Reactie op rapport OS/OSS Algemene Rekenkamer

Rapport besparingen OS/OSS Algemene Rekenkamer -
Reacties
Reeds verwerkte bronnen
Gendo site Arjen Kamphuis
NOiV column Marc Vloemans
Commentaren van ARK LinkedIn groep t/m 21 maart, 17.00 uur
Commentaren van NOiV LinkedIn groep t/m 21 maart, 17.00
Open Trends Jan Stedehouder
Webwereld, 3 artikelen
Computable, 2 artikelen
Tweakers, 1 artikel
ICT~Office
Nog doen
http://www.automatiseringgids.nl/it-in-bedrijf/kosten-en-
baten/2011/11/rekenkamer-sceptisch-over-open-source.aspx
http://www.automatiseringgids.nl/it-in-bedrijf/kosten-en-baten/2011/11/opinie-
rekenen-aan-open-source.aspx
http://www.lennarthuizing.nl/blog/rapport-rekenkamer-stelt-zwaar-teleur
Over de vraagstelling
Jan Willem Broekema
De vraag van de Kamer was echter: wat kun je besparen? De ARK had
onderzoek moeten starten bij die partijen die expliciet gekozen hebben
voor een "open" beleid (meestal niet-overheden) en dat extrapoleren
naar de overheid, niet andersom. Dat is het schaap vragen naar zijn
mening over de slager. De vraag van de Kamer is impliciet en expliciet
niet beantwoord.

Over gebruikte definities

Jan Arnoud ten Cate
Het aller treurigst vind ik dat de Rekenkamer er dus helemaal niets van
begrepen heeft. Ze zijn blijven hangen in goedkope plattitudes over
open standaarden en open source en dat terwijl ze in het (niet
bestaande; sorry het persoonlijke; nee mis, het ondeugdelijke) rapport
"Sorry we are Open" toch precies konden lezen wat de eigenlijke
voordelen van os en oss zijn (en dat nog afgezien van de in dat rapport
genoemde bedragen).

Bert Boerland
Het document op zich is niet slecht. Al gaat het voor een groot deel in
op achtergrond informatie (definities etc) die intussen wel als bekend
verondersteld mogen worden. Verder kent het een paar onwaarheden
in, "Bij opensourcesoftware is de licentie gratis.". dat hoeft helemaal niet
voor elke license waar te zijn, "When we speak of free software, we are
referring to freedom, not price. " Verder nog wat inkoppers, "Verschil
tussen opensource- en closedsourcesoftware is vooral de licentievorm",
wiedes, dat is de definitie :-)

Jan Willem Broekema
Het rapport gaat, voor zover ik kan zien, volledig voorbij aan de

realisatie dat open standaarden en open source software twee strikt
gescheiden werelden zijn (waarbij de ARK-definitie voor standaarden
mij van mijn stoel deed vallen), met andere invalshoeken en andere
maatschappelijke doelen.

Stef Bon
Ja het afzetten van verschillende scenarios, op een goed onderbouwde
manier is zeker de moeite waard.
Ik verbaas mij ook over een aantal stellingen, zoals op blz 31, waar het
gaat over kwaliteit standaarden. Het Internet zou niet hetzelfde zijn als
het niet gebaseerd was op Open Standaarden.
En was het niet een van de zaken tegen Microsoft waarin "onze" Kroes
het bedrijf een megaboete oplegde over het niet delen van belangrijke
informatie over hoe computers in een netwerk met elkaar communiceren
(met name server - werkstation). Andere partijen, waaronder
ontwikkelaars van Samba zijn geinterviewd hierover door de europese
commissie. Een megaboete volgde. Wellicht had de ARK ook kunnen
kijken naar de motivatie daarvan.
Ik lees het rapport vooral met in mijn achterhoofd dat het geschreven is
door mensen die voorheen weinig tot niets van Open Source weten.
Veel is onduidelijk, en bij enkele stellingen zetten ze "Wij hebben geen
onderbouwing voor die uitspraak, of voor het tegendeel, gevonden" oid.
Veel is hen nog niet bekend.
Ik vind het erg belangrijk dat "we" naast onze verontwaardiging ook
richten op hoe het dan beter kan, en de suggesties onthouden en
bijvoorbeeld een alternatief ontwikkelen, met verschillende scenarios
besproken.

