιέννης ( 1 8 1 5) 79 1 2. Βιβλιογραφία 84 Γ. Η ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Ι. ' Εργοστάσια 85- 1 1 0 85 2. ' Η εκβιομηχάνιση του δευτερογενους τομέα παραγωγης στήν , Αγγλία 3. ' Εφευρέσεις καί τεχνολογικά επιτεύγματα 4. ' Η ανάπτυξη τών συγκοινωνιών 5. Έπιχειρηματική δραστηριότητα 86 90 92 93 6. ' Εργατικό δυναμικό 96 7. ' Η ηπειρωτική Ευρώπη καί τό παράδειγμα της , Αγγλίας 97 8. Παλαιές βιομηχανικές έστίες 1 0 1 9 . ' Αναζήτηση κεφαλαίων 1 04 10. ' Η εκβιομηχάνιση τών ευρωπαϊκών χωρών 1 1 . Βιβλιογραφία Δ. Η ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ ( 1 8 1 5- 1 848) Ι. Πολιτικές δυνάμεις καί θεσμοί 2. ' Η αρχή της επεμβάσεως τών μεγάλων δυνάμεων 3. Έπαναστάσεις στά Βαλκάνια 4. Πολιτικές εξελίξεις στή Βρεταννία 5. Πολιτικές εξελίξεις στή Γαλλία ( 1 830) 6. Έπαναστατικά κινήματα εξω από τή Γαλλία 7. Πολιτικοί στοχαστές 8. ' Ιουλιανή Γαλλία 9. Μεταρρυθμίσεις στή Βρεταννία 10. ' Ο φιλελευθερισμός στήν κεντρική Ευρώπη Ι Ι. Νότια Ευρώπη 12. ΤΟ 1 848: ' Ερμηνευτικές προσεγγίσεις 1 3. 'Η Έπανάσταση του 1848 στή Γαλλία 1 4. ' Η επανάσταση στήν κεντρική Ευρώπη 1 5. ' Η επανάσταση στίς ιταλικές χώρες 1 6. Τό ζήτημα του Σλέσβικ-Χόλσταϊν 1 06 1 10 Ι Ι 1 - 1 70 Ι ΙL 1 25 1 26 1 28 1 32 1 34 1 35 1 4 1 1 43 1 49 1 50 1 52 1 54 1 57 1 63 1 65
- 7. 1 7. Πολιτικές εξελίξεις στήν ' Ισπανία 1 8. Πολιτικές εξελίξεις στήν Έλλάδα 19. Βιβλιογραφία Ε. ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΑ ΡΕΥΜΑΤΑ Ι. Συντηρητισμός 2. Φιλελευθερισμός 3. Μαρξισμός 4. Βιβλιογραφία ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ ( 1 848-1914) 7 1 66 1 67 1 70 1 72- 190 1 72 1 75 1 82 190 ΣΤ. ΑΝΑΔΙΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ ( 1 848-1914) 193-233 Ι. ' Η Βρεταννία καί οί μεγάλες δυνάμεις τής ηπειρωτικής Ευρώπης μετά τό 1 848 194 2. ' Ο Κριμαϊκός Πόλεμος 195 3. Ή ενοποίηση τής ' Ιταλίας 200 4. 'Η ενοποίηση τής Γερμανίας 204 5. Μεταρρυθμίσεις στή Βρεταννία 2 1 1 6. Μεταρρυθμίσεις στή Ρωσία 2 1 2 7 . Πολιτικές εξελίξεις στή νοτιοανατολική Ευρώπη 2 1 3 8. Ό Γαλλοπρωσικός Πόλεμος του 1 870 2 1 5 9. ' Η ' Ανατολική κρίση του 1 877- 1878 καί οί μεγάλες δυνάμεις 2 1 8 10. ' Η κατάρρευση του ευρωπαϊκου συστήματος άσφαλείας 220 1 1 . ' Η προσέγγιση τής Γαλλίας καί τής Ρωσίας 221 1 2. ' Η ' Αγγλοϊαπωνική Συμμαχία 224 1 3. ' Η προσέγγιση τής Βρεταννίας καί τής Γαλλίας 225 14. Ό Ρωσοϊαπωνικός Πόλεμος του 1904-1 905 225 Ι 5. ' Η Κρίση του Μαρόκου 226 1 6. Ή προσέγγιση τής Βρεταννίας καί τής Ρωσίας 227 1 7. Τό Μακεδονικό Ζήτημα 228 1 8. ' Αναταραχή στα Βαλκάνια 228 19. 'Ένταση στίς σχέσεις τών δύο συνασπισμών 229 20. Οί Βαλκανικοί Πόλεμοι 230 21 . Οί ύπολογισμοί τών μεγάλων δυνάμεων τό 1914 23 1 22. Βιβλιογραφία 232 Ζ. ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ Ι . Αϋξηση του πληθυσμου ·2. Μετανάστευση 234-265 234 239
- 8. 8 3. Κρίση της άγροτικης οικονομίας 4. Βιομηχανική άνάπτυξη 5. Τό εύρωκεντρικό παγκόσμιο οικονομικό σύστημα 6. Συγκέντρωση οικονομικών συμφερόντων 7. Συνεταιρισμοί 8. ' Εργατικός συνδικαλισμός 9. ' Αλληλοεξάρτηση τών βιομηχανικών χωρών 10. ' Η ενσωμάτωση τών χωρικών στό εθνικό κράτος 1 1 . Ζήτηση καί κατανάλωση άγαθών 1 2. Διαμόρφωση προτιμήσεων 13. Βιβλιογραφία 24 1 243 247 248 250 25 1 25 1 252 256 259 264 Η. ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΚΑΙ ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΟΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ 266-284 Ι . ' Η άριστοκρατία 2. Τά μεσαία κοινωνικά στρώματα 3. Οί χωρικοί 4. Οί εργάτες 5. ' Αναρχοσυνδικαλισμός 6. Τό άπεργιακό κίνημα 7. Τό σοσιαλιστικό κίνημα 8. ' Αναρχισμός 9. Τό φεμινιστικό κίνημα 10. Τό ειρηνιστικό κίνημα 1 1 . Βιβλιογραφία Θ. ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΕΥΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΔΕΣΠΟΤΕΙΑ Ι . Β ρεταννία 2. Γαλλία 3. ' Ισπανία 4. ' Ιταλία 5. Πορτογαλλία 6. ' Ελβετία 7. Κάτω Χώρες-Σκανδιναυικές χώρες 8. Έλλάδα 9. Σερβία-Βουλγαρία-Ρουμανία 10. Κεντροευρωπαϊκές χώρες 1 1 . Ρωσία 12. Βιβλιογραφία 266 267 270 272 275 276 279 282 283 283 284 285-300 285 288 289 29 1 292 293 293 294 295 296 298 300
- 9. 9 ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ ( 19 14- 1 945) 1. Ο Α ' ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ 303-325 1 . Α'ίτια 303 2. Τά μέτωπα του πολέμου 306 3. Τά δπλα του πολέμου 307 4. . Η γεωγραφική επέκταση του πολέμου 309 5. Κρατικός παρεμβατισμός 3 1 1 6. Ή Ρωσική ' Επανάσταση 3 1 2 7. 1 9 1 7: Κρίσιμη καμπή του πολέμου 3 1 5 8. Ή αρχή της αυτοδιαθέσεως τών λαών 3 1 6 9. Ή επιβολή του κομμουνιστικου καθεστώτος στή Ρωσία 3 1 7 10. Ή ηττα της Γερμανίας 3 1 8 1 1 . Τό κόστος του πολέμου 320 12. Τό συνέδριο ειρήνης 321 13. Βιβλιογραφία 325 ΙΑ. Ο ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟΣ 326-373 1 . ' Αναθεωρητισμός 326 2. ' Η μεταπολεμική οικονομία 327 3. Προσπάθειες κατευνασμου καί συνεργασίας 330 4. ' Η Κομμουνιστική Διεθνής 334 5. Τό Σοβιετικό καθεστώς 337 6. ' Η άνοδος του φασισμου στήν ' Ιταλία 341 7. Τό Ναζιστικό καθεστώς στή Γερμανία 346 8. Τό όλοκληρωτικό κράτος 35 1 9. ' Η κρίση του κοινοβουλευτισμου 355 1 0. Τά δρια του κατευνασμου 364 1 1 . Βιβλιογραφία 372 ΙΒ. Ο Β ' ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ 374-4 1 5 1 . Κεραυνοβόλος πόλεμος 374 2. ' Η Βρεταννία καί οί σύμμαχοί της 379 3. ' Ο πόλεμος της ' Ελλάδας κατά του "Αξονα 382 4. Ή Σοβιετική 'Ένωση καί οί Ήνωμένες Πολιτείες εμπόλεμες 387 5. . Η « Νέα Τάξη" στήν Ευρώπη 392 6. Συνεργασία καί αντίσταση 395 7. Ή συμμαχική αντεπίθεση κατά του 'Άξονα 401 8. Τό τέλος του πολέμου 409 9. Βιβλιογραφία 4 1 5
- 11. ΠΡΟΛΟΓΟΣ Τό παρόν εργο είναι καρπός πολυετους διδασκαλίας του μαθήματος "ΕΙσαγωγή στή Νεώτερη Εύρωπαϊκή .Ιστορία» στή Φιλοσοφική Σχολή του Άριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Τα περιεχόμενα θέματα, πού παρουσιάζονται μέ τή μορφή δοκιμίων, άποτελουν μέρος τής ϋλης του μαθήματος αύτου. Στόχος του είναι ή εΙσαγωγή του άναγνώστη στήν ίστορία τής Εύρώπης άπό τή Γαλλική 'Επανάσταση μέχρι τό τέλος του Β ' Παγκοσμίου Πολέμου. Παραλείπονται, βέβαια, πολλά θέματα τής περιόδου αύτής, ένώ αλλα θέματα μόλις πού άναφέρονται. Δέν ήταν δμως δυνατό νά συμπεριληφθουν δλες οί έξελίξεις καί τά γεγονότα ένάμισυ αΙώνα σ' ενα τευχος. 'Άλλωστε, σκοπός του πονήματος αύτου δέν είναι να καλυφθουν δλες οί δραστηριότητες τών Εύρωπαίων σέ μιά τόσο μεγάλη περίοδο, άλλά νά παρουσιαστουν όρισμένα θέματα πού άναφέρονται στίς κυριώτερες έξελίξεις τής περιόδου πού όριοθετείται άπό δύο σημαντικά γεγονότα, τή Γαλλλική 'Επανάσταση του 1789 καί τόν Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Τά στοιχεία στά όποία βασίζεται τό βιβλίο είναι έρανισμένα άπό τα εργα αλλων ίστορικών, εΙδικών σέ έπιμέρους θέματα. πού παρατίθενται στό τέλος κάθε κεφαλαίου. .