Profil opstine knjazevac

1. AGENCIJA ZA RAZVOJ
OPŠTINE KNJAŽEVAC
PROFIL OPŠTINE KNJAŽEVAC
April 2010. godine
1

2. SADRŽAJ
UVOD.....................................................................................................................................4
POLOŽAJ OPŠTINE KNJAŽEVAC......................................................................................5
POLOŽAJ I OSNOVNE ODLIKE...........................................................................................................5
STANOVNIŠTVO...................................................................................................................5
NASELJA, STANOVNIŠTVO I TRENDOVI................................................................................................6
OBRAZOVNA STRUKTURA..............................................................................................................10
RADNA SPOSOBNOST...................................................................................................................11
SEOSKA DOMAĆINSTVA.................................................................................................................11
OCENA STANJA..........................................................................................................................12
POTENCIJALI.............................................................................................................................12
OGRANIČENJA...........................................................................................................................13
PROJEKCIJA KRETANJA STANOVNIŠTVA.............................................................................................14
MREŽA NASELJA I CENTARA .........................................................................................15
MODEL POLICENTRIČNOG RAZVOJA OPŠTINE......................................................................................16
OČUVANJE I TRANSFORMACIJA RURALNIH NASELJA I PODRUČJA..............................................................17
KONCEPCIJA RAZVOJA MREŽE NASELJA............................................................................................18
PRIVREDNI/EKONOMSKI RAZVOJ .................................................................................18
PROSEČNA ZARADA.....................................................................................................................21
POTENCIJALI EKONOMSKOG RAZVOJA...............................................................................................22
KONCEPCIJA UNAPREĐENJA STANJA I RAZVOJA PRIVREDE......................................................................23
BUDŽET OPŠTINE KNJAŽEVAC.......................................................................................24
TURIZAM.............................................................................................................................26
MINERALNI IZVORI ...........................................................................................................31
ZEMLJIŠNE POVRŠINE ....................................................................................................33
KORIŠĆENJE I ZAŠTITA POLJOPRIVREDNOG ZEMLJIŠTA .........................................................................34
KONCEPT ODRŽIVOG POLJOPRIVREDNOG I RURALNOG RAZVOJA..............................................................37
PRIORITETI RAZVOJA POLJOPRIVREDE I SELA.....................................................................................40
ŠUMARSTVO I LOVSTVO .................................................................................................40
PLANOVI GAZDOVANJA ŠUMAMA .....................................................................................................42
LOVSTVO.................................................................................................................................42
ORGANIZACIJA JAVNIH SLUŽBI....................................................................................43
OBRAZOVANJE...........................................................................................................................43
ZDRAVSTVENA ZAŠTITA.................................................................................................................45
SOCIJALNA ZAŠTITA.....................................................................................................................46
KULTURA..................................................................................................................................46
MANIFESTACIJE..........................................................................................................................48
SPORT I REKREACIJA ..................................................................................................................49
2

3. CIVILNI SEKTOR – NEVLADINE ORGANIZACIJE I UDRUŽENJA GRAĐANA ......................................................51
CILJEVI RAZVOJA JAVNIH SLUŽBI.....................................................................................................52
KONCEPT RAZVOJA JAVNIH SLUŽBI..................................................................................................54
OSNOVNI POTENCIJALI I OGRANIČENJA OPŠTINE KNJAŽEVAC..............................57
VIZIJA I PRINCIPI RAZVOJA OPŠTINE KNJAŽEVAC..................................................................................57
OPŠTI CILJEVI............................................................................................................................58
KONCEPCIJA RAZVOJA OPŠTINE KNJAŽEVAC.....................................................................................59
SWOT ANALIZA..................................................................................................................63
RAZVOJ OPŠTINE KNJAŽEVAC U KONTEKSTU EVROPSKIH POLITIKA I
MEĐUNARODNE SARADNJE...........................................................................................66
3

4. UVOD
Profil opštine Knjaževac pripremljen je sa ciljem da pruži osnovne informacije o opštini Knjaževac.
Cilj ove analize nije da se rasvetle svi detalji ekonomskog položaja ove opštine, već pre da se pruži
osnovna slika i pokažu neki od bazičnih indikatora.
Temelj ove analize su pre svega raspoloživi zvanični podaci Republičkog zavoda za statistiku, ali i
podaci koji postoje u samoj opštini, Privrednoj komori, kao i neke informacije koje su prikupljale za
svoje potrebe Agencija za razvoj opštine Knjaževac i nevladine organizacije.
Pored činjenice da neki izuzetno važni pokazatelji, koji bi morali biti uzeti u obzir prilikom izrade
ovakvih dokumenata, nisu dostupni, treba imati u vidu i činjenicu da su zvanični statistički podaci
često u manjoj ili većoj meri neprecizni. Ovo posebno dolazi do izražaja kada su u pitanju
ekonomski pokazatelji i to iz više razloga:
 Podaci o privredi uglavnom se prikupljaju kroz obavezno dostavljanje izveštaja od strane
preduzeća, što je obaveza koja se vrlo često ne poštuje (privatna preduzeća i radnje ove
podatke često uopšte ne dostavljaju, a nije redak slučaj da se dostavljaju netačni i
proizvoljni podaci)
 Podaci koji proističu iz popisa stanovništva mogu biti u manjem delu neprecizni jer se
baziraju na subjektivnim izjavama (poznato je npr. da se romska populacija nerado
odazivala popisu ili da se nije izjašnjavala kao Romi).
 Podaci o zaposlenosti/nezaposlenosti obuhvataju izvestan broj ljudi koji su zvanično
zaposleni ali već duži vremenski period ne rade (plaćena/neplaćena odsustva), kao i lica
koja se vode kao nezaposlena iako u stvari obavljaju neku delatnost (poljoprivreda, rad „na
crno“...)
 Podaci o zaradama su često iskrivljeni zbog, još uvek, prisutnog plaćanja „na ruke“
 Promenama u metodologiji, Republički zavod za statistiku više ne objavljuje podatke o
nacionalnom dohotku i društvenom bruto proizvodu za nivo opština
 Čak i dostupni podaci, pa i oni koji su manje ili više precizni, objavljuju se sa popriličnim
zakašnjenjem, tako da na početku 2010. još uvek nema nekih podataka iz 2009. itd.
Sadržina ove analize postavljena je tako da maksimalno obezbeđuje mogući stepen realističnosti u
datim i očekivanim uslovima, na taj način što polazi od osnovne slike koja je data zvaničnim
statističkim podacima, faktorima razvoja i eksternim činiocima ali koja uzima u obzir i zvanična
težišta i prioritete.
Agencija za razvoj opštine Knjaževac, 2010.
4

5. POLOŽAJ OPŠTINE KNJAŽEVAC
Položaj i osnovne odlike
Područje opštine Knjaževac obuhvata 86 naselja sa 37.172 stanovnika. U fizičko-geografskom
pogledu teritorija opštine Knjaževac prostire se u širem prostoru preseka 22º 15' meridijana istočno od
Grniniča i 43º 30' severnog uporednika sa površinom od 1.202 km² što je čini četvrtom opštinom po
veličini u Republici Srbiji. Opština Knjaževac se nalazi u
istočnom delu Republike Srbije uz granicu sa Republikom
Bugarskom kao najjužniji grad Timočke Krajine. Opština
Knjaževac je brdsko-planinska sa nadmorskom visinom od
176 do 2.169 m i izraženom ravnicom u dolini reke Timok,
koja izlazi na Dunavsku niziju. Planinskim vencima teritorija
je izolovana od susednih opština. Brdsko-planinski karakter
opštine Knjaževac pre svega je sadržan u činjenici da se
75% njene teritorije nalazi na preko 400 m nadmorske visine.
Područje opštine Knjaževac pripada nerazvijenim,
ekonomski i demografski depresivnim opštinama sa
sledećim specifičnim namenama: poljoprivredno-
stočarsko i šumsko područje; prirodne i turističke vrednosti
(sa izrazitim potencijalima za razvoj turizma na Staroj
planini i Banjici); izvorišta voda, rezerve mineralnih
sirovina i građevinskog materijala i planiranim graničnim
prelazom.
Tabela 1: Osnovni podaci o opštini Knjaževac
Prosečna
% Gustina
Osnovni Površina, Broj veličina Broj
Poljoprivredne naseljenosti 1
podaci km2 naselja naselja, stanovnika
površine km2
km2
Opština
1202 57,6 86 13,97 33051 27
Knjaževac
Izvor: RZS opštine u Srbiji 2009. godine
STANOVNIŠTVO
Površina opštine Knjaževac je 1202 km², sa 37172 stanovnika, prosečne naseljenosti 30,9
stanovnika po km².
Od 1948. do 2002. godine broj stanovnika u opštini Knjaževac je opao za 38.2%. A od 1991. do
2002. godine za 14.6% , što je najviše u okruženju.
Tabela 2: Kretanje broja stanovnika u periodu 1981-2002. godine
1991. 2002.
Područje Plana/opština/tip naselja 1981. 1991. 2002.
nova met. nova met.
Opština Knjaževac 48789 44036 38044 43551 37172
Gradska 16665 19705 19941 19523 19351
Ostala 32124 24331 18103 24028 17821
Izvor: RZS - Popis 1981,1991,2002. godine
5

6. Na osnovu podataka Popisa 2002. godine, od ukupnog broja stanovnika veći je udeo gradskog
stanovništva (52,1%). Od 85 seoskih naselja u periodu 1981-1991. godine, samo je Trgovište
povećalo broj stanovnika , dok su sva ostala smanjila, a 9 njih čak za polovinu. U periodu od 1991-
2002. godine, selo Repušnica ostalo je bez stanovništva.
Problem „biološke depopulacije“ seoskih naselja je alarmantan jer je negativan prirodni priraštaj
najveći u Republici. Migracioni saldo je za grad Knjaževac u poslednjem popisnom periodu, 1991-
2002. godine bio pozitivan, ali apsolutni porast stanovništva negativan, zbog negativnog priraštaja.
Naselja, stanovništvo i trendovi
Opština Knjaževac se prostire na površini od 1.202 km² i po veličini je četvrta opština u Republici
Srbiji, međutim, opštinu karakteriše visoka razudjenost. Po popisu iz 2002. godine u opštini živi
37.172 stanovnika, od čega 52% živi u Knjaževcu, a 48% u 85 seoskih naselja. Administrativni
centar opštine je Knjaževac u kome živi 19.351 stanovnik. Sam grad se nalazi na sastavu
Trgoviškog i Svrljiškog Timoka koji zajedno čine Beli Timok.
Tabela 3. Broj stanovnika po naseljima u opštini Knjaževac
R.br. Naselje Broj stanovnika
1 Opština Knjaževac 37172
2 Knjaževac 19351
3 Seoska naselja 17821
4 Aldina Reka 12
5 Aldinac 26
6 Balanovac 328
7 Balinac 38
8 Balta Berilovac 187
9 Banjski Orešac 96
10 Beli Potok 243
11 Berčinovac 172
12 Božinovac 26
13 Bulinovac 194
14 Bučje 369
15 Valevac 281
16 Vasilj 757
17 Vidovac 45
18 Vina 424
19 Vitkovac 352
20 Vlaško Polje 172
6