Over breedte van het onderzoek
Jeroen Hartgers
Door alleen de desktop/werkplek te bekijken wordt het wel een heel
beperkt onderzoek. Vooral de server kant kent vele open source
oplossingen die naadloos aansluit op een windows desktop. Ik denk dan
bijvoorbeeld aan mailservers, database servers, document
management, webservers en meer van dit soort toepassingen.
De gebruiker op zijn windows werkplek merkt er helemaal niks van dat
een database op linux draait of dat er bijvoorbeeld een zarafa mailserver
staat i.p.v. ms exchange.
Door juist de serverkant niet door te rekenen geeft de ark al blijk van
onwil

Stef Bon
Dat de server oplossingen niet zijn meegenomen, is hen verteld dat er
hele goede Open Source serversoftware is? Is hen dat aangetoond met
cijfers? Zij kunnen dat niet weten, ze weten op het gebied van ICT en
speciaal Open Source helemaal niets dus dit zal je allemaal moeten
voorkouwen.
Het is vervelend want juist op het gebied van de desktop zijn de
gesloten oplossingen zoals Windows nog de meest aangewezen
oplossingen, wegens de hoge graad van integratie in

werkgroepen/domeinen, met office en applicaties die alleen nog voor
windows beschikbaar zijn. Ik heb het hier dus alleen over pc;s bij de
administratie/ambtenaren etc. Niet over pc's die je aantreft op bijv de
Haagse Hogeschool (en dat zijn er heel wat) die naadloos kunnen
worden vervangen door Linux UBuntu. De leerlingen hoeven alleen
gebruik te maken van een browser en een officepakket.
Er is immers echt wat kennis voor nodig om een Linux desktop in een
Active directory achtige omgeving naadloos te laten functioneren toch?

Erik de Wild
Alleen die software is in het onderzoek betrokken waarvoor een open
source alternatief beschikbaar is. Mijn grote vraag is wie dit beoordeeld
heeft en welke software meegenomen is. Alleen al bij de vervanging van
telefoon centrales, inmiddels ook een domein van al dan niet open
software, door een 21 ste eeuws real time open unified communication
infrastructuur (zie http://edvina.net/ouc/ ) kan de overheid door het
gebruik van open standaarden en open source (o.a. asterisk, kamailio,
mysql) heel veel geld besparen, werkgelegenheid stimuleren en
tegelijkertijd toekomstvast investeren. Ik heb het idee dat dit potentieel
volstrekt buiten het zicht gebleven is zoals vermoedelijk ook andere,
buiten mijn gezichtsveld vallende, zeer succesvolle opensource
projecten.

Over gerealiseerde besparingen
Olivier Sessink
In het rapport worden een paar in kaders genoemd, bijvoorbeeld de
"Veilig internet" dienstverlening van Defensie. Die heeft 42% bespaard
met de inzet van open source, en tegelijkertijd is de dienst meer dan
verdubbeld zodat de uiteindelijke besparing zo'n 68% per gebruiker is
geweest. Deze is onderbouwd door de financial controllers van
Defensie, en toch zegt de ARK hiervan dat "deze getallen niet
geverifieerd konden worden". De ARK heeft ook geen enkele poging
gedaan om deze getallen te verifiëren kan ik je vertellen.

Bert Boerland
De echte inhoud (eventuele kosten besparing aan de hand van Open
Source Software) is nogal mager qua onderbouwing en mist elke
inhoudelijke ondersteuning in cijfers.
Ik ben goot voorstander van Open Source maar zou een ieder afraden
om hiervoor te kiezen omdat de aanschaf kosten lager zouden zijn, kan
me dus prima vinden in dat deel van het rapport. Echter de
onderbouwing hiervan is te mager om de pers of politici toe te
vertrouwen mee aan de haal te gaan. Het kan er bij mij niet in dat
Rijksoverheden "maar" 88 miljoen zou zijn. Dit is neem ik aan per jaar
hetgeen verder niet geheel duidelijk is en bij mijn weten schrijft een
overheid software niet af dus hoeft het niet representatief te zijn.