Η έπιλογή τών εργων αύτών άπό έκατοντάδες αλλα εγινε μέ βάση τήν έπιστημονική τους ένημερότητα. Οί διάφορες λοιπόν άπόψεις και έκτιμήσεις πού προβάλλονται είναι έπηρεασμένες άπό την σχετική βιβλιογραφία' έκφράζουν δμως, δπως είναι φυσικό, προσωπικές προτιμήσεις στήν προσέγγιση και έρμηνεία του ίστορικού παρελθόντος. Στίς διάφορες ένότητες έξετάζονται θέματα καί προβλήματα πολιτικής, οΙκονομικής καί κοινωνικής ίστορίας σέ τρία μέρη, πού άντιστοιχουν μέ τρείς περιόδους τής ίστορίας τής Εύρώπης: α) 1789-1848, β) 1848-1914 καί γ) 1914- 1945. Οί άφετηρίες τών περιόδων αύτών βέβαια Ισχύουν μόνο γιά τήν πολιτική ίστορία' είναι δμως χρήσιμες καί ώς συμβατικές τομές στήν έξέταση καί έξελίξεων πού δέν σχετίζονται αμεσα μέ τήν πολιτική η τήiι διπλωματική ίστορία. Σέ όρισμένες περιπτώσεις, δπως γιά παράδειγμα στήν έξέταση τών Ιδεολογικών ρευμάτων τής έποχής η στή διερεύνηση τής διαμορφώσεως προτιμήσεων στήν ζήτηση καί τήν κατανάλωση άγαθών, τά χρονικά δρια δέν τηρουνται, έπειδή οί έξελίξεις στούς τομείς αύτούς δέν έπηρεάζονται αμεσα άπό τίς πολιτικές έξελίξεις. .Η έπιλογή τής Γαλλικής 'Επαναστάσεως ώς άφετηρίας καί του Β '
- 12. 12 Παγκοσμίου Πολέμου ώς τέρματος τής εποχής πού παρουσιάζεται, δέν σημαίνει ΟΤΙ οί Νεώτεροι Χρόνοι γιά τήν Ευρώπη αρχίζουν τό 1789 καί τελειώνουν τό 1945. Ή περίοδος πού επιλέχθηκε είναι, από την αποψη τής σχετικής βιβλιογραφίας, περισσότερο οίκεία στόν συγγραφέα τόσο από τήν προηγούμενη οσο καί από αυτήν πού ακολουθεί. /.Σ.Κ Θεσσαλονίκη, Νοέμβριος 1987
- 15. Α. Η ΓΑΛΛΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ . Η επανάσταση πού ξέσπασε στή Γαλλία τό καλοκαίρι του Ι 789 ύπηρξε εκδήλωση ένός εύρύτερου επαναστατικου κινήματος πού συγκλόνισε τήν Εύρώπη καί τίς εύρωπαϊκές κτήσεις στό Νέο Κόσμο. Τό κίνημα αύτό εκδηλώθηκε πρώτα στίς βρεταννικές κτήσεις στή Βόρεια 'Αμερική τό Ι 776 καί προκάλεσε σοβαρές άμφισβητήσεις της νομιμότητας ij καί άνοιχτές επαναστάσεις στήν ' Αγγλία καί στήν ' Ιρλανδία τό Ι 782- Ι 783 καί στίς Κάτω Χώρες τό Ι783 καί πάλι τό Ι787. Στή Γαλλία, ώστόσο, ή επανάσταση εκδηλώθηκε μέ τέτοια σφοδρότητα καί συνδέθηκε μέ τόσο ριζοσπαστικές ίδεολογικές καί πολιτικές τάσεις πού, αν καί άσφαλώς εντάσσεται στήν γενικότερη « Δυτική» επανάσταση τών τελευταίων δεκαετιών του Ι 80υ αιώνα καί τών πρώτων του Ι 90υ, επιβάλλει τήν αύτονόμησή της. 1. Α'ίτια Τά α'ίτια της Γαλλικης ' Επαναστάσεως ησαν πολλά, αλλα κοινωνικά καί οικονομικά, μερικά μάλιστα τόσο βαθιά πού δέν ησαν εμφανη στούς σύγχρονους παρατηρητές, αλλα πάλι επιφανειακά καί μάλλον συγκυριακά. ' Η αϋξηση του πληθυσμου, επίμονες πληθωριστικές τάσεις στήν οικονομία καί ιδιαίτερα στά εϊδη πρώτης άνάγκης, βαθειές άλλαγές στήν άγροτική OίKOtιOμία καί ή εμφάνιση τών πρώτων βιομηχανιών μεγάλης κλίμακας είχαν επιφέρει σοβαρές άλλαγές στή δομή της γαλλικης κοινωνίας, σε βαθμό πού νά παρατηρείται δυσαρμονία άνάμεσα στήν κοινωνία καί στό θεσμικό της πλαίσιο. Συγκεκριμένα, ύπηρχε δυσαρμονία άνάμεσα στή μεγάλη καί διαρκώς αύξανόμενη ισχύ της άστικης τάξεως καί στήν ισχνή πολιτική της παρουσία. Δυσανάλογη ηταν, άπό τό αλλο μέρος, ή διογκωμένη συμμετοχή της άριστοκρατίας στή διαχείριση του κράτους σε σχέση μέ τά οικονομικά της ερείσματα πού είχαν σοβαρά ύπονομευθεί καί συνέχιζαν νά ύπονομεύονται. Στίς δυσαναλογίες αύτές θά πρέπει νά προστεθουν επίσης ή πολυπληθής τάξη τών χωρικών καί ή πενία τών περισσότερων μελών της, καθώς καί ή ισχύς τών άνώτερων κλη ρικών καί ή τεράστια περιουσία της εκκλησίας άπό τό ενα μέρος καί ή πενία τών ίερέων άπό τό αλλο. Οί προνομιουχες τάξεις άντιδρουσαν σθεναρά στίς προσπάθειες της κεντρικης εξουσίας ν ' αύξήσει τά εσοδα του κράτους προσπαθουσαν μέ Digitized by 10uk1s, Jun. 2009
- 16. 1 6 κάθε τρόπο ν ' αποφύγουν τ ή φορολογική τους εξομοίωση μέ τίς αλλες τάξεις, πού επωμίζονταν τό σύνολο σχεδόν τών φορολογικών επιβαρύνσεων. . Η αποφυγή της φορολογίας είχε ώς συνέπεια νά στραφουν κατά της αριστοκρατίας τόσο ή αστική τάξη δσο καί ή τάξη τών χωρικών. Τίς αντιθέσεις αύτές επέτειναν αλλες προστριβές, δπως αύτές ανάμεσα στούς ίερείς καί τούς επισκόπους, στούς ύποστηρικτές μιας εθνικης εκκλησίας καί τούς αντιπάλους των, καθώς καί ανάμεσα σέ διάφορα μοναχικά τάγματα. 'Άλλος παράγοντας πού συνέβαλε στήν εκδήλωση της επαναστάσεως στή Γαλλία ήταν ή επανάσταση τών ' Αμερικανών. Οί επιδράσεις της , Αμερικανικης ' Επαναστάσεως ήσαν πολλαπλές. ' Εκτός από τά συνθήματα πού υίοθέτησαν οί Γάλλοι επαναστάτες από τούς ' Αμερικανούς, ή ύπερατλαντική επανάσταση επιβάρυνε σοβαρά τήν οικονομία της Γαλλίας. . Η βοήθεια πρός τούς επαναστάτες εναντίον της βρεταννικης κυριαρχίας καί ή πολυδάπανη σύγκρουση μέ τή Βρεταννία γιά τόν ελεγχο τών αποικιών στό βόρειο ήμισφαίριο της ' Αμερικης κατά τή διάρκεια του . Επταετους Πολέμου ( 1 756- 1763) είχαν δυσμενείς επιπτώσεις στήν γαλλική οικονομία. Τό διαρκώς διευρυνόμενο δημοσιονομικό ελλειμμα της χώρας επι χειρήθηκε ν' αντιμετωπιστεί μέ τό δανεισμό' μέ συνέπεια νά διογκωθεί τό δημόσιο χρέος καί να καταρρεύσει ή πίστη της χώρας από τήν αδυναμία της κυβερνήσεως ν ' ανταποκριθεί στίς ύποχρεώσεις απέναντι στούς δανειστές της. Προκειμένου νά ενισχυθεί ή κλονιζόμενη κρατική αξιοπιστία, δόθηκαν στή δημοσιότητα από τόν ύπουργό οικονομικών Νεκέρ (Jacques Necker) διάφορα οικονομικά στοιχεία πού παρουσίαζαν θετικές οικονομικές προ οπτικές, αλλά είχαν αντίθετα από τά αναμενόμενα αποτελέσματα, επειδή δέν ήσαν πειστικά. Τά στοιχεία αύτά φανέρωσαν καί μιά πλευρά της οικονομίας πού δέν ήταν εύρέως γνωστή: τόν αριθμό καί τό ϋψος τών μισθών καί συντάξεων πού παρείχε ή μοναρχία σέ αύλικούς. Τό 1 787 τό δημόσιο χρέος απορροφουσε τό ημισυ καί πλέον τών κρατικών εσόδων. Τήν 'ίδια εποχή καί ή αγροτική οικονομία παρουσίασε σοβαρή κρίση. Δύο συναπτές σιτοδείες τό 1 787 καί τό 1 788, εξαιτίας δυσμενών κλιματο λογικών συνθηκών, σέ συνδυασμό μέ τήν ελεύθερη διακίνηση τών αγροτικών προϊόντων, είχαν ώς συνέπεια τή δραστική μείωση τών διαθέσιμων δημητριακών γιά τήν εγχώρια κατανάλωση. . Η ελλειψη δημητριακών είχε ώς συνέπεια τήν αϋξηση της τιμης των καί ιδιαίτερα του σίτου καί τή σοβαρή επιβάρυνση του βιοτικου επιπέδου τών κατώτερων κοινωνικών στρωμάτων. ' Αναγκασμένες νά ξοδεύουν τό μεγαλύτερο μέρος τών ηδη ισχνών αποδοχών τους γιά τήν αγορά τών βασικών ειδών διατροφης, οί μάζες δέν αγόραζαν πιά βιομηχανικά προϊόντα' δσα τουλάχι στον προϊόντα ήσαν μέχρι τότε προσιτά στίς μάζες. Ή μείωση της ζητήσεως βιομηχανικών προϊόντων μέ τή σειρά της όδήγησε στήν απόλυση Digitized by 10uk1s, Jun. 2009