7. 21 Vrtovac 218
22 Gabrovnica 10
23 Glogovac 73
24 Gornja Kamenica 377
25 Gornja Sokolovica 41
26 Gornje Zuniče 475
27 Gradište 31
28 Grezna 329
29 Debelica 423
30 Dejanovac 27
31 Donja Kamenica 360
32 Donja Sokolovica 136
33 Donje Zuniče 407
34 Drvnik 15
35 Drenovac 141
36 Drečinovac 88
37 Žlne 161
38 Žukovac 114
39 Zorunovac 179
40 Zubetinac 191
41 Inovo 100
42 Jakovac 349
43 Jalovik Izvor 238
44 Janja 37
45 Jelašnica 212
46 Kaličina 256
47 Kalna 553
48 Kandalica 52
49 Koželj 181
50 Krenta 137
51 Lepena 137
52 Lokva 69
7

8. 53 Manjinac 122
54 Miljkovac 154
55 Minićevo 828
56 Mučibaba 110
57 Novo Korito 208
58 Orešac 335
59 Ošljane 256
60 Papratna 13
61 Petruša 120
62 Podvis 369
63 Ponor 144
64 Potrkanje 83
65 Pričevac 54
66 Ravna 252
67 Ravno Bučje 28
68 Radičevac 59
69 Rgošte 319
70 Repušnica -
71 Svrljiška topla 112
72 Skrobnica 178
73 Slatina 124
74 Stanjinac 95
75 Staro Korito 51
76 Stogazovac 132
77 Tatrasnica 5
78 Trgovište 1953
79 Trnovac 227
80 Ćuštica 253
81 Crvenje 152
82 Crni Vrh 133
83 Šarbanovac 25
84 Šesti Gabar 173
8

9. 85 Štipina 531
86 Štitarac 61
87 Štrbac 246
88 Šuman Topla 77
Izvor : Opštinska Uprava Knjaževac
U periodu između dva popisa, 1991-2002. godine, broj stanovnika se smanjio za 6.847 stanovnika,
odnosno 14,4%, što je jedna od najvećih negativnih stopa u RS. Smanjenje broja stanovnika u
opštini je dovelo i do smanjenja gustine naseljenosti sa 33,02 na 30,92 stanovnika/km².
Tabela 4: Kretanje broja stanovnika u periodu 1991 - 2002
Prosečno
Stanovništvo Stanovništvo Porast-pad godišnje na
Stanovništvo Prosečno godišnje
1991 2002 ukupno 1000
stanovnika
Opština
44019 37172 -6847 622 17
Knjaževac
Izvor : RZS – Popis 2002. godine
Neminovna posledica privrednog razvoja zemlje u periodu 70-80 tih je i promena demografske i
socio - ekonomske strukture seoskog stanovništva. Kao posledica toga u Istočnoj Srbiji naročito u
opštini Knjaževac smanjen je broj ukupnog i aktivnog poljoprivrednog stanovništva. Takve
tendencije izazvale su promene strukture porodičnih gazdinstva u opštini Knjaževac, što je uticalo I
na lokalni ruralni razvoj.
Depopulacija prostora je najizraženija u seoskim sredinama. Oko 90% ukupnih migracija čine
migracije seoskog stanovništva. Osnovni uzrok migracija su zapošljavanje u drugim sredinama,
školovanje, odlazak na rad u inostranstvo... Značajan broj stanovnika se nalazi na privremenom
radu u inostranstvu, a naročito u SAD.
Trenutno je u Knjaževcu registrovano oko 13.382 domaćinstva.
U starosnoj strukturi stanovništva preovladava radno sposobno stanovništvo sa 60,79%, što
ukazuje na postojanje značajnog kontigenta radno sposobnog stanovništva. Zabrinjavajući podatak
je, međutim, skoro duplo veći udeo starog stanovništva (28,35%) u odnosu na mlade (15,79%) u
starosnoj strukturi stanovništva. Starosna struktura stanovništva je posebno loša u seoskim
sredinama u kojima je izrazito izražen proces starenja sela. Pojedina, udaljena, planinska sela su
na putu izumiranja, a Repušnica je od 2006. godine selo u kome više nema stanovnika.
Tabela 5: Starosna struktura stanovništva
Stanovniš
Po Ukup 10- 15- 20- 25- 30- 35- 40-
tvo po 0-4 5-9 45-49
l no 14 19 24 29 34 39 44
godinama
s 37172 1185 1368 1485 1831 1943 2001 1876 1764 2272 2937
Opština
m 18033 590 732 788 943 1067 1076 929 886 1155 1473
Knjaževac
ž 19139 595 636 697 888 876 925 947 878 1117 1464
Stanovniš
Po 50- 55- 60- 65- 70- 75- 80- 85- 95 i Nepoznat
tvo po 90-94
l 54 59 64 69 74 79 84 89 više o
godinama
s 3244 2201 2528 2930 3094 2479 1215 336 166 28 289
Opština
m 1649 1066 1173 1324 1377 983 486 141 65 9 121
Knjaževac
ž 1595 1137 1355 1606 1717 1496 729 195 101 19 168
Izvor : RZS – Popis 2002. godine
9

10. Grafikon 1: Starosna struktura stanovništva
12824
14000 10654
12000
7584
>19
10000 20-39
5869 40-59
8000
<60
6000 nepoznato
4000
289
2000
0
Stopa prirodnog priraštaja ima negativan predznak, i među najvećima je u RS. U 2001. godini je
npr. stopa nataliteta iznosila 6,4%, a mortaliteta 19,0%. Postojeći socijalni pokazatelji su, takođe,
negativni i ukazuju da je najveći broj domaćinstava sa dva (29,56%) člana ili jednim (23,30%)
članom, a da je najveći broj porodica bez dece (46,72%) ili sa jednim detetom (31,12%). Navedeni
socijalni parametri su u skladu sa prosekom Zaječarskog okruga, ali su značajno lošiji u odnosu na
prosek Republike Srbije.
Obrazovna struktura
Obrazovna struktura stanovništva u Knjaževcu se ne može smatrati zadovoljavajućom (tabela 6.).
Tabela 6: Obrazovna struktura stanovništva
Bez
1-3 4-7
školsk
razreda razreda Osnovno Srednje Više Visoko
e Nepoznato
osnovn osnovn obrazovanje obrazovanje obrazovanje obrazovanje
sprem
e škole e škole
e
6,41% 1,91% 29,89% 22,89% 28,26% 3,11% 3,21% 4,31%
Izvor podataka: RZS – Popis 2002. godine
Grafikon 2: Obrazovna struktura stanovništva
%
,89
%
29
,26
28
%
,89
30,00%
22
Bez školske spreme
25,00% 1-3 razreda osnovne škole
4-7 razreda osnovne škole
20,00% Osnovno obrazovanje
Srednje obrazovanje
Više obrazovanje
1%
15,00%
6,4
Visoko obrazovanje
1%
1%
1%
4,3
1%
Nepoznato
3,2
3,1
10,00%
1,9
5,00%
0,00%
10

11. Preovlađuje stanovništvo sa potpunim ili delimičnim osnovnim obrazovanjem. Značajno je prisutno
stanovništvo sa završenom srednjom školom, dok je udeo stanovništva sa višim i visokim
obrazovanjem dosta nizak.
Radna sposobnost
Radno sposobno stanovništvo predstavlja najveći kontigent stanovništva, odnosno 22.597
stanovnika, ili 60,79% populacije predstavlja radno sposobno stanovništvo. Veliki problem,
međutim, predstavlja nezaposlenost. Stopa nezaposlenosti se konstantno povećava u poslednjih
nekoliko godina, i trenutno je 21,04%. Broj nezaposlenih se povećao sa 1.094 u 1991. godini na
5.328 lica u 2009. godini.
Tabela 7: Udeo radno sposobnog stanovništva
Radni kontigent Udeo
Žens Udeo
Žens stanovništva
Ukup Ispo Mušk ko stariji radnog
7-14 Sveg ko starog 65 i
no d7 o (15- (15- od 65 stanovn
a (15- više godina u
64) 49) istva
64) ukupnom (%)
Opština
37172 1712 2326 22597 11417 11180 7095 10248 60,79 25,57
Knjaževac
Izvor : RZS – Statistički godišnjak opština 2009. godine
Seoska domaćinstva
Od 85 seoskih naselja svega 27 se nalazi u ravničarskim, dok se 36 nalazi u brdskim a 22 u
brdsko-planinskim područjima opštine.
Broj registrovanih poljoprivrednih gazdinstva u opštini Knjaževac iznosi 3308, od toga u aktivnom
statusu je 1854 a u pasivnim statusu odnosno broj gazdinstva koja nisu izvršila preregistraciju u
2009. godini je 1454.
Po selima ima malo dece, a u pojedinim MZ više nema dece. Radno sposobno stanovništvo ima
trend starenja. U velikom broju su prisutna staračka gazdinstva. Takođe, u velikom broju sela ima
više penzionera od radno sposobnog stanovništva. Situacija je možda i najkritičnija u Zaječarskom
regionu.
Ocena stanja
Analizirajući strukturu stanovništva na području Opštine prema podacima Popisa 2002. godine,
može se uočiti sledeće:
• Kvantitativni odnos muškog i ženskog stanovništva (48% prema 52%)
• U starosnoj strukturi dominantan je udeo starosnog kontingenta stanovništva (60 i više
godina starosti) i iznosi 34,6% , što je najviše u okruženju. Najmanje je učešće mladog
stanovništva (15,9%). Sa prosečnom starošću 47.3 godina i indeksom starenja od 2,18
(po Popisu 2002. godine), područje opštine Knjaževac je zahvatila najdublja demografska
kriza.
• Učešće dece predškolskog uzrasta (0-6 godina starosti) u ukupnom stanovništvu područja
opštine Knjaževac je 4.6%. Deca osnovnoškolskog uzrasta 6,3%. I ovi podaci su
11