Bert Boerland
Kern van de vraag is dan ook, wat "relevant" is en voor wie.
"Gelet op het grote aantal applicaties dat ministeries in gebruik hebben,

hebben wij ons onderzoek naar softwarekosten bij de ministeries
toegespitst op die software die direct relevant is in het kader van dit
onderzoek, namelijk de software waarvoor in principe opensourcevari-
anten beschikbaar zijn. Welke software dat precies is kan variëren per
ministerie, maar in het algemeen gaat het om software als:
• besturingssystemen;
• kantoorautomatisering (tekstverwerking, spreadsheets,etc.);
• e-mailapplicaties;
• webbrowsers;
• geografische informatiesystemen;
• contentmanagementsystemen;
• applicaties voor webontwikkeling;
• databasemanagementsystemen.
"
Bij Rijks werken denk ik zo'n 125.000 ambtenaren, 100.000 met een
digitale werkplek gok ik. Als de 88 miljoen per jaar is, zou dit betekenen
dat een rijksambtenaar ongeveer 900 euro aan "relevante" licenses per
jaar kost, of 75 euro per maand. Doet geen recht aan problematiek want
ICT kosten kan je niet per hoofd platslaan. Maar enkel de office suite en
het Operating systeem licenses zouden volgens mij minimaal 270 euro *
100.000 = 27.000.000 bedragen. Maar dat is niet waar de discussie over
zou moeten gaan, en dat dit 4% is zegt niet alleen iets over de "laagte"
van de 88 miljoen maar meer over de "hoogte" van het totale bedrag
denk ik
De echte discussie zou moeten gaan over wat de kosten zijn van het
gebruik, de mate van vendor lockin, hoeveel keuze heeft men bij de
leveranciers van de 188 miljoen beheer kosten voor de "relevante"
software? Wat zijn de exit kosten? In welke mate beperken kosten van
de doorontwikkeling de doelstellingen van de overheid.
Dus ik zou graag zien dat per ministerie aangegeven werd welke
software als relevant gezien werd en wat de kosten van deze software
waren. En meer van belang, welke software als niet relevant werd
aangemerkt omdat er geen vergelijkbaar Open Source pakket voor was
Want hoe kan het dat er maar voor 4% opensource alternatieven
zouden zijn als het gaat om license cost en 8% van de beheer kosten?
Wat zijn de rest van de pakketen dan van Rijks? En waarom zijn die niet
"relevant"....
NB: ik geloof best dat het een goede keuze kan zien om /niet/ op een
opensource pakket over te gaan maar zonder meer data, niet op basis
van dit rapport

Mathieu Paapst
Hoewel niet alles wat in t rapport staat onzin of slecht is, mist het rapport
wel ambitie en visie. Bovendien slaan ze de plank mis omdat de
additionele kosten die voortvloeien uit de vendor lockin geheel buiten de
berekening blijven. Die kosten hangen samen met het feit dat de
softwaremarkt ziek is en gedomineerd wordt door enkele monopolisten.
Daarvoor had de ARK eerst de volgende vraag moeten beantwoorden:
Wat zijn de extra kosten die ontstaan door gesloten standaarden en
leveranciersafhankelijkheid. Pas wanneer je dat weet kun je daar een

alternatief tegenover zetten en een besparing uitrekenen. Voor een
goede berekening van mogelijke besparingen had tot slot juist een
opengebroken markt (en dus niet de huidige siuatie) het uitgangspunt
moeten zijn.

Henk-Jan van der Molen

Op blz 12 staat (wederom) dat de voor- en nadelen [van open source en
open standaarden] niet algemeen geldig zijn. Daarbij wordt voorbij
gegaan aan het fundamentele verschil tussen open en gesloten
technologie. De beschikbare kennis over open technologie kan leiden
tot nieuwe kansen (hogere effectiviteit) en tot meer efficiency bij het
benutten ervan. Als het bedrijf TomTom bijvoorbeeld Windows in plaats
van Linux had moeten gebruiken in hun navigatiesystemen, waren de
extra licentiekosten daarvan doorberekend in de consumentenprijs.