- 17. 17 εργατών ή καί στό κλείσιμο εργοστασίων καί βιοτεχνιών, καί συνεπώς στήν αυξηση τών ανέργων, οί όποίοι περιφέρονταν κατά όμάδες στήν ϋπαιθρο καί στίς πόλεις σέ αναζήτηση εργασίας. Οί όρδές τών ανέργων καί ζητιάνων συνέρρευσαν στίς τάξεις τών επαναστατών καί ήσαν διατεθειμένοι ν ' ακολουθήσουν δποιον πρόσφερε τό δραμα ενός καλύτερου κόσμου ή εστω τή δυνατότητα διατροφής. ' Η επανάσταση στή Γαλλία είχε ουσιαστικά αρχίσει δύο χρόνια πρίν από τήν επίσημη εναρξη τών συγκρούσε.ων στό Παρίσι τό καλοκαίρι του Ι 7ts9. 2. 'Η Συνέλευση τών Γενικών Τάξεων Γιά ν ' αποφευχθουν ή χρεωκοπία καί οί κοινωνικές αναταραχές, ήσαν απαραίτητες μεταρρυθμίσεις στίς όποίες δμως αντιδρουσαν σθεναρά οί προνομιουχες τάξεις. Γιά τόν περιορισμό τών αντιδράσεων στίς προσπά θειες τής κυβερνήσεως ν ' αυξήσει τά εσοδα από τήν εγγεια φορολογία, ανατέθηκαν στίς επαρχιακές συνελεύσεις ό όρισμός τών αμεσων φόρων καί ό καταμερισμός τους, ασχετα από τήν κοινωνική τάξη τών φορολογουμένων καί σύμφωνα μέ τό ϋψος του εισοδήματός τους. Σύντομα δμως εγκατα λείφθηκε ή ιδέα τών επαρχιακών συνελεύσεων, δταν πείσθηκε ή βασιλική κυβέρνηση τελικά δτι μόνο οί πραγματικοί αντιπρόσωποι του εθνους θά μπορουσαν νά επιβάλουν τίς προβλεπόμενες φορολογικές μεταρρυθμίσεις. Γιά τό σκοπό αυτό συγκλήθηκαν τό Μάϊο του 1789 οί αντιπρόσωποι τών Γενικών Τάξεων, δηλαδή συνέλευση βουλευτών τών τριών θεσμοθετημένων τάξεων μέ 'ίση εκπροσώπηση, τήν όποία συγκαλουσε ό βασιλιάς κατά τήν κρίση του σέ εκτακτες περιστάσεις. Προκειμένου νά εξουδετερωθεί ή αντίδραση τών εύγενών καί του κλήρου, διπλασιάσθηκε ό αριθμός τών αντιπροσώπων τής Τρίτης Τάξεως, μέ αποτέλεσμα στή νέα σύνθεση τών Γενικών Τάξεων ή τάξη αύτή να διαθέτει τό ημισυ τών μελών: 2/4 εναντι 114 πού διέθετε ή κάθε μία από τίς αλλες δύο τάξεις (ευγενείς, κλήρος). Κατά τή φάση αύτή πρωταγωνιστές τών ενεργειών εναντίον του βασιλιά καί τών κυβερνήσεών του ήσαν οί αμεσα θιγόμενοι από τίς προβλεπόμενες μεταρρυθμίσεις, οί ευγενείς καί ό κλήρος: Αυτοί ουσιαστικά εθεσαν σέ κίνηση τό μηχανισμό πού όδήγησε στήν εκρηξη τής επαναστάσεως κατά τής απόλυτης μοναρχίας. Οί προνομιουχες τάξεις επιθυμουσαν νά διατηρή σουν τά φεουδαλικά τους προνόμια, αλλά ταυτόχρονα επιδίωκαν νά περιορίσουν τόν απολυταρχισμό, επειδή απειλουσε τά συμφέροντά τους, καί νά συμβάλουν στή βελτίωση του κυβερνητικου μηχανισμου. ' Η επιδίωξη αυτή τών ευγενών ενίσχυε φυσικά τή θέση τών αστών, οί όποίοι επιθυμουσαν τήν προκήρυξη συντάγματος πού θά κατοχύρωνε στήν τάξη τους πολιτικά δικαιώματα ανάλογα μέ τήν οικονομική τους ισχύ. ουτε οί ευγενείς ουτε οί Digitized by 10uk1s, Jun. 2009
- 18. 1 8 αστοί επιθυμουσαν τήν κατάργηση τής μοναρχίας. 3. Η Έθνοσυνέλευση ' Η εναρξη τών εργασιών τής συνελεύσεως τών Γενικών Τάξεων σημαδεύτηκε από τήν αντιμετώπιση ένός διαδικαστικου θέματος πού . προκάλεσε πολιτικές εξελίξεις πού κανείς από τούς ενδιαφερομένους δέν είχε προβλέψει. Θά oJνεδρίαζαν οί τρεις τάξεις καί θά ψήφιζαν χωριστά ή κάθε μία, δπως στό παρελθόν, η θά συνεδρίαζαν από κοινου καί θά ψήφιζαν αντιπροσώπους ώς άτομα; Οί αστοί ύποστήριζαν τή δεύτερη θέση, δηλαδή, κοινή συνεδρίαση καί ψηφοφορία τών αντιπροσώπων' καί δταν οί άλλες τάξεις αρνήθηκαν νά συνταχθουν μέ τή θέση αυτή, οί αντιπρόσωποι τών αστών ανακήρυξαν έαυτούς « ' Εθνική Συνέλευση» τόν ' Ιούνιο, ύποστηρί ζοντας δτι εκπροσωπουν τή συντριπτική πλειοψηφία του εθνους (98%). , Αμέσως μετά τήν πράξη τους αυτή οί αστοί αντιπρόσωποι διακήρυξαν δτι ήσαν οί μόνοι άρμόδιοι νά εγκρίνουν τούς κρατικούς φόρους πού πρότεινε ή κυβέρνηση, ύπολογίζοντας στήν ύποστή ριξη τής βασιλικής κυβερνήσεως. Τούς αστούς αντιπροσώπους ακολούθησαν καί οί προοδευτικοί αντιπρό σωποι τών δύο άλλων τάξεων πού πίστευαν δτι οί μεταρρυθμίσεις ήσαν απαραίτητες. ' Ο Λουδοβίκος ΙΣΤ ' καί οί σύμβουλοί του εδειξαν τελικά διαλλακτική στάση, φοβούμενοι εξέγερση τών μαζών τής πρωτεύουσας πού επηρεάζονταν από τούς αστούς αντιπροσώπους, σέ περίπτωση πού χρησι μοποιουσαν τά βασιλικά στρατεύματα γιά νά διαλύσουν τήν προκλητική συνέλευση. Σύντομα ή ' Εθνική Συνέλευση άπέκτησε καί τήν βασιλική εγκριση, ή όποία τήν περιέβαλε μέ τήν απαραίτητη νομιμότητα. ' Η αναγνώριση δμως αυτή δέν στάθηκε ίκανή νά κατασιγάσει τούς φόβους τών αστών καί τών συμμάχων τους μεταξύ τών αγροτών καί τών φτωχών μαζών του Παρισιου. Οί κινήσεις τών βασιλικών στρατευμάτων δέν περνουσαν απαρατήρητες. Φήμες γιά επικείμενο πραξικόπημα από τήν πλευρά του βασιλιά καί τών ευγενών είχαν ώς συνέπεια τόν προοδευτικό εξοπλισμό τών παρισινών μαζών καί τών χωρικών' εξοπλισμός πού μέ τή σειρά του επέτεινε τίς κινήσεις στρατευμάτων. ,.Αλλες διαδόσεις περί επικείμενων επιδρομών ληστών τής ύπαίθρου συνέβαλαν στήν περαιτέρω επίταση τών φόβων καί τήν αναζήτηση δπλων. ' Η κατοχή δπλων, δπως συνήθως συμβαίνει, ενίσχυσε αντί νά μειώσει τήν ανασφάλεια πού κατείχε τούς κατοίκους τής πρωτεύουσας. ' Αστοί καί μάζες, αλλά καί χωρικοί τών περιχώρων, επηρεάζονταν από διάφορες φήμες περί «αριστοκρατικής συνωμοσίας». Μέ τή σειρά τους οί ευγενείς καί τό παλάτι φοβ.ούνταν τήν εκδήλωση εξεγέρσεως τών μαζών μέ τήν ύποκίνηση φιλελεύθερων στοιχείων. Ή αποπομπή του Νεκέρ άπό τήν εξουσία αϋξησε τήν ενταση στήν Digitized by 10uk1s, Jun. 2009
- 19. 1 9 πρωτεύουσα. . Η φήμη τέλος δτι ό βασιλιάς προετοίμαζε πραξικόπημα λειτούργησε ώς σπίθα στήν ηλεκτρισμένη ατμόσφαιρα. Στίς 14 ' Ιουλίου ό λαός του Παρισιου ξεσηκώθηκε κατά τής εξουσίας χωρίς συγκεκριμένους στόχους. Τήν 'ίδια μέρα κατελήφθη ή Βαστίλλη, κρατική φυλακή αλλά καί όπλοστάσιο, πού απέκτησε εκτοτε συμβολική σημασία. Συστήθηκε επίσης επαναστατική επιτροπή καί σχηματίσθηκε εθνοφυλακή. ' Εμφανίσθηκε καί ή τρίχρωμη σημαία των επαναστατων, μέ τά χρώματα του Παρισιου, τό γαλάζιο καί το κόκκινο, καθώς καί τό λευκό τής γαλλικής δυναστείας. . Ο βασιλιάς κάλεσε εκ νέου στήν εξουσία τό Νεκέρ καί ουσιαστικά αναγνώρισε τά τετελεσμένα επισκεπτόμενος τό επαναστατημένο Παρίσι. ' Εν τω μεταξύ ή ε'ίδηση τής εξεγέρσεως του παρισινου λαου λειτούργησε ώς καταλύτης στήν ϋπαιθρο, δπου όπλισμένες όμάδες χωρικων εσπευσαν νά καταλάβουν τή δημοτική εξουσία καί επιτέθηκαν εναντίον των ευγενων. Τό κύριο καί πιεστικό α'ίτημα ηταν ή κατάργηση των φεουδαλικων ύποχρεώ σεων' καί δταν τό α'ίτημα αυτό δέν γινόταν αποδεκτό, ακολουθουσαν βιαιοπραγίες εις βάρος των ευγενων, δηώσεις η πυρπολήσεις πύργων. Ό κόσμος τής ύπαίθρου, ελεύθερος ϋστερα από αιωνες εξαρτήσεως καί ύποτέλειας αλλά καί απροστάτευτος συνάμα, διέπραξε ύπό τό κράτος του φόβου αντιποίνων καί τήν επιρροή διαφόρων δημεγερτων εγκλήματα καί δηώσεις εις βάρος των κυρίων του πού απέκλειαν τή συμφιλίωση στό μέλλον καί τήν ανασύσταση του προεπαναστατικου καθεστωτος καί των σχέσεων στίς όποίες στηριζόταν τό καθεστώς αυτό. Μέ δέος παρακολου θουσαν τήν τρομερή εξέγερση των χωρικων καί τήν καταστρεπτική τους μανία οί φιλελεύθεροι αστοί καί ευγενείς πού ευαγγελίζονταν τίς αρχές τής ελευθερίας καί τής αδελφοσύνης καί προωθουσαν τήν ιδέα του συντάγματος ώς θεραπεία των νόσων πού κατέτρυχαν τό σωμα τής γαλλικής κοινωνίας. 'Έβλεπαν δλοι αυτοί πού πίστευαν στή δύναμη τής λογικής, στήν ήγεμονία του ορθολογισμου, νά επιβάλλονται στήν ϋπαιθρο, μαζί μέ τά αιτήματα γιά τήν απόκτηση γαιων καί τήν κατάργηση των φεουδαλικων ύποχρεώσεων, ή τρομοκρατία καί ή καταστρεπτική μανία ώς επακόλουθα του φόβου καί του μίσους που είχαν καταλάβει τούς δουλοπαροίκους. ' Εν όψει των εκτρόπων στήν ϋπαιθρο καί τής άρπαγής γαιων, αστοί, κλήρος καί ευγενείς συμφώνησαν στίς 4 Αυγούστου νά διακηρυχθουν οί μεταρρυθμίσεις πού ανέμεναν οί Γάλλοι. Καταργήθηκε ετσι τό φεουδαλικό καθεστώς, καθώς καί ή σχετική φορολογία, καί στή θέση τους θεσπίστηκε ή καθολική φορολογία. . Η δημοσίευση αυτων των ρυθμίσεων είχε τά αναμενόμενα αποτελέσματα: προοδευτικά, κατέρρευσε ή εξέγερση των χωρικων καί αποκαταστάθηκε ή κλονισμένη τάξη στήν ϋπαιθρο. Digitized by 10uk1s, Jun. 2009