12. najnepovoljniji u okruženju. U opštini čak 22 naselja (tj. oko 1/4 ukupnog broja naselja
opštine) nema ni jedno dete predškolskog ili osnovnoškolskog uzrasta, što predstavlja
izrazitu prepreku njihovom demografskom opstanku.
• Za reprodukciju sposobne populacije fertilni kontingent (žene stare od 15 do 49 godina)
spada u važnije funkcionalne kontingente. Prema podacima Popisa 2002. godine, uočava
se opadanje učešća žena u fertilnom dobu. Udeo fertilnih žena u ukupnom stanovništvu je
19,1% (Popis 2002.).
• Radno sposobno stanovništvo je 60,7%, ali je nepovoljna opšta stopa aktivnosti (udeo
aktivnog u odnosu na ukupno stanovništvo) koja iznosi negde između 40,8%, što znači da
ima više neaktivnog od aktivnog u radnosposobnom stanovništvu. U periodu 1971-2002.
godine stopa aktivnosti stanovništva kontinuirano se smanjivala (za 28,2%, tj. sa 69% na
40,8%).
• Struktura zaposlenih prema sektorima delatnosti: Od 5975 zaposlenih, u šumarstvu i
vodoprivredi je zapošljeno 344, vađenje ruda 4, prerađivačka industrija 2856, proizvodnja
električne energije, gasa i vode 230, građevinarstvo 275, i trgovina 565.
• Poljoprivredno stanovništvo, prema podacima Popisa 2002. godine, čini između 6% i 8,9%.
U periodu 1971-2002. godine, poljoprivredno stanovništvo na području opštine Knjaževac
beleži drastičan pad: sa 33219 (1971. godine) na 2244 (2002. godine), tj. poljoprivredno
stanovništvo se smanjilo 14,8 puta.
• Obrazovna struktura stanovništva na području opštine je veoma nepovoljna. Bez škole je
6,41%, sa nesvršenom osnovnom školom 31,8%, sa osnovnom 22,89%, sa srednjom
28,26%, višom 3,11%, visokom 3,21%.
• Opština Knjaževac je zabeležila manji broj domaćinstava 2002. godine u odnosu na 1948.
godinu, s tim da je opadanje broja domaćinstava u opštini započelo 1981. godine.
Prosečna veličina domaćinstava je 2,76 člana po domaćinstvu.
Potencijali
Uprkos smanjenju ukupnog broja stanovnika tokom perioda 1981-2002. godine, potencijale
stanovništva za razvoj opštine Knjaževac treba tražiti:
• u stanovništvu koje se obnavlja;
• u mogućnostima za povećanje stope aktivnosti većim angažovanjem radno sposobnog
stanovništva u svim sektorima delatnosti, a posebno stvaranjem uslova da se
zainteresovano stanovništvo u većoj meri aktivno uključi u razvoj poljoprivrede uključujući
promociju multifunkcionalnosti i sl.;
• u potencijalima izraženim velikim brojem iseljenika koji potiču sa ovog područja, posebno
kad je reč o stanovništvu koje živi u inostranstvu , uz podsticanje njihovog većeg
angažovanja na prenosu znanja, tehnologije, radnog iskustva i ulaganja kapitala, i uz
stvaranje mogućnosti za trajni povratak naročito mlađeg dela populacije;
• u stambenom fondu koji je neiskorišćen usled smanjenja broja stanovnika, naročito u
seoskim naseljima, a koji može da predstavlja odgovarajući potencijal za razvoj različitih
delatnosti – od male privrede, usluga, do realizacije brojnih poljoprivrednih programa
ukoliko se zaustave negativni demografski trendovi.
Ograničenja
Osnovna ograničenja kad su u pitanju demografski resursi na području opštine Knjaževac odnose
se na:
• nepovoljnu starosnu strukturu, uz činjenicu da indeks starenja raste i da je područje
opštine Knjaževac zahvatio proces najdublje demografske starosti;
12

13. • negativan prirodni priraštaj koji nastavlja da se pogoršava zbog nepovoljne starosne
strukture stanovništva. Na to se nadovezuje negativan migracioni saldo, ukoliko bi se trend
smanjenja broja stanovnika nastavio, mnoga sela i područja bi se demografski ugasili;
• nepovoljniju strukturu stanovništva prema aktivnosti u odnosu na republički prosek (niža
stopa aktivnosti i aktivnog stanovništva koje obavlja zanimanje, ali i niža stopa izdržavanog
stanovništva);
• ograničenje koje se odnosi na formalno obrazovanje, koje je ispod republičkog proseka u
kategorijama stanovništva sa završenom srednjom školom, višom školom i fakultetom;
• usitnjenost domaćinstava, tj. najveću zastupljenost dvočlanih i samačkih domaćinstva;
• broj nenastanjenih stanova u ruralnim oblastima opštine Knjaževac je u značajnom
porastu, a rezultat je odliva stanovništva i nepovoljne starosne strukture.
Uzimajući u obzir sadašnje demografske karakteristike područja opštine Knjaževac, kao i tok i
promene u kretanju stanovništva koji su praćeni u periodu 1981-2002. godine, kao osnova za
budući razvoj stanovništva ističu se sledeći ciljevi:
• opšti cilj održivog demografskog razvoja je zadržavanje stacionarnog stanovništva, tj.
populacioni razvoj kojim će sledeće generacije biti barem iste veličine kao i postojeće;
• prioritetna podrška najvitalnijim područjima u kojima je u poslednje dve decenije već
započeo proces starenja, kao i podrška pojedinim nerazvijenim područjima po principu
„spašavanja onog što je moguće spasiti“;
• smirivanje negativnih demografskih procesa (negativnog prirodnog priraštaja i velikog
odliva stanovništva zbog iseljavanja) na dugi rok, i perspektivno zaustavljanje i promena
sadašnjeg negativnog trenda u onim područjima koja su donedavno rasla, bilo na osnovu
prirodnog ili mehaničkog priliva stanovništva;
• ponovno aktiviranje populacionih mera pronatalitetne politike uz dostizanje kohortne stope
ukupnog fertiliteta na nivou oko 2,1 deteta po ženi, čime bi se sprečilo dalje drastično
opadanje stanovništva prirodnim putem. Realizacija ovog cilja zahteva prethodno
ostvarivanje posebnih ciljeva: ublažavanje ekonomske cene podizanja deteta, usklađivanje
rada i roditeljstva, borbu protiv neplodnosti, populacionu edukaciju, aktiviranje lokalne
samouprave, itd.;
• kratkoročno, prioritet predstavlja smanjenje emigracije mlađeg i visokoobrazovanog
stanovništva kao i unapređenje nivoa formalnog obrazovanja odraslih radi otvaranja
mogućnosti za zapošljavanje. Kao poseban cilj, ističe se podizanje opšte stope aktivnosti
koja je drastično opala, tj. cilj je da se poveća učešće aktivnog stanovništva u kontingentu
radno sposobnih.
Projekcija kretanja stanovništva
Uslovljen kompleksnim društvenoekonomskim faktorima na demografski razvoj, na području
opštine će i u narednom periodu delovati dosadašnji trend kretanja ukupnog broja stanovnika.
Tradicionalno niska stopa prirodnog priraštaja (delimično i zbog već odseljenog mlađeg, tj. fertilnog
stanovništva), čime je uslovljen nizak natalitet, i u narednom periodu će bitno uticati na tok
populacionih kretanja. Mehaničko kretanje stanovništva, kao drugi faktor od uticaja na buduće
kretanje ukupnog broja stanovnika, donekle može ublažiti negativnu sliku u slučaju očekivanog
privrednog razvoja pojedinih delova područja opštine i potencijalne potražnje za novom radnom
snagom.
Prema podacima Popisa 2002. godine, najveću prosečnu starost (47,3 godine) i najveći indeks
starenja (2,18) u odnosu na Timočki Region beleži opština Knjaževac.
13

14. Tabela 8: Prognoza kretanja broja stanovnika na području opštine Knjaževac
Broj
stanovnika po
Indeks
popisu (nova Analitički metod (metod komponenata)
metodologija
Godina 1991. 2002. 2007. 2012. 2017. 2022. 2027. 2027/12 2027/02
Opština
43551 37172 34017 31413 29035 27027 25312 80,6 68,1
Knjaževac
Izvor: Statistički godišnjak opština 2009. godine
Podaci govore da će opština Knjaževac, u ovom slučaju izgubiti preko 30% stanovništva u periodu
2002. do 2027. godine,
Grafikon 3: Projekcija kretanja stanovništva
50000
40000
30000
20000 Knjaževac
10000
0
1991. 2002. 2007. 2012. 2017. 2022. 2027.
Osnovna strateška pitanja budućeg razvoja na području opštine tiču se kvantitativnih i kvalitativnih
promena demografskih procesa. Kvantitativne promene se odnose na usporavanje i zaustavljanje
apsolutnog pada broja stanovnika. Kvalitativne promene podrazumevaju: podmlađivanje
stanovništva i stimulisanje naseljavanja mladog i radnosposobnog stanovništva, poboljšanje
obrazovne strukture, mogućnosti za otvaranje novih radnih mesta, itd. Srazmerno očekivanim
društveno ekonomskim promenama menjaće se i osnovne strukturne karakteristike stanovništva
po pojedinačnim opštinama ovog područja.
Osnovno polazište koncepta je pokretanje ekonomije i privrednih kapaciteta zasnovanih na
lokalnim resursima uz otvaranje novih radnih mesta, što je korigujući faktor kojim se stimuliše priliv
stanovništva na osnovu migracija. Posredni efekat je poboljšanje obrazovne strukture i
zadržavanje, tj. privlačenje mlađih ljudi sa završenim višim i visokim obrazovanjem. Uz stimulativne
mere pronatalitetne politike donekle će se ublažiti negativan prirodni priraštaj, pre svega u
delovima područja opštine u kojima proces starenja nije uzeo najveći mah. Težište pri obnovi
seoskih područja treba da bude na programima razvoja prilagođenim pojedinim ciljnim grupama
stanovništva. To se posebno odnosi na programe usmerene ka mladima koji su na pragu ili su već
ušli u radni kontingent, kao i na fertilni kontingent. Ovi programi bi obuhvatali niz mera za
stimulisanje razvoja malih i srednjih preduzeća, razvoj turizma i različite beneficije za one koji se
odlučuju da rade u ruralnom okruženju, kroz unapređenje životnih uslova izvan tržišta rada,
ukupno jačanje i povećanje dostupnosti saobraćajne i socijalne infrastrukture i dr. Imajući u vidu
mogućnosti za otvaranje prema susednim zemljama i jačanje novih migracionih tokova, u
perspektivi većeg zapošljavanja na području opštine Knjaževac moguće je očekivati intenziviranje
imigracije, tj. uvećanja populacionog rasta po ovoj osnovi.
14