Rody Mulder
Het feit dat ik lees "Softwarekosten zijn niet rechtstreeks af te leiden uit
de administraties van ministeries" onderstreept dat de overheid nog
steeds niet professioneel met kostenbeheersing bezig is. Dan maakt het
niet uit of je met open of closed source werkt. Als kostenbesparing
blijkbaar geen issue is, waarom dan een ARK-onderzoek naar
besparingsmogelijkheden?

Arjen Kampuis
Zoals hun collega's van het Centraal Plan Bureau al in 2009 dedenhad
de Rekenkamer ook een kwalitatieve analyse kunnen maken van de
macro-economische effecten van het in eigen hand nemen van
softwarerealisatie. Dit als alternatief voor een jaarlijkse import van ruim
8 miljard euro uit (voornamelijk) de VS. De macro-economische vraag is
alleen al relevant omdat de BTW en winstbelasting via inter-EU regels
voor handelsverkeer voornamelijk terecht komt in de Ierse staatskas (ik
ben niet noodzakelijk tegen het steunen van Ierland, maar dat kan vast
efficiënter). Ook de cijfers van het SEO onderzoekuit 2004 zijn nog
steeds indicatief genoeg om orde-van-grootte uitspraken te doen.

CaesarTjalbo
k zeg, en niet voor het eerst, dat besparingen of kosten maar
één kant van de zaak zijn en naar mijn mening niet eens
de belangrijkste. Ik zeg, ook niet voor het eerst, dat je die besparingen
zelfs nooit zult kunnen becijferen.
Inzet van 'open source' en open standaarden zal in de eerste plaats een
investering zijn. Je kunt dat dichter bij huis met inzet van een hoger
kennisniveau realiseren en je mag daarom een terugverdieneffect
verwachten. Hogere kosten volgen uit tekortschetende
aanvangsfunctionaliteit en hertraining van gebruikers en ondersteunend
personeel maar ook die kosten komen met een terugverdieneffect. Netto
resultaat? Iets met een behoorlijke onzekerheidsmarge.
Praten we over vervanging van de gevraagde ICT dan nemen we maar
aan dat de ICT niet wijzigt. En dus dat cloud computing, tablets geen

invloed hebben. Dat de omvang van de ICT, het aantal thuiswerkers, de
inzet van eigen ICT van de werkers (eigen laptop, smartphone) en de
complexiteit van de totale ICT niet gedurende de migratie wjzigt. Neem
je zulke zaken wel mee dan flappert de onzekerheid nog verder.
Nou ja, ga je dan toch een gerichte poging wagen om een nauwkeurige
base-line vast te stellen dan zul je je ook op het verleden moeten
baseren. Hoe waardeer je dan dat bijvoorbeeld Microsoft een tijdje heeft
stil gestaan met de ontwikkeling van desktop besturingssysteem (XP,
Vista kon je overslaan) en browser? Wat zeg je over het algemeen
worden van multicore processoren en de invloed daarvan op de kosten
door closed source licenties die per core afgerekend moeten worden?
Wat betekent de opkomst van internet voor het functioneren van de
overheid (denk aan toegang & beveiliging van de doorsnee
werkplek, Twitter, Facebook, interne en externe eigen sites).
Hoe waardeer je de bruikbaarheid van bestaande 'open source' die zou
moeten dienen als vervanging? Hoe neem je mee dat een 'open source'
toepassing waar hoogactief aan ontwikkeld wordt ook een toename aan
externe ontwikkelaars ziet? Hoe waardeer je kosten van community-
management? Forking? Wat gebeurt er met de Nederlandse private
ICT-markt (aanbieders én klanten) zodra een organisatie met de
omvang van de overheid besluit om grootschalig het roer om te gooien?
Mag je investeringen in door jou gerealiseerde open ICT aftrekken van
het budget voor ontwikkelingssamenwerking? Kan je iets calculeren als
er gedurende het traject een ander land komt wat zegt "Hé, da's
aardig, we doen met jullie mee!"?
Hoe vergelijk je de kosten van het draaiend houden van een eigen
applicatie op een legacy systeem met het draaien van een eigen
platform onafhankelijke applicatie gebaseerd op open standaarden die
daardoor juist wel uitnodigt tot het regelmatig upgraden van het
onderliggende systeem? (Ik kijk hier in Santiago tegen een bijna
afgerond migratietraject aan waar een XP + Outlook + proprietary app is
omgezet naar Ubuntu + Firefox & Thunderbird + web-based app en
zie dat er toch een boel onverwachte meevallers en moeilijkheden zijn
terwijl dit verder een basis schoolvoorbeeld van een simpele migratie
was).
Enfin, al met al zou ik niet willen zeggen dat het kosten- en
inkomensplaatje niet belangrijk is, natuurlijk. Ik zou wel willen zeggen
dat je misschien meer waarde moet hechten aan de mogelijkheid om
zelf de ICT in de hand te hebben, zelf het niveau van integratie tussen
overheidsorganen te kunnen bepalen en zelf te kunnen garanderen wat
op de langere termijn (vooral denkend aan de mogelijkheid om onze
huidige overheidsproductie ook voor de geschiedenis te bewaren) als
waardevast gezien kan worden (itt dat overlaten aan commerciële
bedrijven voor wie de aandeelhouderswaarde vooral leidend is).
http://webwereld.nl/article/comments/id/106030#utm_source=article_co
mment_view_all&utm_medium=website&utm_campaign=ww