- 20. 20 4. 'Η Διακήρυξη τών Δ ικαιωμάτων , Από τίς πρώτες πράξεις τής εθνικής συνελεύσεως ήταν ή διακήρυξη τών Δικαιωμάτων του ' Ανθρώπου καί του Πολίτη. ' Η διακήρυξη αποτελουσε ηχώ ανάλογης διακηρύξεως τών ' Αμερικανών επαναστατών τό 1 776, αλλά απευθυνόταν, όχι μόνο στούς Γάλλους, αλλά σέ όλους τούς λαούς του κόσμου. Χωρίς αναφορές σέ συγκεκριμένα εθνη ij μορφές διακυβερνήσεως, ή διακήρυξη απευθυνόταν σ ' όλόκληρη τήν ανθρωπότητα' χαρακτηριστικό πού τήν κατέστησε σημείο αναφορας όλων τών λαών. Χωρίς λογική σειρά ij συνοχή, εξαιτίας διαφόρων τροποποιήσεων καί προσθαφαιρέσεων στό αρχικό κείμενο, τά αρθρα τής διακηρύξεως εχουν ενα κοινό χαρακτηρι στικό, τήν έλευθερία, γιά τήν όποία διακηρύσσονταν τά δικαιώματα αυτά. Έλευθερία, κατά τή διακήρυξη -ή όποία στό σημείο αυτό όπως καί σέ αλλα ύπήρξε θεμέλιος λίθος τής φιλελεύθερης ιδεολογίας του 1 90υ αίώνα είναι τό δικαίωμα νά πράττει κανείς ό,τι δέν ενοχλεί τούς αλλους. . Ορίζεται, λοιπόν, ή ελευθερία, καί αναφέρονται οί νομικές βάσεις τής προσωπικής ελευθερίας. Πρόκειται, ώστόσο, γιά περιορισμένη ελευθερία. ' Αναφέρεται καί όρίζεται ή ελευθερία τής γνώμης, καθώς καί ή ελευθερία του τύπου' δέν αναφέρονται όμως ή έλευθερία τής θρησκευτικής πίστεως καί λατρείας, τό οικιακό ασυλο, ή ελευθερία του εμπορίου, ή ελευθερία του συνέρχεσθαι καί του συνεταιρίζεσθαι, ή έλευθερία τής εκπαιδεύσεως. 'Άλλο βασικό χαρακτηριστικό τής διακηρύξεως είναι ή προβολή τής ισότητας, χωρίς όμως αυτό τό δικαίωμα νά συμπεριλαμβάνεται στά αναφαίρετα δικαιώματα του ανθρώπου. ' Εν τούτοις, στό πρώτο αρθρο διακηρύσσεται ότι οί ανθρωποι γεννώνται 'ίσοι μεταξύ τους. Διακηρύσσεται επίσης ή ισότητα όλων απέναντι στούς νόμους του κράτους, καθώς καί τό δικαίωμα όλων τών πολιτών νά διεκδικήσουν επί 'ίσοις όροις κάθε ε'ίδους θέση ij εργασία. Μεταξύ τών αναφαίρετων δικαιωμάτων είναι καί αυτό τής κατοχής περιουσίας, πού θεωρείται ίερή καί απαραβίαστη. . Ο χαρακτη ρισμός αυτός τής περιουσίας οφειλόταν ασφαλώς στήν αγροτική εξέγερση πού μόλις είχε λήξει καί πού είχε προκαλέσει σοβαρή αναστάτωση στήν ϋπαιθρο. Βασική αρχή τής διακη ρύξεως αποτελεί καί ή κυριαρχία, ή όποία όρίζεται ώς αδιαίρετη καί πηγάζουσα από τό εθνος. Τάξεις, λοιπόν, δέν είναι δυνατό νά ύπάρχουν ώς αναγνωρισμένα κοινωνικά σώματα, επειδή διασπουν τήν εθνική κυριαρχία. . Ο μονάρχης δέν ηταν παρά αντιπρόσωπος του εθνους, οχι πηγή τής εθνικής κυριαρχίας. Οί νόμοι, κατά τή διακήρυξη, αποτελουν εκφραση τής γενικής βουλήσεως, καί ή παράβασή τους τιμωρείται στό όνομα τής βουλήσεως αυτής. ' Η δημόσια τάξη, πού θεωρείται απαραίτητη γιά τήν όμαλή Digitized by 10uk1s, Jun. 2009
- 21. 2 1 λειτουργία τής κοινωνίας, εξασφαλίζεται μέ τό διαχωρισμό τών τριών κλάδων τής εξουσίας, του νομοθετικου, του εκτελεστικου καί του δικα στικου. Τέλος, ή διακή ρυξη αναφέρεται καί σέ όρισμένες αλλες αρχές, δπως στήν εύθύνη τών κυβερνώντων καί δσων γενικά ασκουν εξουσία, καθώς καί στό δικαίωμα αντιστάσεως εναντίον τής καταπιεστικής εξουσίας, ασφαλώς γιά νά νομιμοποιηθεί ή επανάσταση που ειχε εκδηλωθεί στίς 14 ' Ιουλίου εναντίον τής απόλυτης μοναρχίας. Προϊόν όρισμένων συγκυριών αλλά καί τών επιδιώξεων τών αστών, ή διακή ρυξη αποτελεί ευγλωττη καταδίκη του καθεστώτος πού συνέθεταν ή απόλυτη μοναρχία καί τά ταξικά προνόμια, αλλά καί πρόγραμμα γιά τή σύσταση μιας νέας πολιτείας. Μολονότι αντανακλα τίς ανάγκες καί επιδιώξεις τών Γάλλων αστών καί φιλελεύθερων εύγενών τής εποχής, ή διακήρυξη τών δικαιωμάτων σύντομα ξεπέρασε τά σύνορα τής Γαλλίας καί τά δρια τών κοινωνικών στρωμάτων πού τήν επέβαλαν καί αντήχησε στά πέρατα του κόσμου ώς μήνυμα ακαταμάχητο ενός νέου κόσμου, γιά νά γίνει τό δόγμα τής επαναστάσεως καί τής ελευθερίας. 5. Έπαναστατική έξ,ουσία Οί πολιτικές καί συνταγματικές εξελίξεις μετά τή δημοσίευση τής διακηρύξεως ήσαν ραγδαίες. Νέες φήμες γιά επικείμενο βασιλικό πραξικό πημα τόν Αυγουστο προκάλεσαν συλλαλητήρια στό Παρίσι καί αύτά μέ τή σειρά τους ύπήρξαν αφορμή γιά κινήσεις στρατευμάτων καί ενίσχυση τών φρουρών. Τόν 'Οκτώβριο εξαγριωμένο πλήθος γυναικών του Παρισιου πραγματοποίησε πορεία στίς Βερσαλλίες, απ ' δπου ανάγκασε τό βασιλιά νά ε " πιστρέψει στήν πρωτεύουσα. ' Ο μονάρχης ήταν πλέον στήν διάθεση τών επαναστατών. ' Ακολούθησε ή εγκατάσταση στό Παρίσι καί τής εθνοσυνε λεύσεως, ή όποία υίοθέτησε τή θέση δτι αποτελουσε σώμα κυρίαρχο, ανώτερο από _ τό μονάρχη, καί δτι ό τελευταίος δέν ειχε τό δικαίωμα νά απορρίψει συντακτικές πράξεις της. . Η εθνοσυνέλευση ανέλαβε ετσι δικτατορικές εξουσίες καί κυβέρνησε τή Γαλλία στά επόμενα δύο χρόνια ώς τό μόνο ούσιαστικά κυρίαρχο σώμα. Κατά τήν'ίδια περίοδο αναπτύχθηκε ενα είδος πυρήνων ατυπης εξουσίας στό Παρίσι καί σέ πολλές επαρχιακές πόλεις, πολιτικές λέσχες πού επαιρναν ενεργό μέρος τόσο στίς δημοτικές ύποθέσεις δσο καί στή συνεχώς εντεινόμενη πάλη γιά τήν εξουσία. Οί λέσχες αύτές, μέ κυριώτερη αύτή τών Ίακωβίνων, ασκουσαν πίεση στίς αρχές, ηλεγχαν τούς δημόσιους ανδρες καί εξαπέλυαν σφοδρές επιθέσεις εναντίον τών αριστοκρατών. Οί λέσχες, σέ συνδυασμό μέ τόν τύπο πού παρουσίασε τήν εποχή αυτή θεαματική Digitized by 10uk1s, Jun. 2009
- 22. 22 κυκλοφορία, διέδωσαν συστηματικά τίς βασικές αρχές καί επιδιώξεις των επαναστατων τής Γαλλίας καί δημιούργησαν ενα κοινό πού εϋκολα μπορούσε νά κινητοποιηθεί καί νά ασκήσει πίεση στήν εθνοσυνέλευση. Ή πολιτικοποιημένη αυτή κοινή γνώμη, μολονότι αποτελούσε μιά μικρή μειοψηφία στήν ταραγμένη γαλλική πρωτεύουσα, επαιξε ρόλο δυσανάλογα σημαντικό σέ σχέση μέ τήν αριθμητική της δύναμη σέ κάθε φάση και καμπή τής επαναστάσεως. 