15. MREŽA NASELJA I CENTARA
Urbana koncentracija stanovništva i funkcija opštinskog centra i demografsko pražnjenje seoskih
područja izazvano migracijom ili smanjenjem prirodnog priraštaja, a najčešće njihovom
kombinacijom, doveli su do promena u demografskoj veličini naselja. U geoprostoru opštine
identifikovane su četiri kategorije seoskih naselja razvrstanih po demografskoj veličini:
• Patuljasta naselja, sa manje od 250 stanovnika;
• Mala naselja koja imaju od 250 do 500 stanovnika;
• Srednja naselja koja se javljaju u dve varijante: srednja manja naselja sa 500 do 750
stanovnika i srednja veća naselja sa 750 do 1000 stanovnika;
• Velika seoska naselja sa 1000 i više stanovnika. Seoska naselja nemaju razvijene funkcije
sekundarnog, tercijarnog i kvartarnog sektora delatnosti. Primarni sektor je baziran na
ekstenzivnoj poljoprivredi (ratarstvo, stočarstvo, voćarstvo i vinogradarstvo). Neadekvatna,
slabo razvijena i nedovoljno kvalitetna putna mreža smanjuje dostupnost seoskih naselja
opštinskom centru i njihovu međusobnu povezanost. Socijalna infrastruktura u ruralnim
prostorima je nerazvijena. Glavni ograničavajući faktor je disproporcija u razmeštaju
stanovništva i prirodnih potencijala koji se mogu aktivirati za razvoj poljoprivrede i njoj
komplementarnih delatnosti.
Manji urbani areali u ruralnom okruženju
nastali su lokalnom koncentracijom
stanovništva i funkcija u opštinskom centru.
Knjaževac je zahvaljujući geografskom
položaju i diverzifikovanoj industriji doživeo
brz demografski i funkcionalni rast do 1980.
godine i preneo pozitivne razvojne uticaje na
bliže opštinsko okruženje.
Polazeći od činjenice da su naselja
najupečatljiviji elementi kulturnog pejsaža i da
su nosioci funkcionalne organizacije i žarišta
preobražaja geoprostora, poseban naglasak
mora biti stavljen na razvoj njihovih mreža.
Opšti cilj je uravnoteženiji razvoj teritorije i
funkcionalnih područja kao i specifičnih funkcija manjih razvojnih centara u ruralnom području
opštine Knjaževac. Pored ovoga potrebno je sagledati zajedničke interese i potencijale funkcijskih
veza sa prekograničnim centrima u Bugarskoj.
Ciljevi razvoja mreže naselja jesu:
• Razvoj funkcija većih naselja u opštini (privrednih, javno-socijalnih, razvojno-upravljačkih i
kulturnih).
• Modernizacija i razvoj poljoprivrede i dopunskih aktivnosti (turizam, mala i srednja
preduzeća, mikrobiznis) razvijati u funkciji zadržavanja mlađeg dela kontingenta radne
snage i podsticanje povratka dela nezaposlene radne snage iz urbanih na poljoprivredna
gazdinstva (farmersko stočarstvo, ukrupnjavanje poseda, organska poljoprivreda).
• Poboljšanje kvaliteta mreže puteva i razvoj javnog saobraćaja.
• Podsticanje i usmeravanje socioekonomske transformacije seoskih naselja difuzijom
informacija, znanja i veština u ruralna područja.
• Podsticanje planske izgradnje i rekonstrukcije stambenih i drugih objekata i uređenje javnih
prostora u seoskim naseljima radi poboljšanja kvaliteta života, očuvanja naselja, kulturnih
predela i autentičnih vrednosti područja.
• Sanacija, ograničena i kontrolisana izgradnja prigradskih naselja i naseobinskih celina u
koridorima javnih puteva.
15

16. Model policentričnog razvoja opštine
U uslovima zapošljavanja stanovništva u urbanim naseljima, a delimično i u suburbanima, sa jedne
strane, i nemogućnosti njegovog definitivnog preseljavanja u centre rada sa druge, dnevna
migracija ostaje izraz ekonomskih
kompromisa iz kojih je u našim uslovima
proizašla specifična socioekonomska
kategorija radnik – zemljoradnik, što je u biti
implikacija nepotpune alokacije rada iz
poljoprivrede u sekundarne i uslužno-
upravne delatnosti. Taj proces je uticao na
određen vid socio-ekonomskog preobražaja
gradskih okruženja i seoskih naselja.
Na prostorni obim, pravce i intenzitet dnevne
migracije stanovništva u velikoj meri uticaće
razvoj javnog gradskog, prigradskog i
međugradskog saobraćaja i u njemu
primenjivana tarifna politika, koja je
stimulisala kretanje radne snage na većim
distancama. Činjenica je da su naselja sa dobrom saobraćajnom dostupnošću migraciono stabilna
sa razvijenom dnevnom migracijom, kao i da su saobraćajno izolovana i nedostupna naselja
migraciono labilna tj. emigraciona.
U uslovima stalnog prerazmeštaja stanovništva i manje-veće sinhronizovanosti procesa
deagrarizacije, industrijalizacije, urbanizacije sa opštim socioekonomskim tokovima razvijali su se
dnevni urbani sistemi u Srbiji. Shodno dinamici razvoja centara rada, obrazovanja i drugih uslužnih
funkcija i javno-socijalnih službi, razvili su se dnevni urbani sistemi, višeslojne hijerarhije, sačinjeni
iz komplementarnih i kompatibilnih, subsistema.
Dosadašnja iskustava u istraživanju demografskih, prostornih i funkcijskih komponenti dnevnih
urbanih sistema govore da su za izradu modela njihovog ispoljavanja i trajanja najrelevantniji
indikatori o razmeštaju i funkcijskom usmerenju centara rada i naselja stanovanja, kao i broju i
strukturama dnevnih migranata. Osnovna hipoteza pri konstruisanju modela polazi od činjenica da:
• okupljanjem i integracijom teritorija naselja sličnih migracionih osobina utvrđuje se polje
funkcionalnog uticaja gradskog centra;
• na bazi intenziteta dnevne migracije vrši se njegova unutrašnja diferencijacija na subcentre,
zone i areale.
Decentaralizacija urbanizacije i razvoj dnevne pokretljivosti stanovništva imaju za cilj porast broja
sela koji funkcionišu kao delovi koherentnih mreža.
Na osnovu relevantnih indikatora o pokretljivosti radne snage, odnosno kontingenta stanovništva
koje obavlja delatnosti van mesta stanovanja, Knjaževac dobija oko 1500 radnika dnevnih
migranata iz 70 naselja.
Očuvanje i transformacija ruralnih naselja i područja
Decentralizacijom funkcije rada i stvaranjem submigracionih sistema omogućila bi se primena
modela decentralizovane koncentracije stanovništva i funkcija. Model decentralizovane
koncentracije odgovara principima održivog razvoja teritorije naročito u pogledu racionalnog -
štedljivog korišćenja prostora, resursa, energije i transporta.
Na ruralnom području opštine Knjaževac najpogodniji instrument implementacije modela
decentralizovane koncentracije, je primena koncepta centara zajednica naselja – nukleusa socio-
ekonomske transformacije ruralnih i slabo urbanizovanih delova opštine. To bi bila naselja sa
razvijenom javno-socijalnom infrastrukturom i nukleusima proizvodnih delatnosti i usluga,
16

17. predisponirani za lociranje novih industrijskih pogona, prilagođenih savremenim tehnologijama,
ekološkim standardima i autohtonim sirovinama. Uz odgovarajuće podrške i stimulacije razvoja
proizvodnje bazirane na lokalnim resursima (rude, drvo, stočarski proizvodi, vinogradi, voćnjaci i
sl.) omogućilo bi se otvaranje novih radnih mesta i razvoj dopunskih, alternativnih ili dvojnih
(komplementarnih) zanimanja stanovništva u domenu poljoprivrede, rudarstva, energetike,
industrije, zanatstva, trgovine, ugostiteljstva, turizma i javnih službi. Komplementaran razvoj
poljoprivrede i ostalih delatnosti vodiće usporavanju depopulacije i socijalno-ekonomskom
preobražaju sela. Zbog toga, obnovu sela i oživljavanje seoske ekonomije treba temeljiti na
kreativnoj integraciji savremenih proizvodnih i potrošačkih tendencija, kao i ekonomskoj valorizaciji
lokalne baštine, resursa, kulture, tradicije i znanja. Bez stimulativnog vrednovanja rada i javne
afirmacije kvaliteta i načina seoskog života ne može se u ruralnim područjima zadržati
stanovništvo, niti se ona mogu prostorno i ekonomski razvijati. Uloga mikrorazvojnih centara je da
omoguće dopunjavanje seoske i gradske
ekonomije.
U razvoju i unapređenju ruralne infrastrukture
prioritet ima opremanje mikrorazvojnih centara
savremenim objektima i uslugama u domenu
saobraćaja, vodoprivrede, telekomunikacija i
informatičkih tehnologija, kao i u domenu javnih
službi.
Za razvoj naselja je od posebnog značaja funkcija
stanovanja. Osnovni indikatori razvijenosti su
disperzija stanovništva, stanova, objekata i
usluga javnosocijalne infrastrukture. U uslovima
urbane polarizacije i depopulacije ruralnih
područja i konstantne ekonomske krize, postojeći
stambeni fond treba tretirati kao jedan od
razvojnih resursa naselja. Neophodno je
stimulisanje i usmeravanje stambene i stambeno-
poslovne gradnje u ruralnim područjima.
Seoskom stanovništvu je potrebno omogućiti kvalitetnu izgradnju ili rekonstrukciju stambenih i
objekata seoske ekonomije, uz poštovanje tradicionalnih obrazaca uređenja predela, organizacije i
bioklimatske izgradnje objekata i uvođenje savremenih tehnologija građenja.
Koncepcija razvoja mreže naselja
Polazeći od ostvarenih prostorno-funkcionalnih odnosa i veza na teritoriji opštine Knjaževac i
njenog okruženja, identifikovana je vertikalna–funkcionalna i horizontalna-prostorna hijerarhija u
mreži naselja. Funkcionalne veze i odnose u opštini odlikuje nedovoljna koherentnost, to jest
nedovoljna razvijenost funkcijskih veza između opštinskih celina.
U cilju razvoja koherentne prostorno-funkcijske organizacije opštine, na bazi prirodno-ekoloških,
demografskih, socijalno-ekonomskih i drugih karakteristika njenog geoprostora predlaže se model
buduće mreže naselja.
U opštini Knjaževac, sekundarni opštinski centri Minićevo i Kalna, centri sa posebnim funkcijama
Vina i Rgošte, i centri zajednica sela Bučje, Valevac, Donje Zuniče, Beli Potok, Vasilj i Donja
Kamenica. Specifičnu funkciju centra tercijarnih delatnosti imaće i Crni Vrh.
Funkcije opštinskog centra i centara zajednica naselja će, u nekim slučajevima, prevazilaziti
opštinske granice i imati međuopštinski uticaj (između dve ili čak i tri opštine), shodno morfološkim
predispozicijama terena, ali i tradicionalnim usmerenostima stanovništva.
17