Sharon Gesthuizen
Bij de Socialistische Partij, die de motie om een rapport indiende,
overheerst vooral teleurstelling. “We hebben ze [de Rekenkamer –

redactie] gevraagd alle licentiekosten in kaart te brengen en dat hebben
ze niet gedaan”, zegt kamerlid Sharon Gesthuizen tegenover
Webwereld. Dat dit niet is gedaan vindt ze “erg slordig”.
Ze denkt dat het wel mogelijk is de kosten op een rij te krijgen.
Daarnaast valt haar het grote verschil op tussen het rapport van
Binnenlandse Zaken dat een besparing tot vier miljard berekent, en dat
van de Rekenkamer met nauwelijks haalbare besparing. “Hoe het
precies zit, is me niet duidelijk. De waarheid zal ergens in het midden
liggen.”
http://webwereld.nl/nieuws/106041/rapport-rekenkamer-oogst-vooral-
kritiek.html#utm_source=list_news_headline_9&utm_medium=website&
utm_campaign=ww

Pierre Heijne
Holland Open
Om te beginnen wordt aangegeven dat een goed beeld op de ICT-
uitgaven van de overheid ontbreekt. Hoewel er in allerlei bladen zeer
frequent melding wordt gemaakt van (mislukte) projecten die vele
honderden miljoen kosten, bestaat er volgens de rekenkamer bij de
ministeries geen goed beeld van de integrale ICT-kosten. Het zou gaan
om zo'n 2,1 miljard euro per jaar, waarvan nog geen 90 miljoen euro
aan licenties wordt betaald. En dat zou dan ook de maximale besparing
zijn die met een overstap naar OSS kan worden bereikt.
Om te beginnen is het uitermate onwaarschijnlijk dat de Rijksoverheid
“maar” 90 miljoen aan licenties betaalt. Daarnaast veronderstelt de
rekenkamer dat het gebruik van OSS geen invloed heeft op de kosten
voor beheer en ook geen invloed heeft op de kosten voor hardware.
Beide veronderstellingen zijn onjuist. Toen een grote software-
leverancier uit het Amerikaanse Redmond enige jaren geleden met een
nieuw operating systeem op de markt kwam, bleek dat alleen te
installeren op computers met een snelle processor, groot intern
geheugen, snelle videokaart en dergelijke. Dat leidde bij veel
organisaties tot grote hardware-investeringen. Ook wat betreft beheer
en doorontwikkeling is het veel te eenvoudig om te veronderstellen dat
de kosten voor closed source en open source vergelijkbaar zijn.