6. Παλιτική ίσότητα Οί συνέπειες τής διακηρύξεως των δικαιωμάτων καί ιΧλλων συναφων διαταγμάτων ησαν σημαντικές καί σέ όρισμένους τομείς απρόβλεπτες καί αθέλητες. . Η πολιτική ισότητα όλων των Γάλλων, ανεξαρτήτως τάξεως, είχε ώς λογική συνέπεια τήν απελευθέρωση των δουλοπαροίκων στή Γαλλία, αλλά καί των δούλων στίς αποικίες τής Γαλλίας. . Η σφοδρή αντίδραση των Γάλλων αποίκων, ώστόσο, στήν απελευθέρωση των νέγρων δούλων ανάγκασε τήν εθνοσυνέλευση νά ύπαναχωρήσει στό ζήτημα αυτό, κα ταργωντας ετσι τήν ισότητα λευκων καί μαύρων στίς αποικίες. Τό ζήτημα τής πολιτικής εξισώσεως των ' Εβραίων τής Γαλλίας μέ τούς Χριστιανούς προκάλεσε καί αυτό εντονες συζητήσεις, ωσπου νά διευθετηθεί τελικά τό Σεπτέμβριο τού Ι 79 Ι σύμφωνα μέ τό πνεύμα τής διακηρύξεως. Ή πολιτική ισότητα εδινε τήν δυνατότητα σέ όλους τούς Γάλλους νά διεκδικήσουν θέσεις στίς δημόσιες ύπηρεσίες τής χώρας, αλλά ή πραγματο ποίηση τής δυνατότητας αυτής αποτελούσε συνάρτηση καί ιΧλλων παρα γόντων. . Η μόρφωση, πού αποτελούσε βασικό προσόν γιά τήν κατάληψη δημοσίων θέσεων, ηταν προσιτή μόνο στίς ανώτερες κοινωνικές τάξεις καί ωφέλησε ουσιαστικά μονο τούς αστούς. Μόνο στό στρατό κατόρθωσαν ν ' αναδειχθούν καί νά καταλάβουν ανώτερες θέσεις καί εκπρόσωποι των κατώτερων τάξεων, γιά τό λόγο ότι ή μόρφωση δέν ηταν τό μοναδικό προσόν ανόδου στή στρατιωτική ίεραρχία. Παρέμεινε όμως ό στρατός κατά τήν επανάσταση, αλλά ιδιαίτερα μετά τήν παλινόρθωση τού παλαιού καθεστω τος, στάδιο ανοιχτό κυρίως στίς ανώτερες τάξεις. ' Αλλά καί στόν τομέα τής καταργήσεως των φεουδαλικων ύποχρεώσεων οί ρυθμίσεις πού επέβαλε ή διακήρυξη των δικαιωμάτων δέν ίκανοποίησαν πλήρως τίς προσδοκίες των ιΧμεσα ενδιαφερομένων. Μολονότι οί βασικοί φεουδαλικοί φόροι καί πολλές συναφείς ύποχρεώσεις καταργήθηκαν, ιΧλλες τέτοιες ύποχρεώσεις παρέμει ναν καί ηταν δυνατό νά εξαγοραστούν μέ τήν αποζημίωση των ευγενων από τούς ενδιαφερόμενους. "Αν ληφθεί ύπόψη ή αδυναμία των περισσότερων δουλοπαροίκων ν' αποζημιώσουν τούς κυρίους τους, δέν είναι δύσκολο νά εξηγηθεί ή συνεχιζόμενη δυσαρέσκεια στήν ϋπαιθρο πού σύντομα όδήγησε Digitized by 10uk1s, Jun. 2009
- 23. 23 σε νεες ταραχές. Ή εκρυθμη κατάσταση συνεχίσθηκε καθ ' δλη τή διάρκεια του Ι 790, μέχρι τήν κατάργηση τής μοναρχίας, δταν καταργήθηκαν δλες οί φεουδαλικές ύποχρεώσεις χωρίς άποζημίωση τών ευγενών. Τότε ουσιαστικά κατοχυρώθηκαν άπόλυτα καί οί τίτλοι κυριότητας περιουσιακών στοιχείων. Γενικά, οί νομοθετικές ρυθμίσεις εξέφραζαν, δπως ηταν φυσικό, τό διαμορφούμενο συσχετισμό δυνάμεων. 7. 'Εκκλησιαστική περιουσία Ή εκκλησιαστική περιουσία άπασχόλησε τήν πολιτική ήγεσία τής επαναστάσεως δσο ελάχιστα ζητήματα. Ευθύς εξ άρχής, πρίν άπό τήν εκδήλωση τής επαναστάσεως καί μέ άφορμή τίς άγωνιώδεις προσπάθειες τής βασιλικής κυβερνήσεως νά εξασφαλίσει πόρους καί ν ' άποτρέψει τή χρεωκοπία, ή περιουσία τής Καθολικής Έκκλησίας συγκέντρωσε τήν προσοχή ριζοσπαστών καί μεταρρυθμιστών. Έπικρατουσε γενικά ή αποψη δτι ή εκκλησιαστική περιουσία θά επρεπε νά χρησιμοποιηθεί γιά τήν εξυπηρέτηση του δημοσίου χρέους. Στήν εθνοσυνέλευση, τόν Αυγουστο, διατυπώθηκε ή αποψη δτι ή εκκλησιαστική περιουσία θά επρεπε νά τεθεί στήν διάθεση τής πολιτείας, άλλά ή πολιτεία ώς άντάλλαγμα θ ' άναλάμβανε τά εξοδα τής εκκλησίας καί τή μισθοδοσία του κλήρου. 'Άλλοι άντιπρό σωποι πρότειναν τήν πιό επαναστατική λύση νά δημεύσει ή πολιτεία τήν εκκλησιαστική περιουσία, ωστε νά εξαφανιστεί ό κλήρος ώς κοινωνική τάξη. Τό Νοέμβριο, ή περιουσία τής εκκλησίας εθνικοποιήθηκε καί γιά τήν άπόκτηση εθνικών γαιών εκδόθηκαν ειδικά όμόλογα, τά όποία διετίθεντο γιά τήν άγορά γαιών άπό ιδιώτες. Μέ διάφορες διευκολύνσεις ή εθνοσυνέλευση έπεδίωκε νά ευνοήσει ιδιαίτερα τήν πολυπληθή τάξη τών χωρικών. Στήν συντριπτική τους πλειοψηφία δμως οί χωρικοί δέν διέθεταν εστω καί τά λίγα χρήματα πού άπαιτούνταν γιά τήν πρώτη δόση τής άγορας. "Αλλωστε, οί περισσότερες γαίες τής εκκλησίας ησαν μεγάλης εκτάσεως καί γιά τό λόγο αυτό άπρόσιτες στούς χωρικούς. 'Έ'ι'σι, στίς δημοπρασίες τέτοιων εθνικών γαιών μόνο δσοι διέθεταν ρευστό χρήμα, δηλαδή οί εμποροι καί δσοι χωρικοί ηδη διέθεταν γαίες, ησαν σέ θέση νά πλειοδοτήσουν γιά τήν άπόκτηση τών δημοπρατούμενων γαιών. ' Η εθνικοποιημένη εκκλησιαστική περιουσία πέρασε ετσι, όχι στούς άκτήμονες άγρότες άλλά στούς άστούς κατά κύριο λόγο, μέ συ!tπεια ή άκτημοσύνη νά παραμείνει δπως καί πρίν σοβαρό πρόβλημα -πρόβλημα δμως πού διευκόλυνε τήν εκβιομηχάνιση τής χώρας, επειδή άποδέσμευσε τό άπαιτούμενο εργατικό δυναμικό γιά τήν επάνδρωση τών Εργοστασίων. ' Η άδυναμία άποκτήσεως γαιών, σέ συνδυασμό μέ τήν κατάργηση τών Digitized by 10uk1s, Jun. 2009
- 24. 24 φεουδαλικών ύποχρεώσεων πρός τούς ευγενείς άλλά καί της προστασίας πού εξασφάλιζε στούς δουλοπαροίκους τό παλαιό καθεστώς, ύπηρξε άπό τήν αποψη αυτή παράγοντας εκσυγχρονισμου της γαλλικης κοινωνίας καί οικονομίας. 'Άλλες φιλελεύθερες νομοθετικές μεταρρυθμίσεις, ιδιαίτερα μάλιστα ή διευκόλυνση τών περιφράξεων ιδιωτικών γαιών, ύπονόμευσε άκόμη περισσότερο τή θέση τών άκτημόνων άγροτών καί συνάμα ενίσχυσε τήν εμπορευματοποίηση της άγροτικης εκμεταλλεύσεως. ' Η γαλλική οικο νομία περνουσε τώρα άπό τή φάση πού είχε ηδη περάσει ή άγγλική , δπως θά φανεί στό oι�είo κεφάλαιο. 8. Βιομηχανία καί έμπόριο ,Ανάλογης εμπνεύσεως ηταν καί ή νομοθεσία πού ρύθμιζε τό πλέγμα σχέσεων στόν τομέα της βιομηχανίας. Πολλοί ύποστήριζαν τήν κατάργηση τών συντεχνιών, επειδή εξασφάλιζαν στά μέλη τους προνόμια πού δέν επιτρέπονταν άπό τή γενική κατάργηση τών προνομίων. 'Άλλοι πρόβαλλαν ώς βασικό λόγο γιά τήν κατάργηση τών συντεχνιών τό. γεγονός δτι άποτελουσαν άνασταλτικό παράγοντα στόν εκσυγχρονισμό της βιομηχανίας καί γενικά της οικονομικης άναπτύξεως της χώρας. Μολονότι οί συντεχνίες δέν ησαν χωρίς ύποστηρικτές, ή εθνοσυνέλευση τελικά ψήφισε τήν κατάργησή τους. Δέν καταργήθηκε δμως ή παλαιά νομοθεσία πού άπαγόρευε τήν ενωση τών εργατών σέ εργατικά συνδικάτα, καθώς καί τήν άπεργία. ' Η σχετική ρύθμιση άποτελουσε θρίαμβο τών άστών εκείνων πού εμελλαν νά γίνουν οί δυναμικοί ήγέτες ενός νέου καί δυναμικου κόσμου, ό όποίος δέν άνεχόταν άναστολές δπως αυτές πού είχαν καταργηθεί ij ά�στoλές πού αλλοι επιθυμουσαν νά θεσπίσουν γιά τήν κατοχύρωση δικαιωμάτων πού άπέρρεαν άπό τίς 'ίδιες φιλελεύθερες άρχές, δπως ειναι τό δικαίωμα του συνεταιρίζεσθαι καί αυτό της άρνήσεως εργασίας, δηλαδή της άπεργίας. ,Ανάλογες ησαν καί οί ρυθμίσεις της εκμεταλλεύσεως του ύπόγειου πλούτου. Καταργήθηκε ετσι παλαιά νομοθεσία, σύμφωνα μέ τήν όποία άπαιτείτο κρατική αδεια γιά τήν εξόρυξη καί εκμετάλλευση του όρυκτου πλούτου. Μέ τή νέα νομοθεσία, οί κύριοι της γης ησαν ελεύθεροι νά εξορύξουν καί νά εκμεταλλευθουν τόν ύπόγειο πλουτο δπως επιθυμουσαν, άνενόχλητοι άπό περιορισμούς καί παρεμβάσεις κρατικές. Οί φιλελεύθερες άπόψεις θριάμβευσαν καί στό εμπόριο, ιδιαίτερα στό εσωτερικό. Καταργήθηκαν δλοι οί εσωτερικοί δασμοί καί τά διόδια καθώς καί οί περισσότεροι εμμεσοι φόροι, καί μειώθηκαν στό έλάχιστο οί διάφοροι κανονισμοί καί περιορισμοί γιά τή λειτουργία τών άγορών καί πανηγύρεων. Οί ρυθμίσεις αυτές είχαν ώς συνέπεια σέ μερικές περιπτώσεις τήν ελλειψη άγαθών, εξαιτίας της μεταφορας τους σέ περιοχές μέ Digitized by 10uk1s, Jun. 2009