18. PRIVREDNI/EKONOMSKI RAZVOJ
Po stepenu ekonomske razvijenosti, Knjaževac pripada nerazvijenim opštinama (među 40
najnerazvijenijih opština u RS), a 2004. godine opština je proglašena devastiranim područjem
(Odluka o određivanju devastiranih područja
RS – “Sl Glasnik RS“, br. 63/2004, 20/2006 i
91/2006). Prosečna zarada u opštini
Knjaževac je u decembru 2009. godine
iznosila 19.806,00 RSD i predstavljala je
53,83% proseka RS, i svega 67,89%
proseka Zaječarskog okruga. Po nivou
zarada, Knjaževac zauzima 159. mesto u
Srbiji što dovoljno govori o stepenu
ekonomske razvijenosti opštine.
Nosioci ekonomskog razvoja opštine u
drugoj polovini prošlog veka su bila velika
preduzeća: fabrika motokultivatora “IMT”,
fabrika obuće “Leda”, Konfekcija “Branka
Dinić”, fabrika nameštaja “Tina” i PPK
“Džervin” koja su ujedno i zapošljavala
značajan broj ljudi u opštini. Ova preduzeća nakon procesa privatizacije i restrukuiranja ili nisu više
aktivna ili nisu više nosioci ekonomskog razvoja, što je uslovilo pad celokupne ekonomske
aktivnosti u opštini. Izuzetak je nekadašnja fabrika obuće „Leda“, koja danas posluje kao „Falc
East“ i koja je jedan od najvećih izvoznika u Srbiji.
Sektor malih i srednjih preduzeća nije do kraja bio sposoban da kompenzuje pad privrednih
aktivnosti niti da apsorbuje višak radnika koji su u procesu restruktuiranja ostali bez posla. Ovo se
posebno odnosi na metalski sektor. Ipak, sektor malih i srednjih preduzeća se pokazao održivim,
tako da se njegov napredak svakodnevno primećuje.
Sadašnje karakteristike privrede Knjaževca su nedovoljno razvijena preduzetnička klima, spori
proces restruktuiranja velikih preduzeća, nedostatak znanja i menadžerskog kadra, nedostatak
novih proizvodnih tehnologija, niska produktivnost i nedostatak finansijskih sredstava za razvoj što
rezultira u sporom ekonomskom razvoju opštine.
Uprkos problemima, broj privrednih društava u opštini Knjaževac beleži konstantan rast u
poslednjih 10 godina. U odnosu na 1999. kada je bilo registrovano oko 150 preduzeća, taj broj je
porastao na oko 200 u decembru 2008. Ukoliko se posmatraju i ustanove i društvene organizacije,
onda je taj broj skoro tri puta veći i na dan 31.12.2008. iznosio je 579. Isti trend se dešava i kada
su u pitanju samostalne radnje. Njih je u 1999. godini bilo 593, a u januaru 2009. – 674.
Tabela 9: Broj privrednih društava u opštini Knjaževac prema delatnosti (stanje 31.12.2008.)
Ukupno 579
Industrija i rudarstvo 31
Pоljoprivreda i ribarstvo 12
Šumarstvo 2
Vodoprivreda 1
Građevinarstvo 4
Saobraćaj i veze 1
Trgovina 57
Ugostiteljstvo i turizam 3
Zanatstvo i lične usluge 4
18

19. Stambeno-komunalne delatnosti 3
Finansijske i druge usluge 17
Obrazovanje i kultura 79
Zdravstvo i socijalna zaštita 7
Društveno-političke zajednice i organizacije 178
Izvor podataka: Opštinska uprava
Samostalne radnje u opštini zapošljavaju oko 1.300 radnika. Najveći broj, odnosno 175 preduzeća,
se može svrstati u kategoriju malih preduzeća (do 50 zaposlenih). U opštini, međutim, funkcioniše i
20 srednjih (50-250 zaposlenih) i pet velikih preduzeća (preko 250 zaposlenih). U strukturi privrede
opštine dominantno mesto i ulogu ima privatno vlasništvo.
Tekstilna, obućarska i prehrambena industrija su trenutno najvažnije privredne grane. Raspoloživi
prirodni resursi, međutim, nisu dovoljno iskorišćeni. Učešće ugostiteljstva i turizma u strukturi
zaposlenih i u stvaranju narodnog dohotka je svega oko 1,6%. Razvojnim planovima i programima
je predviđen značajan razvoj turizma na području Stare Planine na kojoj u ovom trenutku postoje
skromni turistički kapaciteti. Slična je situacija i sa toplim izvorom lekovite vode „Banjica”. Zbog
toga se u narednom periodu predviđa da turizam, kao i sektor usluga postanu nosioci privrednog
razvoja opštine.
Na teritoriji opštine proizvodnu delatnost obavlja i nekoliko preduzeća koja su registrovana na
teritoriji drugih lokalnih samouprava, te se rezultat njihovog poslovanja ne iskazuje u bilansima koji
se odnose na Knjaževac, ali ova preduzeća imaju značajnu ulogu u zapošljavanju i ekonomskom
razvoju opštine. Privatni preduzetnici imaju svoje udruženje preduzetnika.
Osnovni problemi privrednog razvoja opštine Knjaževac znatnim delom su posledica procesa
tranzicijske recesije i promena u širem okruženju. Ključni problemi proistekli su iz nedovoljno
konkurentne privrede, netransformisane postojeće privredne strukture, sporosti tranzicijskog
procesa u privatizaciji, restrukturiranju i reorganizaciji državnih preduzeća (npr. Džervin). Posebno
su izraženi sledeći problemi:
• relativno nizak nivo ukupne privredne aktivnosti;
• usporavanje privrednog rasta;
• nizak nivo investicija;
• visok stepen nezaposlenosti i socijalnih tenzija;
• nizak obrazovni nivo,
• nizak nivo konkurentnosti privrede;
• zaostajanje u primeni faktora tehničkog progresa (inovacija, know-how, novih tehnologija);
• neefikasnost korišćenja materijalnih inputa (sirovina, energenata, tehnološke vode,
građevinskog zemljišta) i dr.
U ključne probleme privrednog razvoja mogu se svrstati i ekstremna depopulacija, disbalans
između starosne, migracione, kvalifikacione, obrazovne i strukture radno-sposobnog stanovništva,
kao i problemi nedovoljne infrastrukturne opremljenosti privrednih lokacija i prostora, i dr.
Pored sporosti strukturnih promena privrede i usporavanja stope privrednog rasta usled delovanja
globalne finansijske krize, ključni problem je i veoma nisko učešće tehničkog progresa kao
ključnog faktora razvoja, kao i zaostajanje u primeni inovacija u većini privrednih sektora i
nedovoljno razvijeno tržište rada, kapitala i znanja.
Ekstremni pad poslovnih prihoda u 2007. godini u odnosu na 1990. godinu evidentan je i iznosi
-69,2% .
Značajno slabljenje privredne osnove i tranzicijska recesija ogleda se u rapidnom i drastičnom
19

20. padu ukupne i industrijske zaposlenosti, obima proizvodnje, niskoj iskorišćenosti kapaciteta, niskoj
konkurentnosti privrede, znatnim gubicima, tehnološkom zaostajanju i demografskom egzodusu.
U proteklom periodu evidentan je stalni pad zaposlenosti na području opštine.
Ukupna zaposlenost na području opštine Knjaževac za 2009. godinu prema delatnostima izgleda
ovako:
Tabela 10: Ukupan broj zaposlenih prema delatnosti
UKUPNO ZAPOSLENI 5646
Poljoprivreda, šumarstvo i vodoprivreda 337
Ribarstvo 0
Vađenje ruda i kamena 14
Prerađivačka industrija 2702
Proizvodnja el. energije, gasa i vode 227
Građevinarstvo 221
Trgovina na veliko i malo 438
Hoteli i restorani 5
Saobraćaj, skladištenje i veze 148
Finansijsko posredovanje 20
Poslovi sa nekretninama, iznajmljivanje 116
Državna uprava i socijalno osiguranje 237
Obrazovanje 460
Zdravstveni i socijalni rad 643
Druge komunalne, društvene i lične usluge 81
Izvor podataka: RZS – Statistički godišnjak opštine , 2009. godine
Broj nezaposlenih se povećao sa 1.094 u 1999. godini na 5.328 lica u 2009. godini.
Stopa nezaposlenosti iznosi 21,04% sa tendencijom daljeg porasta.
Tabela 11: Zaposleni u 2008. godini (godišnji prosek)
Zaposleni u Zaposleni u
Lica koja
preduzećima, preduzeć.,
Od toga samostalno Ukupno na
Zaposleni Ukupno ustanovama, ustanovama,
žene, % obavljaju hiljadu
zadrugama i zadrugama i dr.
delatnost
dr. organiz. organiz. na hiljadu
Opština
6829 46,2 5646 1183 207 171
Knjaževac
Izvor podataka: RZS – Statistički godišnjak „Opštine u Srbiji“, 2009.
20