Holland Open
Daarnaast zijn er nog heel veel andere goede redenen om als overheid
te kiezen voor Open Source Software, zoals transparantie,
controleerbaarheid, investeren in de lokale kenniseconomie, in plaats
van het afnemen van licenties van (vrijwel uitsluitend) buitenlandse
bedrijven. Zowel de Universiteit van Amsterdam (2004) als het Centraal
Plan Bureau (2009) hebben daar al relevante rapporten over
geschreven die veel meer kwalitatieve en kwantitatieve inzichten
bevatten dan dit rapport Maar dat is een ander onderwerp waar de
Rekenkamer zich beter verre van kan houden. De in het rapport
opgenomen volstrekt achterhaalde geitenwollen-sokken uitleg van Open
Source en de gebrekkige rekensommen maakt dit
rapport, zoals gezegd, tot een nauwelijks serieus te nemen antwoord op
de terechte vragen van de Tweede Kamer.

Mark Mensink
Berry
Gerben
G.J. van der Wolf
Over kosten voor licenties
Valentijn Sessink
Mij verbaasde het genoemde percentage van 4%, dat lijkt mer erg laag,
gezien het feit dat Gartner tien jaar geleden al een percentage van 10 à
15% noemde (in het destijds befaamde "Total Cost of Ownership", TCO-
onderzoek). Sindsdien is hardware fors goedkoper geworden (wie
herinnert zich nog de jacht op de duizend-dollar-PC?), terwijl de
heersende opinie is dat software duurder is geworden, met name door
de introducertie van abonnements-modellen ("kaasschaaf-methode")

Olivier Sessink
Op basis van de zeer beperkte informatie die de rekenkamer heeft
opgevraagd bij de departementen snap ik niet hoe de hoofdconclusies
getrokken zijn. Wellicht dat 1% van de softwarelicenties in kaart is
gebracht op basis van de vraagstelling aan de departementen. Maar het
lijkt dat die getallen behandeld zijn alsof het om alle licentiekosten
gaat?
Ten tweede zijn er een aantal cases aan de rekenkamer aangeboden
waarin te zien is dat de bulk van de winst niet uit de licenties komt, maar
uit lagere ontwikkelkosten, lagere hardwarekosten en lagere
beheerkosten. In de voorbeeldcases stonden TCO besparingen van
>50%. Ik zie in het rapport dat "de rekenkamer deze getallen niet heeft
kunnen verifieren". Natuurlijk moest het allemaal in korte tijd opgeleverd
worden, maar door deze getallen niet mee te nemen is wel een erg
verkeerd beeld ontstaan in het rapport.

Jan Willem Broekema
Het cijfermateriaal kan niet kloppen (blz 44, figuur 5). Software is al
jarenlang veel duurder dan hardware en waar zijn de kosten van de
grote ICT-projecten? EPD, mGBA, DigiD, DWR/GOUD? En dat alles
voor een schamele €88M op jaarbasis? Een Win7 licentie kost zo al
€100,=. En dat over afgerond 200.000 werkplekken.
Waarom zou je bovendien in deze vergelijking hardware, implementatie,
onderhoud en beheer meenemen? Dat maakt op deze vraagstelling
toch weinig uit? Zo lijkt de winst minimaal maar je vergelijkt de totale IT-
kosten (incl. personeel) met alleen de software. Het prijsverschil tussen
auto's in verhouding tot de complete wegeninfrastructuur, dus.

Op blz 10 staat dat de licentiekosten (indicatief) ca. 4% van de totale
ICT kosten bedragen. De bron van dit getal wordt niet genoemd en is
significant lager dan de 8% die Microsoft in 2005 noemde en de 27% die
IBM in 2004 aangaf als licentiekosten.
Op blz 12 staat bij het antwoord op vraag 3 (softwarekosten en
mogelijke besparingen) alleen licentiekosten genoemd. Dit zijn echter

alleen korte termijn besparingen. Zoals eerder aangegeven, zal meer
concurrentie op de Nederlandse software markt leiden op de
middenlange termijn tot betere producten en lagere prijzen, zoals de
telecommarkt bewijst.