- 25. 25 μεγαλύτερη ζήτηση καί κατανάλωση, καί σέ αλλες τήν αϋξηση τών τιμών, συνέπεια πού εγινε περισσότερο αισθητή στά φτωχότερα κοινωνικά στρώματα. . Η λειτουργία της αγορας διευκολύνθηκε καί από τή θέσπιση ένιαίων μέτρων καί σταθμών, τήν ενθάρρυνση της ίδρύσεως καί λειτουργίας πιστωτικών καταστημάτων καί τήν απελευθέρωση της αγορας χρήματος. Λιγότερο φιλελεύθερες ήσαν οί ρυθμίσεις τοϋ εξωτερικοϋ εμπορίου. Στόν τομέα αυτόν ή εθνοσυνέλευση ήταν αντιμέτωπη μέ τά συμφέροντα ισχυρών εμπορικών ο'ίκων πού διεξηγαν τίς εξωτερικές συναλλαγές της χώρας. Καταργήθηκαν βέβαια τά προνόμια όρισμένων λιμανιών, Όπως της Μασαλλίας, καθώς καί έταιριών, Όπως της Έταιρίας τών ' Ινδιών. Διατηρήθηκαν δμως όρισμένοι δασμοί καί αυξήθηκαν αλλοι πού είχαν μειωθεί μέ διμερείς εμπορικές συμφωνίες πρίν από τήν επανάσταση. Τό εμπόριο μέ τίς αποικίες παρέμεινε αυστη ρά ελεγχόμενο, παρά τίς πιέσεις τών αντιπροσώπων τών αποικιών πρός τήν αντίθετη κατεύθυνση. Τό εμπόριο τών αποικιών μέ τόν εξω κόσμο συνέχισε νά ελέγχεται από τή μητρόπολη. 9. Δ lΟικητικές, δικαστικές καί στρατιωτικές μεταρρυθμίσεις Συμβιβασμός τών αρχών της επαναστάσεως μέ τήν ύφιστάμενη κατάσταση επηλθε καί σέ αλλους τομείς. Χαρακτηριστικό παράδειγμα τέτοιου συμβιβασμοϋ αποτελοϋν οί μεταρρυθμίσεις στήν επαρχιακή διοί κηση της χώρας. Ή κατάργηση τών προνομίων εκανε επιτακτική τή διοικητική αναδιοργάνωση, ωστε νά εκλείψουν διοικητικά δρια πού ακολουθοϋσαν ηδη καταργηθείσες εκκλησιαστικές καί φεουδαλικές δικαιο δοσίες. . Η χώρα διαιρέθηκε σε 83 νομούς (departements), αλλά διατηρή θηκαν τά παλαιά δρια εκεί πού δέν ύπηρχε ανάγκη ν ' αλλάξουν. Πολλοί παλαιοί νομοί διαιρέθηκαν, αλλοι μικρότεροι συνενώθηκαν γιά ν' απο τελέσουν μεγαλύτερους, αλλά διατηρήθηκαν οί ονομασίες τών παλαιών νομών. Βασικός στόχος της χαράξεως τών όρίων τών νομών ηταν ή πρωτεύουσα τοϋ νομοϋ νά βρίσκεται σέ απόσταση οχι μεγαλύτερη από τήν απόσταση πού μποροϋσε νά καλύψει σέ μιά μέρα ενας πεζός κάτοικος καί τοϋ πιό απομακρυσμένου οΙκισμοϋ. Οί νομοί διαιρέθηκαν σέ επαρχίες μέ στόχο αυτήν τήν φορά ή πρωτεύουσα της επαρχίας νά βρίσκεται σέ απόσταση από δλους τούς οικισμούς της οχι μεγαλύτερη από αυτήν πού χρειαζόταν ενας πεζός νά επισκεφθεί τήν επαρχιακή πρωτεύουσα καί νά επιστρέψει στόν τόπο κατοικίας τήν 'ίδια μέρα. Οί επαρχίες διαιρέθηκαν σέ μικρότερες ένότητες, τίς κοινότητες, πού συνέπιπταν μέ τίς παλαιές ενορίες. ' Επικεφαλης τών νομών, επαρχιών καί κοινοτήτων ησαν εκλεγμένα συμβούλια, μέ εκτελεστικές καί συμβουλευτικές άρμοδιότητες. Τήν κεντρι κή κυβέρνηση εκπροσωποϋσε ενας διοικητικός ύπάλληλος, εκλεγμένος καί Digitized by 10uk1s, Jun. 2009
- 26. 26 αυτός, οχι διορισμένος. < Η εθνοσυνέλευση προίκισε ετσι τή Γαλλία μέ ενα εξαιρετικά άποκεντρωμένο διοικητικό σύστημα, πού δεν είχε προηγούμενο τήν εποχή καί πού πήγαζε άπό τήν άρχή της λαϊκης κυριαρχίας, ή όποία ηταν εκδηλη σέ Όλους τούς τομείς της διακυβερνήσεως της χώρας. Κάθε διοικητική ένότητα διέθετε τό δικαστήριό της: ειρηνοδικείο οί εδρες των κοινοτήτων, πολιτικό δικαστήριο οί πρωτεύουσες των επαρχιων καί ποινικό δικαστήριο οί πρωτεύουσες των νομων. Οί δικαστές ησαν αίρετοί, άλλά άμείβονταν άπό τό κράτος. Τά ποινικά δικαστήρια ησαν όρκωτά καί λειτουργουσαν μέ βάση νέο ποινικό κώδικα πού είχε συντάξει ή εθνοσυνέλευση μέ βάση τίς φιλελεύθερες άρχές του μεγάλου Ίταλου νομομαθους Μπεκαρία (Cesare Beccaria). Τά βασανιστήρια άπαγορεύονταν καί οί θανατικές ποινές εκτελουνταν δημόσια. Οί διάδικοι είχαν τό δικαίωμα της εφέσεως. Έπρόκειτο χωρίς άμφιβολία γιά τό πιό προοδευτικό καί άνθρώπινο νομικό σύστημα εν ισχύι τήν εποχή αυτή. Στό στρατιωτικό τομέα ή εθνοσυνέλευση ύπηρξε περισσότερο συντη ρητική : νομιμοποίησε τήν πολιτοφυλακή πού δημιουργήθηκε τούς κρίσι μους θερινούς μηνες του 1 789 καί τήν ονόμασε εθνοφυλακή. < Η εθνοφυλακή Όμως δέν ύποκατέστησε τόν τακτικό στρατό, παρά μόνο στήν τήρηση της τάξεως. < Ο παλαιός τακτικός στρατός διατηρήθηκε, άλλά σύντομα άπο συντέθηκε, Όταν ή συνέλευση θέσπισε τήν προαγωγή των στρατιωτων στήν ίεραρχία του σώματος των άξιωματικων καί οί ευγενείς άξιωματικοί αρχισαν νά εγκαταλείπουν μαζικά τό στράτευμα. Γιά ν ' άντιμετωπιστεί τό πρόβλημα, δόθηκε ή αδεια σέ εθνοφύλακες νά καταταγουν σ ' ενα σωμα πολιτων, τό όποίο άποτέλεσε τό νέο στρατό της χώρας, ό όποίος άρχικά λειτουργουσε παράλληλα μέ τόν παλαιό επαγγελματικό στρατό. 10. Τό σύνταγμα του 1 791 Σέ άντίθεση μέ τίς οικονομικές, κοινωνικές καί διοικητικές μεταρ ρυθμίσεις, πού αφησαν άνεξίτηλα 'ίχνη στήν κοινωνία της Γαλλίας άλλά καί στό εξωτερικό, τό σύνταγμα πού προηλθε άπό τήν εθνοσυνέλευση τό 1 79 1 άποδείχθηκε εφήμερο, μολονότι άποτελουσε καί αυτό, Όπως καί ο ί αλλες μεταρρυθμίσεις, συμβιβασμό άρχων καί συμφερόντων. Τό σύνταγμα δια τηρουσε τήν μοναρχία, περιόριζε τό δικαίωμα της ψήφου καί κατοχύρωνε τίς περιουσίες των άστων καί των άριστοκρατων. Σύμφωνα μέ διάταξη πού πρότεινε ό άββας Σιεγιές (Emmanuel Joseph Sieyes), οί πολίτες χωρίζονταν σέ δύο κατηγορίες: παθητικοί πολίτες, πού είχαν Όλα τα πολιτικά δικαιώματα εκτός άπό τό δικαίωμα του εκλέγειν καί αυτό του εκλέγεσθαι, τά όποία είχαν μόνο οί ενεργοί πολίτες, δηλαδή πολίτες πού κατέβαλλαν ετήσιους φόρους τουλάχιστον 'ίσους μέ τριων ήμερων άμοιβές. Ένεργοί Digitized by 10uk1s, Jun. 2009
- 27. 27 πολίτες, μέ βάση τό κριτήριο αυτό, ήσαν λιγότεροι από 4,5 εκατομμύρια σέ σύνολο πληθυσμού 25 εκατομμυρίων. Οί ενεργοί πολίτες εξέλεγαν μόνο τούς κοινοτικούς άρχοντες, καθώς καί τούς εκλέκτορες, οί όποίοι εκλέγονταν μόνο μεταξύ των ευπόρων πολιτων, 50.000 κατά εναν ύπολογισμό. Οί εκλέκτορες αναδείκνυαν δλους τούς άλλους αίρετούς άρχοντες: βουλευτές, επαρχιακούς καί νομαρχιακούς συμβούλους, καθώς καί δικαστές. Ή βουλή κατά τό σύνταγμα εκλεγόταν γιά δύο χρόνια καί είχε αρκετές καί σημαντικές εξουσίες: πρότεινε καί ψήφιζε τούς νόμους, είχε τήν αποκλειστική ευθύνη τού προϋπολογισμού, αποφάσιζε τήν κή ρυξη πολέμου καί τή σύναψη ειρήνης, καί μπορούσε ν ' απευθυνθεί απ ' ευθείας στό λαό. , Αλλά καί ό μονάρχης, μολονότι δέν ήταν πλέον βασιλιάς τής Γαλλίας «ελέφ Θεού» , διέθετε ακόμη αρκετήν ισχύ: διόριζε καί απέπεμπε από τήν εξουσία εξι ύπουργούς, οί όποίοι ήσαν ύπεύθυνοι σέ αυτόν, όχι στή βουλή, καί δέν ήσαν βουλευτές. ' Ο μονάρχης ηλεγχε ακόμη τό στρατό καί τό ναυτικό, επειδή διόριζε μεγάλο αριθμό ανωτέρων αξιωματικων των ενόπλων δυνάμεων, κατηύθυνε τίς διπλωματικές σχέσεις τής χώρας καί πρότεινε τήν κή ρυξη πολέμου καί τή σύναψη ειρήνης στή βουλή. Έπίσης, πού είναι 'ίσως τό σπουδαιότερο, ό βασιλιάς είχε τό δικαίωμα τής αρνησικυρίας. 'Άρνησή του νά κυρώσει νόμο ψηφισμένο από τήν βουλή, γιά ν ' ανατραπεί, απαιτούσε πλειοψηφία δύο τρίτων από δύο διαδοχικές βουλές. Μπορούσε ετσι ό βασιλιάς ν ' αποτρέψει τήν εφαρμογή νόμου επί δύο τουλάχιστον χρόνια. ' Ωστόσο, ό μονάρχης δέν είχε τό δικαίωμα διαλύσεως τής βουλής. Τό σύνταγμα, μέ τίς εκτεταμένες εξουσίες πού εξασφάλιζε τόσο στή νομοθετική εξουσία δσο καί στήν εκτελεστική, προϋπέθετε συμφωνία των δύο κλάδων, προκειμένου νά λειτουργήσει όμαλά. Ήταν μιά προϋπόθεση πού δέν μπορούσε νά θεωρείται δεδομένη σέ μιά περίοδο, κατά τήν όποία ή βουλή καί ό βασιλιάς επηρεάζονταν από συγκρουόμενα κάποτε συμφέροντα σέ μιά ρευστή πολιτική κατάσταση πού δέν ευνοούσε τή διαμόρφωση συναινέσεως σέ πολλά ζητήματα αλλά τίς αντιθέσεις καί τίς συγκρούσεις τόσο στή βουλτ] δσο καί εξω από αυτήν. Τό χαρακτηριστικό αυτό, πού εντοπίζεται καί στό σύνταγμα των ' Ηνωμένων Πολιτειων της , Αμερικής, ήταν αποτέλεσμα τής τότε κρατούσας αρχής γιά τήν ανάγκη διαμορφώσεως συναινέσεως μεταξύ τής νομοθετι.κής εξουσίας καί τής εκτελεστικής, προκειμένου νά επιτυγχάνεται αμοιβαίος ελεγχος καί εξισορρόπηση των διαφόρων συμφερόντων. 1 1. Κράτος καί έκκλησία , Αναφέρθηκαν ηδη οί σχέσεις τού κράτους μέ τήν εκκλησία σέ σχέση μέ τήν εθνικοποίηση τής εκκλησιαστικής περιουσίας. ' Απομένουν νά έξε- Digitized by 10uk1s, Jun. 2009