21. Sektor malih i srednjih preduzeća je u fazi razvoja i očekuje se njegov značajan doprinos kao
jednog od osnovnih oslonaca privrede u regiji i generatora zaposlenosti stanovništva.
Prosečna zarada
Tabela 12: Prosečna bruto zarada bez poreza i doprinosa
Prosečna bruto zarada u RSD 2003. 2004. 2005. 2006. 2007. 2008. 2009.
Republika Srbija 11.500 14.108 17.443 21.707 27.759 32.746 31.733
Opština Knjaževac 8.115 10.874 13.450 16.028 20.329 18.359 18.977
Izvor podataka: Statistički godišnjak „Opštine u Srbiji“, 2009.
Prosečna zarada ima trend povećanja u periodu 2003-2009. godine. Prosečna zarada u Opštini
Knjaževac je konstantno niža u odnosu na prosek RS.
Grafikon 4: Prosečna bruto zarada bez poreza i doprinosa
Prosečna bruto zarada bez poreza i doprinosa
35000 32746 31733
30000 27759
2003.
25000 21707
2004.
20329 2005.
20000 17443 18359 18977
16028 2006.
14108 13450
15000 11500 2007.
10874
10000 8115 2008.
2009.
5000
0
Republika Srbija Opština Knjaževac
Potencijali ekonomskog razvoja
Pored potencijala visokoobrazovanog kadra (3,21% ), visokostručnog kadra i ostalih ljudskih
resursa, najveći značaj imaju postojeći izgrađeni privredni kapaciteti, smeštajni i uslužni kapaciteti,
infrastruktura (saobraćajnice, železnička
pruga, energetski kapaciteti i infrastruktura,
telekomunikacije), prirodni resursi, urbana
naseljska i komunalna infrastruktura,
socijalni servisi/javne službe, duga
industrijska tradicija, itd.
Osnovni potencijali za razvoj privrede su:
• prirodni resursi za razvoj
poljoprivrede i prehrambene
industrije;
• prirodne vrednosti i uslovi za razvoj
određenih vidova turizma, pre
svega planinskog, sportskog,
banjskog, lovnog i eko-turizma;
Potencijali privrednog razvoja mogu se
iskoristiti uz podršku intenzivne investicione politike, čime bi se omogućilo zaustavljanje negativnih
21

22. demografskih trendova. Opština raspolaže značajnim zemljišnim potencijalom, ali je potrebno
merama ekonomske i poreske politike omogućiti formiranje većih poljoprivrednih poseda, sa
adekvatnim sistemom za navodnjavanje i optimalnom primenom agrotehnike. Ipak, osnovni
preduslov ostvarenja navedenih potencijala (industrijskih, poljoprivrednih, turističkih i dr.) je
značajno veće investiranje.
Najbitnija ograničenja privrednog razvoja su:
• depresirana privredna situacija sa visokom stopom nezaposlenosti, niskim nivoom
investiranja i opremljenosti;
• nedostupnost finansijskih sredstava i nepovoljni uslovi finansiranja;
• nepovoljna demografska struktura;
• odliv i nedostupnost odgovarajućih kadrova;
• nedovoljno izgrađena i razvijena infrastruktura (posebno povezanost sa koridorom X).
Industrijska proizvodnja beleži značajan pad, što je dovelo do značajnog povećanja nezaposlenosti
(poseban problem je niska kvalifikaciona i obrazovna struktura stanovništva) i povećanja zastarelosti
opreme, deficit radnika pojedinih kvalifikacija kao što su npr. menadžeri, inženjeri, merketing stručnjaci,
pojedina zanatska zanimanja i dr. Najveći problem poljoprivrednih proizvođača je u velikim
disparitetima cena (cena repromaterijala neophodnih za proizvodnju je daleko viša u odnosu na cenu
gotovih proizvoda) što čini ovu vrstu proizvodnje destimulativnom za proizvođače.
Osnovni dugoročni cilj privrednog razvoja na području opštine Knjaževac jeste ostvarivanje
održivog privrednog rasta u delatnostima koje su sposobne za konkurentski nastup na domaćem i
izvoznom tržištu, primenom evropskih principa industrijske politike i politike razvoja preduzetništva
i MSP na lokalnom nivou. Cilj podrazumeva efikasno sprovođenje tranzicionih i reformskih procesa
koji mogu da doprinesu da privreda opštine Knjaževac postane privlačna za domaći privatni sektor
i strane direktne investicije. Tako bi započelo stvaranje konkurentne privrede, zasnovane na
znanju, koja je u stanju da obezbedi održivi privredni rast sa novim radnim mestima i većom
socijalnom kohezijom. To uključuje povećanje konkurentnosti privrede i prilagođavanje potrebama
domaćeg i međunarodnog tržišta, kao i povezivanje firmi radi zajedničkog nastupa na tržištima i
formiranjem raznih sektorskih klastera. S tim u skladu, postavljaju se sledeći posebni ciljevi:
• formiranje privrede zasnovane na znanju, unapređenju podrške svim oblicima inovacija,
ubrzanom usvajanju tehničkog progresa i povećanom investiranju u istraživanja i razvoj;
• restrukturiranje privrede i prilagođavanje tržišnim uslovima privređivanja, stavljanjem
akcenta na poljoprivredu sa agroindustrijom, energetiku, razvoj turizma;
• povećavanje ekonomskog značaja regiona i privlačenje investicija (domaćih i stranih) i
sredstava finansiranja, imajući u vidu geografsko-saobraćajni i pogranični položaj (EU),
kao i karakteristike opštine;
• podsticanje razvoja industrijskih klastera, industrijskih i tehnoloških parkova i zona, biznis
inkubatora i drugih lokacionih formi;
• klastersko udruživanje i povezivanje preduzeća i formiranje poslovno-tehnoloških inkubatora;
• podrška razvoju preduzetništva i stvaranju ambijenta koji podstiče razvoj MSP u sektoru
proizvodnje i raznovrsnih usluga;
• obezbeđenje povoljnih lokacija različitog stepena uređenosti/opremljenosti i drugih
poslovno-investicionih uslova za razvoj različitih privrednih aktivnosti;
• razvoj efikasne privredne infrastrukture koji uključuje saobraćaj, telekomunikacije,
energetiku i vodoprivredu, pruža usluge koje su od ključnog značaja za razvoj industrijskog
sektora i trgovine i drugih delatnosti;
• ravnomerniji razmeštaj kapaciteta, u skladu sa lokaciono-razvojnim potencijalima i
ograničenjima prostora;
• poboljšavanje tehnološkog nivoa opreme preduzeća i celokupne privrede;
• olakšavanje širenja i efikasnog korišćenja informatičko-komunikacionih tehnologija (ICT); i
22

23. • podizanje nivoa saradnje sa susedima (Bugarska) na viši nivo, pre svega u oblasti novih
investicionih projekata i razvoja hidroenergetskog i turističkog potencijala.
Koncepcija unapređenja stanja i razvoja privrede
Pod pretpostavkom da će biti ispunjeni osnovni preduslovi daljeg privrednog razvoja opštine, koji
se odnose na dovršavanje procesa privatizacije i prilagođavanje novim tržišnim uslovima
privređivanja, strateškim dokumentima opštine definisani su sledeći prioriteti razvoja (redosled nije
predložen po važnosti):
• Energetika, pre svega proizvodnja električne energije iz mini hidro elektrana, energije vetra
i sunčeve energije
• Turizam, sa centralnim projektima turističke regije Stara planina, Rgoška banjica, seoski
turizam i dr.
• Poljoprivreda, zasnovana na unapređenim tradicionalnim vidovima uz stvaranje uslova za:
efikasniju proizvodnju, formiranje mikropogona za preradu poljoprivrenih proizvoda,
plasman proizvoda, razvoj voćarstva i vinogradarstva, stočarstva i mlekarstva, povećanjem
prosečne veličine poseda i brendiranjem stočnog fonda i proizvoda, udruživanjem
proizvođača, organska proizvodnja i dr.;
• Mala i srednja preduzeća, kao osnovni oblik organizovanja firmi i generator razvoja,
konkurentnosti i zapošljavanja (prioritetno u proizvodnji i preradi poljoprivrednih proizvoda,
turizmu, trgovini i sektoru usluga);
• Dalji razvoj i diverzifikacija usluga tercijarnog i kvartarnog sektora, posebno trgovine,
zanatstva, poslovnih usluga, finansijskih, informatičkih, tehničkih i drugih usluga, ličnih
usluga, poslova sa nekretninama, i dr.
• Diverzifikovani razvoj prerađivačkog sektora industrije, zasnovan na primeni
savremene tehnologije, znanja, inovacija, istraživačko-razvojne i marketinške aktivnosti; i
• Šumarstvo, lov i vodoprivredne aktivnosti.
Potrebe novih proizvodnih kapaciteta i MSP za lokacijama biće realizovane na sledeći način:
• U okviru postojećih privredno-industrijskih zona i planiranih industrijskih zona, parkova,
biznis inkubatora, preduzetničkih zona (u formi grinfild i braunfild ulaganja);
• izgradnjom mikro pogona u okviru postojećeg stambenog tkiva seoskih naselja, uz
poštovanje pravila izgradnje i uređenja prostora i uslova zaštite životne sredine;
• aktiviranjem i poboljšanjem infrastrukturne opremljenosti postojećih lokacija.
Imajući u vidu probleme, ciljeve razvoja i potencijale opštine Knjaževac prioritete bi trebalo usmeriti
ka razvoju jakih institucija za podršku sektora MSP i regionalnog razvoja, izgradnji novih
proizvodnih kapaciteta i razvoj turizma. Primarnu ulogu u tome ima i podizanje obrazovnog nivoa
ljudskih resursa.
Ključni akteri u sprovođenju koncepta privrednog razvoja su:
• Lokalna samouprava, uz uslov snažnog, efikasnog i dinamičnog pristupa rukovodstva
opštine i nadležnih opštinskih službi u sprovođenju ciljeva privrednog razvoja, uz saradnju
sa republičkim nadležnim ministarstvima.
• Agencija za razvoj opštine Knjaževac, kao jedan od važnijih koordinatora razvoja u opštini
Knjaževac (pokretanjem potrebnih inicijativa i projekata, edukaciji stanovništva, praćenje
otvorenih konkursa i dr.).
• Regionalna agencija za razvoj Istočne Srbije (RARIS) koja treba da pruži značajan
doprinos razvoju, koordinacijom lokalnih aktivnosti.
• Nadležne republičke institucije i ministarstva. Neophodna je njihova snažna podrška opštini
kao jednom od manje razvijenih području Republike, kroz subvencije, unapređenje statusa
nerazvijenih područja u relevantnim zakonima, obezbeđivanje povlašćenog pristupa
izvorima finansiranja, carinskim, izvoznim i drugim privrednim subvencijama i olakšicama.
23