- 28. 28 ταστουν οί συνταγματικές ρυθμίσεις του εκκλησιαστικου ζητήματος άπό τήν επαναστατική εξουσία. ' Η εθνικοποίηση της περιουσίας της καί ή επακόλουθη άδυναμία της εκκλησίας ν ' άνταποκριθεί στίς άνάγκες της, σέ συνδυασμό μέ τή νέα διοικητική διαίρεση της χώρας πού εθιγε τήν παλαιά δικαιοδοσία τών επισκόπων, άπαιτουσαν τή ρύθμιση πολλών ζητημάτων πού είχαν προκύψει άπό τίς άλλαγές αυτές.Ή ρύθμιση αυτή εγινε μέ τή μορφή καταστατικου χάρτη της εκκλησίας πού ενσωματώθηκε στό σύνταγμα της χώρας. Οί άντικληρικές διαθέσεις πολλών βουλευτών είχαν ηδη άτονήσει καί κανείς δέν φαινόταν διατεθειμένος νά ύποστηρίξει σοβαρά τό χωρισμό κράτους καί εκκλησίας καί τήν οργάνωση μιας πολιτείας άπαλλαγμένης άπό εκκλησιαστικούς θεσμούς. Στόχος της πολιτικης εξουσίας ήταν ό ελεγχος του εκκλησιαστικου μηχανισμου άπό τήν πολιτεία. . Η εκκλησιαστική διοίκηση οργανώθηκε ετσι ωστε νά συμπίπτει μέ τήν πολιτική διοίκηση: μία επισκοπή σέ κάθε νομό. 'Όλοι οί κληρικοί ήσαν στό έξης μισθωτοί του δημοσίου, οπως ηδη αναφέρθηκε καί, τό σπουδαιότερο, ολοι εκλέγονταν, οί επίσκοποι άπό νομαρχιακές συνελεύσεις καί οί ίερείς άπό επαρχιακές. Στίς συνελεύσεις αυτές, ας σημειωθεί, ειχαν δικαίωμα ψήφου, οχι μόνο οί Καθολικοί, άλλά καί οί Διαμαρτυρόμενοι, άκόμη καί οί ' Εβραίοι. ' Επίσης, οί επίσκοποι δέν είχαν τό δικαίωμα ν ' άπευθυνθουν στόν προκαθήμενο της Ρωμαιοκαθολικης ' Εκκλησίας γιά τήν επικύρωση της εκλογης τους. Οί εκπρόσωποι της εκκλησιαστικης διοικητικης ίεραρχίας ησαν ύποχρεωμέ νοι, δπως αυτοί της πολιτικης διοικήσεως, νά όρκιστουν άφοσίωση στο εθνος καί πίστη στό βασιλιά, στό σύνταγμα καί στούς νόμους του κράτους. Ό καταστατικός χάρτης της εκκλησίας εγινε δεκτός άπό τούς περισσότερους κατώτερους κληρικούς, άλλά προκάλεσε τή σφοδρή άντί δραση τiiς πλειοψηφίας τών επισκόπων, οί όποίοι δέν ήσαν διατεθειμένοι ν ' άπεμπολήσουν άδιαμαρτύρητα τά δικαιώματά τους πού άπέρρεαν άπό τήν παραδοσιακή οργάνωση της Ρωμαιοκαθολικης ' Εκκλησίας. Ό πάπας Πίος ΣΤ ' , οπως άναμενόταν, δέν άποδέχθηκε τίς εκκλησιαστικές ρυθμίσεις στήν Γαλλία, τίς όποίες θεωρουσε προϊόν άνθρώπων χωρίς κανένα σεβασμό πρός τήν εκκλησία καί τίς παραδόσεις της. Τόν ' Απρίλιο του 179 1 ό πάπας καταδίκασε επίσημα τόσο τόν καταστατικό χάρτη της εκκλησίας της Γαλλίας δσο καί τήν 'ίδια τήν επανάσταση. Συνέπεια της καταδίκης αυτης ύπη ρξε ή ρήξη στούς κόλπους της εκκλησιαστικης ίεραρχίας στήν επαναστατημένη χώρα, ή όποία εξελίχθηκε σέ σχίσμα σέ όλόκληρη τήν εκκλησία. Δημιουργήθηκαν ουσιαστικά δύο εκκλησίες, ή συνταγματική εκκλησία, ή όποία άναγνωριζόταν άπό τήν πολιτεία καί της όποίας τά μέλη είχαν όρκιστεί πίστη στό σύνταγμα καί τούς νόμους της πολιτείας καί ήσαν μισθωτοί του κράτους, καί οί κληρικοί πού παρέμεναν πιστοί στόν πάπα, οί όποίοι δέν άναγνώριζαν τόν καταστατικό Digitized by 10uk1s, Jun. 2009
- 29. 29 χάρτη πού είχε θεσπίσει ή συνέλευση καί άρνούνταν νά όρκιστουν πίστη στό σύνταγμα της χώρας. Τό σχίσμα σύντομα επεκτάθηκε καί στό λαό καί στίς πολιτικές, οικονομικές καί κοινωνικές διαφορές πού χώριζαν τούς Γάλλους, προστέθηκαν τώρα καί ΟΙ εκκλησιαστικές. Ό Λουδοβίκος δέν εκρυβε τήν ύποστή ριξή του πρός τούς Ρωμαιοκαθολικούς κλη ρικούς, ύποστήριξη πού εϋρισκε άνταπόκριση μεταξύ τών χωρικών πού παρέμεναν πιστοί στήν παραδοσιακή εκκλησία. 12. Έπισφαλής συναίνεση (1 791) Ή εκκλησιαστική κρίση όδήγησε σέ άνοιχτή ρήξη μεταξύ βασιλέως και εθνοσυνελεύσεως τόν ' Ιούνιο του 1 79 1 , δταν ό πρώτος προσπάθησε άνεπιτυχώς νά δραπετεύσει στό εξωτερικό γιά νά οργανώσει συντονισμένη εκστρατεία εναντίον της επαναστάσεως. . Η άποτυχημένη βασιλική άπό πειρα είχε ώς συνέπεια τήν άνάληψη τών εξουσιών του μονάρχη άπό τήν έθνοσυνέλευση, ή όποία τώρα συγκέντρωνε καί τίς άρμοδιότητες της εκτελεστικης εξουσίας. Τό πολίτευμα ηταν πλέον μοναρχικό μόνο τυπικά, άλλά ή επαναστατική εξουσία δίσταζε νά προκηρύξει τήν άβασίλευτη δημοκρατί.α. Ό φόβος ώστόσο προκλήσεως ταραχών άπό τά συντηρητικά στοιχεία όδήγησε τήν συνέλευση νά τροποποιήσει τό σύνταγμα πρός συντηρητικές κατευθύνσεις τό καλοκαίρι του 1 79 1 . Π εριορίσθηκε ετσι άκόμη περισσότερο ό άριθμός τών εκλεκτόρων. Περιορίσθηκε επίσης ή δράση τών πολιτικών λεσχών, καί επαυσε μέ ειδική πράξη ό καταστατικός χάρτης της εκκλησίας ν ' άποτελεί μέρος του συντάγματος. Τέλος ό Λουδοβίκος άνέκτησε τίς συνταγματικές εξουσίες του. Κάτω δμως άπό αυτήν τήν επιφανειακή συναίνεση ύπηρχε ενα βαθύ χάσμα πού χώριζε δλο καί περισσότερο τούς Γάλλους σέ ύποστηρικτές της επαναστάσεως καί σέ πολέμιούς της. . Η άντίδραση της μοναρχικης Ευρώπης επέδρασε ώς καταλύτης καί είχε σοβαρές επιπτώσεις τόσο στή Γαλλία δσο καί στό εξωτερικό. 13. Ή αντίδραση τής μοναρχικής Ευρώπης ' Η εΊδηση της εξεγέρσεως του λαου του Παρισιου τόν ' Ιούλιο καί τόν Αυγουστο του 1 789 προκάλεσε στήν ύπόλοιπη Ευρώπη διάφορα συναισθή ματα. . Η επανάσταση εγινε δεκτή μέ ενθουσιασμό άπό τούς προοδευτικούς λογίους πού παρακολουθουσαν τίς πνευματικές εξελίξεις στή γαλλική πρωτεύουσα μέ άδιάπτωτο ενδιαφέρον επί πολλές δεκαετίες. ΟΙ πολιτικοί ήγέτες, άντίθετα, ύποδέχθηκαν τήν επανάσταση μέ άνάμικτα αισθήματα: ΟΙ ταραχές δημιουργουσαν προβλήματα στήν κυβέρνηση της Γαλλίας καί Digitized by 10uk1s, Jun. 2009
- 30. 30 μείωναν τήν παρουσία της στίς διεθνείς υποθέσεις καί τούς ανταγωνισμούς, άλλά μπορουσαν νά περάσουν τά σύνορα τής χώρας καί νά εισβάλουν καί στήν υπόλοιπη Ευρώπη σάν επιδημία. Οί πολιτικές εξελίξεις στή Γαλλία θορύβησαν ιδιαιτέρως τούς μονάρχες, τούς ευγενείς καί τόν κλή ρο. Ό περιορισμός τής βασιλικής εξουσίας, ή κατάργηση τών φεουδαλικών προνομίων, ή διακήρυξη τών δικαιωμάτων, ή εθνικοποίηση τής εκκλησια στικής περιουσίας εστρεψαν εναντίον τής επαναστάσεως δλους τούς εκπροσώπους τής εξουσίας στήν μοναρχοκρατούμενη καί αριστοκρατού μενη Ευρώπη. ' Η συρροή προσφύγων αριστοκρατών (emigres) από τή Γαλλία ενίσχυσε τή θέση δλων εκείνων πού συνιστουσαν τή λήψη μέτρων εναντίον τής επαναστατικής εξουσίας στήν Γαλλία. ' Η επανάσταση στή Γαλλία ειχε εκδηλωθεί καί επικρατήσει στό όνομα τής λαϊκής κυριαρχίας καί βουλήσεως. Έπρόκειτο γιά αρχή πού, αν γινόταν αποδεκτή, μπορουσε ν ' αποδειχθεί δυναμίτης στά θεμέλια του πολιτικου καθεστώτος πού επικρατουσε στήν Ευρώπη. Οί Γάλλοι ειχαν αμφισβητήσει η καί καταργήσει καθιερωμένες αρχές καί θεσμούς ειχαν ακόμη διακηρύξει τήν απόφασή τους σέ πολλές περιπτώσεις δτι ησαν Γάλλοι, όχι επειδή οί επαρχίες στίς όποίες κατοικουσαν είχαν προσαρτηθεί μέ συνθήκες μεταξύ μοναρχών, αλλά διότι οί 'ίδιοι επιθυμουσαν νά δηλώνουν αυτήν τους τήν ταυτότητα. . Η τελευταία αυτή αρχή, δηλαδιl ή επιθυμία καί ή απόφαση του λαου ώς κριτήριο εθνικής ταυτότητας, μπορουσε ν ' αποδειχθεί καταλυτική σ ' όλόκληρη τήν Ευρώπη. 