24. Budžet opštine Knjaževac
Tabela 13: Ukupan budžet i sopstveni prihodi opštine Knjaževac (iznos u €)
OPIS 2005. 2006. 2007. 2008. 2009.
Ukupan budžet 3.564.927,00 4.236.270,00 4.609.609,00 5.539.956,00 4.168.601,00
Sopstveni prihodi 236.916,00 380.129,00 2.601.242,00 3.737.387,00 862.034,00
% sopstvenih 6,65% 8,97% 56,43% 67,46% 20,68%
prihoda
Ukupan budžet po 101,72 123,34 136,85 167,62 128,28
glavi stanovnika
Sopstveni prihodi 6,76 11,07 77,22 113,08 26,53
po glavi stanovnika
Izvor podataka: Odeljenje za budžet i finansije opštinske uprave Knjaževac
Napomena: Za svaku godinu je uziman procenjeni broj stanovnika iz opštinskog godišnjaka, da bi dobili ukupan budžet i
sopstveni prihod po glavi stanovnika.
Grafikon 5: Ukupan budžet i sopstveni prihodi opštine Knjaževac za period 2005 – 2009 godine
6.000.000,00
5.539.956,00
5.000.000,00
4.609.609,00
4.236.270,00 4.168.602,00
4.000.000,00 3.737.387,00
3.564.927,00
3.000.000,00 Ukupan budžet
2.601.242,00 Sopstveni prihod
2.000.000,00
1.000.000,00 862.034,00
380.129,00
236.916,00
0,00
2005. 2006. 2007. 2008. 2009.
Najveći iznos ukupnog budžeta po glavi stanovnika je ostvaren 2008. godine, i iznosio je 167,62€.
Najveći iznos sopstvenog prihoda po glavi stanovnika je ostvaren, takođe 2008. godine i iznosio je
113,08€.
U 2007. i 2008. godini je veliki deo sredstava izdvajan za razvoj Stare planine, i zbog toga je u tim
godinama veći iznos sopstvenog prihoda. U tim godinama se beleži i značajan rast svih navedenih
parametara.
24

25. TURIZAM
Najznačajniji turistički potencijal opštine Knjaževac je Park prirode "Stara planina".
Turizam u Parku prirode „Stara planina“ je u povoju. Potencijali za razvoj seoskog turizma aktivirani
su sporadično, lokalnim inicijativama i nedovoljno su organizaciono povezani sa vodnim,
planinskim, banjskim, lovnim i ribolovnim i drugim vidovima turizma.
Tabela 14: Smeštajni kapaciteti na teritoriji opštine Knjaževac
Objekat Broj ležaja
Hotel “Timok” 66
Konak “Vila Katarina” 44
STUR “Barka” 90
Pansion “Mali predah” 50
Pansion “Ana” 23
Konak “Ćirić” 14
Planinarski dom “Babin zub” 72
Epsturs hotel “Babin zub” 57
Ukupno: 416
Izvor: Turistička organizacija opštine Knjaževac
Na teritoriji opštine Knjaževac ima 230 kategorisanih ležajeva u seoskim sredinama. Smeštajnih
kapaciteta ima u sledećim selima: Vrtovac, Balta Berilovac, Crni Vrh, Ravno Bučje, Inovo, Jakovac,
Gornja Sokolovica, Vlaško Polje, Bučje, Zubetinac, Stogazovac i Žlne.
Ukupni smeštajni kapaciteti su vrlo skromni i rezultat su stagnacije turističkih aktivnosti i
nedovoljnih investicija u modernizaciju i izgradnju turističkih objekata. Karakteriše ih različit nivo
turističkih usluga i sadržaja, i trenutno su većinom lošeg kvaliteta. Ukupan broj posetilaca u 2008.
godini iznosio je 6201, (sa 13% stranih) i
19556 noćenja.
Turistički proizvodi nisu u dovoljnoj meri
komercijalizovani na domaćem, a posebno
na inostranom tržištu. Turistički razvoj
opštine Knjaževac, najviše zavisi od
adekvatnog marketinga i animiranja
komercijalne turističke i rekreativne tražnje
kao i podizanja konkurentnosti. Interes
inostrane turističke tražnje neće biti
masovnije privučen samo potencijalima
Stare planine, već prvenstveno
poboljšanjem kvaliteta smeštaja i
celogodišnje turističko-rekreativne ponude
u prostoru u kombinaciji sa motivima
očuvane prirode i kulturne baštine, etno-
baštine sela i organske hrane.
Jaki su i lokalni interesi za zaštitom prostora i za održivim razvojem turizma kao potencijalnim
pokretačem privrednog napretka. Nosioci promocije turizma, koordinacije ponude i potražnje i
kulturno-edukativne delatnosti u turizmu je Turistička organizacija opštine Knjaževac. Postoji i
inicijativa za formiranje regionalne turističke organizacije.
25

26. Opština Knjaževac ima potencijala za razvoj sledećih vidova turizma: sportsko-rekreativnog,
seoskog, ekološkog, turizma specijalnih interesovanja, kulturno-manifestacionog.
Potencijal za razvoj sportsko – rekreativnog turizma se posebno odnosi na Staru planinu i Rgošku
banjicu. Glavni potencijali razvoja turizma su alpsko i nordijsko skijalište na Staroj planini, vodotoci
i drugi potencijali za letnju rekreaciju, lov i ribolov, uz uključivanje podplaninskih sela u turističku
ponudu. Staru planinu karakteriše visok stepen očuvanosti prirode i prirodne sredine, raznovrsni oblici
flore i faune, biogeografska obeležja, uz uslov intenzivnije i organizovanije zaštite, prezentacije i
kontrolisanog korišćenja.
Značajni potencijal predstavlja i bogata kulturna baština (naročito arheološka nalazišta, spomenici
kulture, etno-vrednosti tradicionalnih sela i manifestacije u funkciji turizma), uz intenzivniju i
organizovaniju prezentaciju i korišćenje, obnovu zapostavljenih tradicionalnih zanata i dr.
Prioritetne turističke lokacije su: arheološka nalazišta Ravna - Timacum minus, Manastir Gornja
Kamenica, Crkva sv. Bogorodice, Crkva sv. Trojice itd.
Postoje potencijali za dalji razvoj turizma u Rgoškoj banji. Dragocenu dopunu banjskom turizmu
mogu da predstavljaju prirodni potencijali i kulturna baština u okruženju koji integrišu nekoliko
drugih vidova turizma kao što su izletnički, ekološki, vodni, kulturološki, seoski, lovni, sportski idr.
Potencijali za izletnički, ekološki i sportsko-
rekreativni turizam, kao i turizam specijalnih
interesovanja (speleologija, biciklizam i dr.),
su prvenstveno u morfometrijskim,
klimatskim i biološkim pogodnostima za
planinarenje, boravak u očuvanoj prirodi,
aktivnu sportsku i opštu rekreaciju,
speleologiju i dr.
Obilje prirodnih bogatstava i zdrava životna
sredina daju preduslove za razvoj seoskog
i komplementarnih vidova turizma,
zasnovanog na gostoprimstvu i izvornosti
seoskog domaćinstva, sa celogodišnjom
ponudom (eko, etno, lovnih i drugih
programa, proizvodnje zdrave hrane, etno-
zanatskih proizvoda, sakupljanje šumskih
plodova i dr.). Uslov razvoja seoskog turizma je funkcionalno povezivanje sa turističkim i
rekreativnim kompleksima, centrima i mestima komercijalne ponude drugih oblika turizma
(nautički, planinski, banjski, gradski i dr), kao i komunalno i infrastrukturno opremanje seoskih
područja i uređenje etno-sela .
Razvoj turizma, organizacija i uređenje turističkih i rekreativnih prostora zasnivaće se na sledećim
opštim ciljevima:
• uvođenje i poštovanje principa održivog razvoja u turizmu, uz ekonomsku i ekološku
revitalizaciju prostora, racionalizaciju korišćenja prirodnih resursa, očuvanje, zaštitu i
unapređenje korišćenja prirode, životne sredine i kulturnoistorijskog nasleđa;
• kompleksna valorizacija prirodnih i stvorenih turističkih potencijala, regionalno
diferenciranih po vrednosti i sadržaju, u skladu sa trendovima svetske i domaće tražnje,
standardima međunarodnog tržišta i socio-ekonomskim interesima Republike i lokalnih
sredina;
• bolje uključivanje prirodnih i kulturno-istorijskih vrednosti u razvoj turizma; organizovanje,
uređivanje i korišćenje turističkih prostora po kriterijumima i standardima zaštite životne
sredine, prirodne i kulturne baštine; integrisanje razvoja turizma sa komplementarnim
aktivnostima (zdravstveno-banjskim funkcijama, poljoprivredom, šumarstvom,
saobraćajem, kulturom i dr.);
• organizovanje sadržajno zaokružene i regionalno integrisane ponude turističkih područja i
26

27. destinacija, koja sadrže prepoznatljive motive i omogućavaju afirmisanje novih proizvoda
domaće i inostrane turističke tražnje;
• podsticanje razvoja turističkih područja sa najpovoljnijim uslovima za maksimalno
produženje turističke sezone, povećanje stepena iskorišćenosti kapaciteta turističke
ponude i socio-ekonomskih efekata turizma;
• intenziviranje razvoja turizma i kompletiranje turističke ponude u destinacijama (turističke
regije i turistička mesta I – IV kategorije) koje su već u određenoj meri turistički afirmisane,
uz povećanje kvaliteta turističkih usluga i unapređivanje turističkog proizvoda; aktiviranje
novih prostora sa turističkim resursima, kao glavnim potencijalima nedovoljno razvijenih
područja, zavisno od trendova tražnje i mogućnosti ulaganja Republike u nekomercijalne
uslove turističke ponude (krupna i turistička infrastruktura i nekomercijalni javni sadržaji);
• unapređenje uslova za turizam i rekreaciju otvaranjem i kompletiranjem izletišta, skijališta i
ski-stadiona iznad podplaninskih naselja, turističkim i komunalnim opremanjem sela,
uređenjem lovišta, kulturno-istorijskih celina, spomenika i višim kvalitetom njihove
dostupnosti razvojem različitih modaliteta saobraćaja do i u destinacijama;
• poboljšanje organizovanosti turizma (turističke ponude) i efikasnosti upravljanja razvojem
turističkih destinacija, posebno u normativnoj oblasti, sprovođenju vlasničke i poslovne
transformacije, koordinaciji aktivnosti na nivoima turističke privrede, turističkog mesta i
Republike, usklađivanju interesa zaštite prirode i razvoja turizma, davanju većih ovlašćenja
lokalnim zajednicama, destinacijskim i regionalnim agencijama za inovativnu interpretaciju i
korišćenje turističkih potencijala, kao i integraciju postojeće i planirane turističko-rekreativne
ponude okruženja.
Posebni ciljevi razvoja turizma i uređenja turističkih i rekreativnih prostora su:
• turizam će biti glavni razvojni agens prostora koji su potencijalno atraktivni i sadrže izrazite
motive za domaću turističku i rekreativnu tražnju klijentele većih i bližih gradova, odnosno u
kojima su turističke aktivnosti produktivnije ili prilagodljivije od drugih mogućih aktivnosti;
• prema prirodnim i stvorenim potencijalima, razvoj turizma i rekreacije zasnivaće se na
turističko-rekreativnoj ponudi prirodnih celina pre svega delovima turističkih regija Stara
planina, kao i drugih turističkih prostora odnosno pojedinačnih lokaliteta i mesta - na
planinama i vodama, turističkim koridorima, lovištima i na selima, kojima su istovremeno
obuhvaćene i sve značajne prirodne i kulturno-istorijske vrednosti; turistički prostor biće
planski rejoniran na celovite, jedinstvene i međusobno integrisane komplekse turističke
ponude, sa originalnim turističkim proizvodima svakog rejona, u okviru obuhvaćenih
turističkih mesta i sadržaja ponude u opštini Knjaževac;
• fizička i funkcionalna integracija ponude turističkih destinacija zasnivaće se na poboljšanju
dostupnosti saobraćajne i druge infrastrukture (tehničke i rekreativne), javnih službi i
servisa;
• prioritete u formiranju turističke ponude činiće sadržaji u prostoru – na planinama,
skijalištima i drugim sportsko-rekreativnim poligonima, lovištima, objektima i površinama
prirodnih vrednosti; i njihovo neposredno povezivanje sa turističkim koridorima, centrima,
mestima, selima i turističkim manifestacijama;
• razvoj turističkih mesta biće uslovljen državnom regulativom razvoja turizma i podržan
državnim ulaganjima u izgradnju infrastrukture i nekomercijalnih sadržaja javnog standarda i
edukaciju stanovništva, kao i stimulacijama komercijalnih investitora u početnim koracima
razvoja kroz fiskalne, kreditne i druge olakšice, kroz odgovarajuće mere zemljišne politike,
posebno u pogledu građevinskog zemljišta i dr.; i
• razvoj kako lokalne tako i regionalne turističke organizacije i uspostavljanje informacionog
sistema turističke ponude područja u cilju boljeg brendiranja i marketinga.
Osnovna opredeljenja dugoročnog koncepta razvoja turizma i rekreacije su:
• turizam će biti osnova razvoja onih prostora, koji raspolažu atraktivnim motivima za
turističku i rekreativnu tražnju prvenstveno klijentele iz Niša, Beograda (i drugih većih i
27

28. bližih gradova iz regionalnog okruženja) i inostranstva, a delom i sa područja opštine
razvijaće se kao alternativna delatnost na drugim prostorima (pod režimima zaštite,
seoskim područjima i sl.) i vid kompenzacije lokalnom stanovništvu za različita
ograničenja u razvoju;
• prema prirodnim i stvorenim potencijalima, razvoj turizma i rekreacije zasnivaće se na
integrisanoj celogodišnjoj turističko-rekreativnoj ponudi Stare planine , Rgoške banjice,
kulturno istorijskih znamenitosti sela, lovišta i dr., kojima će ujedno biti obuhvaćene i
sve ostale značajne vrednosti područja;
• turizam će aktivirati razvoj komplementarnih aktivnosti i struktura (sela, poljoprivrede,
male privrede, javnih službi i objekata, infrastrukture i dr.), podržati i unaprediti zaštitu i
kulturološku prezentaciju prirode, prirodnih i kulturnih vrednosti, kao temeljnih resursa i
uslova ukupnog,
zdravstvenog, eko, etno i
drugih vidova turizma,
proizvodnje eko-hrane i sl.;
• postojeća turistička ponuda
biće tehničko-tehnološki i
organizaciono unapređena i
funkcionalno zaokružena,
posebno u pogledu uređenja,
opremanja i korišćenja
sadržaja ponude. Za
privlačenje domaćeg i
inostranog kapitala razvijaće
se atraktivni i profitabilni
programi postojeće i nove
turističke ponude.
Prema prirodnim i stvorenim turističkim resursima opštine Knjaževac i kriterijumima tražnje šireg
kruga turističke i rekreativne klijentele, ponuda turističkog područja zasnivaće se na sledećim
dominantnim vidovima turizma:
• planinskom turizmu i rekreaciji - na Staroj planini sa raznovrsnom celogodišnjom
ponudom kako u zimskoj sezoni (alpsko, turno i nordijsko skijanje, snou-bord i dr.), tako
i u letnjoj sezoni (planinarske i izletničke ture, jahanje, planinski biciklizam, letenje
zmajem i paraglajderom, bas-safari i dr.) uz seoski, lovni i ekološki turizam;
• banjskom i zdravstveno-rekreativnom turizmu - sa celogodišnjom ponudom u
zdravstvenoj rehabilitaciji (balneološka i klimatska), zdravstvenoj, opštoj i sportskoj
rekreaciji na tlu i vodi, na bazi mineralnih i termomineralnih voda i klimatizma ( Rgoška
banja ), uz planinski, kulturni, seoski, ekološki i druge vidove turizma;
• seoski turizam - sa celogodišnjom ponudom, uz planinski, eko i etno-turizam, lovni
turizam, proizvodnju eko-hrane i etno-zanatskih proizvoda,
• turizam specijalnih interesovanja (speleologija/avanturističke ture, istraživačke ture,
obilazak prerasti/, biciklizam, panoramski putevi i dr.) uz funkcionalnu integraciju sa
drugim vidovima turizma.
Na području opštine Knjaževac će se razvijati deonica R-243 Kalna (planirani granični prelaz sa
Republikom Bugarskom - Sveti Nikola), R-247-a Minićevo (granični prelaz sa Republikom
Bugarskom - „Kadibogaz“), kao i više deonica ka prilazima turističkim centarima, naseljima na
području Stare planine.
Opština Knjaževac će u svom neposrednom okruženju integrisati brojne turističke resurse i
vrednosti kao što su Park prirode Stara planina, Rgoška banja, sportsko-rekreativni centar Banjica,
arheološki lokaliteti (Timacum minus, Baranica, Dubrava, Gabrovnica i dr.), etno selo Ravna (u
okviru kog se nalazi i muzej vina), sakralni objekti (Manastir Svete Trojice-XIV vek, između naselja
Donja Kamenica i Gornja Kamenica, Crkva Svete Bogorodice u Donjoj Kamenici, crkva Svetog
Đorđa u Knjaževcu i dr.), izletište Baranica i dr. Glavna turistička ponuda rejona u pogledu
28

29. planinskog turizma, započeta na Staroj planini (turističko naselje Babin Zub-Konjarnik) razvijaće se
u planinskoj zoni i podplaninskoj zoni, i uz integraciju sa brojnim turističkim resursima i prirodnim i
kulturnim vrednostima u neposrednom okruženju. Planinsku zonu predstavljaće viši planinski pojas
sa dominantnom, planinskom ponudom u prostoru i novim turističkim smeštajem u neposrednom
kontaktu sa tom ponudom (turistički rizort „Jabučko ravnište“ i turistički centar „Golema reka“ uz
nastavak aktiviranja alpskog skijališta). Podplaninsku zonu činiće niže podnožje planine i njegovo
šire okruženje, sa brdskim i nizijskim sadržajima ponude u prostoru (gradska izletišta i dr.) i
smeštajem u seoskim naseljima i Knjaževcu. Dominantni vid turizma biće stacionarni i izletnički
planinski turizam, sa celogodišnjim korišćenjem kapaciteta ponude (u zimskom periodu alpsko
skijanje i aktivnosti ostalih zimskih sportova, i u letnjem periodu brojni vidovi sportsko-rekreativnog
turizma na planinskim lokalitetima, izletničkim i planinarskim itinerarima. Turistička ponuda rejona
biće kompletirana: renoviranjem i izgradnjom smeštajnih kapaciteta, komunalne opreme i javnih
sadržaja; realizacijom sadržaja ponude u prostoru i nove turističko-rekreativne infrastrukture;
boljom integracijom turističkih resursa sa prirodnim i kulturnim vrednostima okruženja; razvojem
putne mreže (ostvarenjem kvalitetnijeg saobraćajnog pristupa iz pravca koridora autoputa E-75 i
unapređenjem puteva II reda i opštinskih saobraćajnica).
Glavna turistička ponuda rejona biće organizovana u sledećim kompleksima i mestima:
• turistički kompleks Stara planina
• turistički kompleks opštinski centar Knjaževac sa neposrednom okolinom.
Ključni učesnici u realizaciji koncepta razvoja turizma su:
• Turistička organizacija opštine
Knjaževac, kao nosioc promocije
turizma i organizacije turističke
ponude, unapređenja javnih
sadržaja od interesa za turizam i
drugih aktivnosti i delatnosti u
turizmu (programskih, kulturno-
edukativnih, informativno-
propagandnih sa itinerarima koji
sadrže specifična obeležja
turističke ponude namenjenu
različitim ciljnim grupama turista, i
dr.);
• planinarska, speleološka, lovna,
ribolovna i druga sportska društva;
• ministarstva sa odgovarajućim
direkcijama i upravama
(nadležnim za poslove turizma, prostornog planiranja, zaštite životne sredine i kulture)
rezervacijom prostora i investicionom podrškom prioritetnim programima razvoja,
organizacije i uređenja turističkih prostora od republičkog značaja iz sredstava Nacionalnog
investicionog plana, kao i posebnih sredstava iz Programa za razvoj infrastrukture u
turizmu;
• Zavičajni muzej, Agencija za razvoj opštine Knjaževac, Direkcija za urbanizam i izgradnju i
javna preduzeća nadležna za poslove drumskog saobraćaja, javnih skijališta,
vodoprivrede, šumarstva, kao i zavodi nadležni za zaštitu prirode i spomenika kulture;
koncipiraće se sastav, organizacija i oblik saradnje između republičkih, regionalnih i lokalnih
subjekata razvoja turizma u cilju efikasnog sprovođenja i praćenja politika i programa
razvoja turizma i uređenja turističkih prostora, od investicija do eksploatacije (javna
preduzeća za razvoj turizma); i
• Turistička organizacija Srbije permanentnom promocijom postojeće i planirane turističke
ponude i turističkih rejona u cilju artikulisanja, usmeravanja i podsticanja tržišta tražnje za
turističkim sadržajima i dr.
29