'Άν τά δικαιώματα τών λαών-εθνών ησαν ανεξάρτητα από τίς συνθήκες τών ήγεμόνων, δπως υποστή ριζαν οί Γάλλοι επαναστάτες, καί ή κυριαρχία τών λαών ή μόνη ουσιαστική κυριαρχία, αμφισβητούνταν τότε τά κυριαρχικά δικαιώματα δλων τών ήγεμόνων επί τών εδαφών καί τών λαών πού κυβερνουσαν καί θεωρουσαν υπηκόους των. Οί αρχές αυτές ειχαν σοβαρές επιπτώσεις στό διεθνές δίκαιο καί τίς διακρατικές σχέσεις τής εποχής, κατά τήν όποία τά σύνορα τών διαφόρων χωρών δέν ακολουθουσαν εθνικά δρια αλλά δυναστικές κτήσεις. ' Η αρχή τής αυτοδιαθέσεως τών λαών εθετε εν αμφιβόλφ τίς κτήσεις αυτές καί τά δριά τους. Ευθύς εξ αρχής ετίθετο ζήτημα κυριαρχίας γιά τήν ' Αβινιόν, πού ηταν παπική κτήση, καί τήν Σαβοια, πού ηταν επαρχία τής Σαρδηνίας. Οί Βέλγοι επίσης εσπευσαν ν ' αποκηρύξουν τήν αυστριακή κυριαρχία καί νά κηρύξουν τήν ενωσή τους μέ τούς Γάλλους, στό όνομα τής αυτοδιαθέσεως. ' Η εθνοσυνέλευση στό Παρίσι εκαλείτο ν ' αποφασίσει πλέον επί ζητημάτων πού μπορουσαν νά όδηγήσουν τή χώρα σέ πόλεμο μέ αλλες ευρωπαϊκές χώρες. Τόν ' Ιούλιο του 1 79 1 ή συνέλευση πήρε τήν ίστορική απόφαση δτι καί αλλοι λαοί, δπως οί Γάλλοι, ειχαν τό δικαίωμα τής αυτοδιαθέσεως καί, αν επιθυμουσαν, μπορουσαν νά ένωθουν μέ τούς Γάλλους. Digitized by 10uk1s, Jun. 2009
- 31. 3 1 Οί επαναστατικές αρχές ύπηρξαν τό ιδεολογικό ύπόβαθρο της ογκού μενης αντεπαναστατικης κινήσεως στήν Ευρώπη, ενώ οί αριστοκράτες πρόσφυγες από τήν Γαλλία αποτέλεσαν ισχυρή όμάδα πιέσεως γιά τή λήψη μέτρων κατά της επαναστατικης εξουσίας. . Ο αριθμός τών προσφύγων αυξανόταν συνεχώς, ιδιαίτερα μετά τό 1 790 καί τό Ι 79 Ι καί τίς ανταρσίες στό στρατό τών ετών αυτών πού ανάγκασαν πολλούς ευγενείς αξιωματικούς νά εγκαταλείψουν τήν Γαλλία. Οί ελπίδες τών προσφύγων αυτών, καθώς καί του Γάλλου μονάρχη πού βρισκόταν στό ελεος της επαναστατικης κυβερνή σεως, στρέφονταν κυρίως πρός τόν αυτοκράτορα τών . Αψβούργων, τόν Ίωσήφ Β ' , αδελφό της βασίλισσας της Γαλλίας Μαρίας ' Αντουανέττας, καί στόν διάδοχό του (ό ' Ιωσήφ Β ' πέθανε τό Φεβρουάριο του 1 790) Λεοπόλδο Β ' . Μετά τήν αποτυχημένη απόπειρα διαφυγης του Λουδοβίκου στό εξωτερικό, ό αυτοκράτορας καί ό βασιλιάς της Πρωσίας εξέδωσαν στό Πίλλνιτς τήν πρώτη προειδοποίηση πρός τούς Γάλλους επαναστάτες. Ή προειδοποίηση αυτή ώστόσο είχε ώς συνέπεια νά σκληρύνει ή στάση τών επαναστατών αντί νά γίνει πιό μετριοπαθής, δπως ανέμεναν οί συντάκτες της. Πολλοί Γάλλοι πατριώτες επιδίωκαν, αλλωστε, μιά αναμέτρηση μέ τή μοναρχική Ευρώπη, γιά νά σιγήσει ή κριτική εναντίον της επαναστατικης εξουσίας στό εσωτερικό. Πρός τήν 'ίδια κατεύθυνση πίεζαν καί πολλοί . Ολλανδοί καί Βέλγοι επαναστάτες πού είχαν ζητήσει καταφύγιο στή Γαλλία, καθώς καί . Ελβετοί, Σαβογιάροι καί Ίταλοί πού επιδίωκαν νά εγκαθιδρύσουν στίς χώρες τους καθεστώτα δπως αυτό της Γαλλίας. ' Ισχυρή φιλοπολεμική όμάδα αποτελουσαν καί οί Γιρονδίνοι, εκπρόσωποι στήν συνέλευση ισχυρών μεσοαστικών συμφερόντων πού ύποστήριζαν τήν αποδέσμευση της αγοράς από τούς ύφιστάμενους περιορισμούς καί τήν ανακήρυξη όμοσπονδιακης δημοκρατίας. ' Αντίθετοι στόν πόλεμο κατά τή φάση αυτή της επαναστάσεως ησαν οί ' Ιακωβίνοι, πού συνιστουσαν μαζί μέ τούς Γιρονδίνους τήν αριστερά στήν συνέλευση. Οί ' Ιακωβίνοι πίστευαν δτι ή πολεμική αναμέτρηση μέ τούς μονάρχες της Ευρώπης θά όδηγουσε στήν κατάρρευση της επαναστάσεως καί στήν εγκαθίδρυση στρατιωτικης δικτα τορίας. ' Ανάλογες ήσαν καί οί εκτιμήσεις του βασιλιά της Γαλλίας, καί γιά τόν λόγο αυτό ευνοουσε τόν πόλεμο. ' Η προκλητική στάση του διαδόχου του αυτοκράτορα, ό όποίος πέθανε τό Μάρτιο του 1 792, ευνοουσε τά σχέδια δσων επιδίωκαν μιά τέτοια αναμέτρηση. Τόν ' Απρίλιο του 'ίδιου χρόνου ό Λουδοβίκος ΙΣΓ πρότεινε στή συνέλευση τήν κή ρυξη του πολέμου εναντίον του νέου αυτοκράτορα Φραγκίσκου Β ' , καί ή συνέλευση μέ λίγες ψήφους αρνητικές ενέκρινε τή βασιλική πρόταση. . Ο πόλεμος αλλαξε ριζικά τήν πορεία της επαναστάσεως τόσο πολύ ωστε νά θεωρείται δτι προκάλεσε μιά νέα επανάσταση. Μέχρι τό 1 792, ελάχιστο αίμα είχε χυθεί στή Γαλλία. Σποραδικά θύματα μεταξύ τών ευγενών Digitized by 10uk1s, Jun. 2009
- 32. 32 στήν ϋπαιθρο καί αλλα στό Παρίσι κατά τίς συγκρούσεις τόν ' Ιούλιο καί τόν ' Οκτώβριο του 1 789 Τ]Ίαν αποτέλεσμα αυθόρμητων εκρήξεων λαϊκής όργής ii πανικου. Ό κλήρος είχε αποζημιωθεί γιά τήν απώλεια τής περιουσίας του. Είχαν επίσης αποζημιωθεί δσοι από τούς αριστοκράτες είχαν ζητήσει ν ' αποζημιωθουν από τή συνέλευση γιά τήν απώλεια των φεουδαλικων δικαιωμάτων τους, σύμφωνα μέ τή διακή ρυξη των δικαιωμά των. ' Ο πόλεμος αλλαξε τήν κατάσταση, επειδή εθετε σέ κίνδυνο τήν ανεξαρτησία τής χώρας. Γιά τήν ύπεράσπιση τής εθνικής ελευθερίας καί ανεξαρτησίας, θεωρήθηκε απαραίτητο νά περιοριστουν προσωρινά οί πολιτικές, κοινωνικές, οικονομικές καί πνευματικές ελευθερίες. Έξάλλου, ό πόλεμος απεκάλυψε τίς πραγματικές επιδιώξεις του Γάλλου μονάρχη. Κρίθηκε δτι ό Λουδοβίκος δέν ταυτιζόταν πλέον μέ τά συμφέροντα του εθνους αλλά μέ αυτά των εστεμμένων τής Ευρώπης. ' Ο βασιλιάς καί δσοι δέν ύποστήριζαν τήν επαναστατική εξουσία θεωρούνταν πλέον προδότες. ΕΙναι σχεδόν βέβαιο δτι χωρίς τόν πόλεμο δέν θά προκαλείτο ή φυσική εξόντωση των αντιφρονούντων, ή Τρομοκρατία, δπως εμεινε γνωστή αυτή ή εξόντωση' καί χωρίς τήν Τρομοκρατία δέν είναι βέβαιο δτι θά επικρατουσε ή επανάσταση, μέ τή μορφή καί τήν κατεύθυνση τουλάχιστον πού επικράτησε. Οί συνθήκες κάτω από τίς όποίες αρχισε ό πόλεμος ησαν δυσμενείς γιά τούς Γάλλους. ' Εκτός από τήν Αυστρία, ή Γαλλία είχε ν ' αντιμετωπίσει ευθύς εξ αρχής καί τήν Πρωσία, ή όποία διέθετε τόν πιό σύγχρονο στρατό τής εποχής. 'Όπως αναμενόταν, οί πρωτες συγκρούσεις όδήγησαν σέ ηττες των Γάλλων καί μάλιστα ταπεινωτικές. Οί στρατιωτες εγκατέλειπαν τίς τάξεις καί συχνά στρέφονταν εναντίον των αξιωματικων ii καί αυτο μολουσαν στόν εχθρό. Οί πρωτες αποτυχίες στά γαλλοβελγικά σύνορα εσπειραν τόν πανικό στή γαλλική πρωτεύουσα καί όδήγησαν σέ σκλήρυνση τής επαναστατικής εξουσίας. ' Η ενταση αυξήθηκε δταν ό βασιλιάς αρνήθη κε νά επικυρώσει τή σύσταση ειδικου στρατιωτικου σώματος γιά τήν ύπερά σπιση του Παρισιου. ' Αναμένοντας τή συντριβή των επαναστατων καί τήν ε'ίσοδο των Αυστριακων καί των Πρώσων στήν πρωτεύουσα, ό Λουδοβίκος σκλή ρυνε καί αυτός τή στάση του απέναντι στή συνέλευση, μέ συνέπεια νά παραιτηθουν από τήν κυβέρνηση τά μετριοπαθή στοιχεία καί ν ' απομονωθεί ακόμη περισσότερο ό Γάλλος μονάρχης. Τόν ' Ιούλιο του Ι 792 συνέρρευσαν στήν πρωτεύουσα επαναστατικά στρατεύματα από διάφορες επαρχίες τής χώρας. Μιά προκλητική διακήρυξη εκ μέρους των Πρώσων πρός τό επαναστατικό καθεστώς αντί νά πτοήσει τούς επαναστάτες ενίσχυσε τά ακραία εκείνα στοιχεία πού εξωθουσαν τά πράγματα σέ ανοιχτή αναμέτρηση μονάρχη καί συνελεύσεως. Στίς 1 0 Αυγούστου σημειώθηκε εξέγερση των παρισινων μαζων μέ τήν ύποκίνηση Digitized by 10uk1s, Jun. 2009