Wim
Over open standaarden
Erik de Wild
In het rapport wordt de TCP/IP protocol stack
( zie http://nl.wikipedia.org/wiki/TCP/IP ) aangehaald als een voorbeeld
(bl. 32) wat nogal zacht uitgedrukt is. De TCP/IP protocol stack en alle
open implementaties die beschikbaar zijn van de verschillende
protocollen vormen het grote voorbeeld waartoe het strikt hanteren van
open standaarden toe kan leiden. Het Internet en alle van het Internet
afgeleide diensten en dienstverlening had in de huidige vorm nooit
bestaan als over één van de vele protocollen octrooi rechten betaald
hadden moeten worden. Het wel of niet toe willen passen van open
standaarden is geen vraag die pas in de verwervingsfase aan de orde
komt zoals in het rapport staat, het is een strategische keus van het
hoogste niveau waarbij, gezien de track record van het gebruik van
open standaarden een strikt toepassen van open standaarden de
verstandige strategische keus is.

Jan Willem Broekema
Het primaire probleem blijft het gebruik van gesloten standaarden: “Je
kunt niet kiezen want de infrastructuur schrijft gesloten voor, en deze
keus leidt er toe dat de infrastructuur gesloten blijft, dus kun je niet
kiezen want ...”. De belangrijkste kritiek van de Kamerleden blijft deze
binding en niet primair de kosten; dat blijkt ook uit de Kamerstukken.

Op blz 7 ontbreken de volgende voordelen van open standaarden:
– met een open standaard kan gemakkelijk worden geverifieerd of
software voldoet aan die standaard;
– met open standaarden meer softwarediversiteit kan worden bereikt,
wat het risico van cybercrime vermindert. De meeste malware is gericht
op de huidige software monocultuur. Binnen een monocultuur is de kans
maximaal dat een virus zich kan verspreiden. Het (blijven) gebruiken
van gesloten standaarden die de huidige software monocultuur
versterken, maximaliseert daarom de schade van cybercrime in de
Nederlandse economie. Zie voor meer uitleg http://bit.ly/h6TI13.
Op blz 7 staat dat er geen bewijsvoering voor de algemene geldigheid
van de potentiële voordelen van open standaarden bestaat. Dit gaat
echter voorbij aan het fundamentele verschil tussen open en gesloten
standaarden. De gratis beschikbare kennis over open standaarden kan
leiden tot nieuwe kansen (hogere effectiviteit) en tot meer efficiency bij
het benutten ervan. Een gesloten standaard heeft dat voordeel niet.
Een bibliotheek die een bestand in een gesloten format opslaat, moet
meestal ook de benodigde software archiveren om hergebruik te kunnen
garanderen. Bij bestanden met een open standaard vormt de openbare

specificatie van de standaard deze garantie en is archivering dus veel
efficiënter.

Minister Donner
Zo deelt Donner de conclusie dat er voor open standaarden “geen
bewijsvoering bestaat voor de algemene geldigheid van de potentiële
voordelen van open standaarden” niet. “Ik ben wel van mening dat
gemiddeld genomen met name de kwalitatieve voordelen van open
standaarden groter zijn dan de nadelen, vooral vanuit het oogpunt van
interoperabiliteit”, schrijft hij aan de Rekenkamer.
utm_campaign=ww

Klaas
Met de volgende zin begeeft de rekenkamer zich wat mij betref op glad
ijs: "In algemene zin kan niet worden gesteld dat open standaarden
beter zijn dan gesloten standaarden of andersom". Blijkbaar doet de
W3C zinloos werk en de NEN doeken we ook maar op. Als de overheid
een cloud-strategie wil moeten ze zich volgens mij toch wat meer op die
open (internet-) standaarden richten.
Read
more: http://www.computable.nl/artikel/ict_topics/open_source/3828674/
1277105/rekenkamer-open-source-bespaart-weinig.html#ixzz1HJSPlLRl

Mic
Wat mij betreft maak je ten onrechte geen onderscheid tussen vendor
lock-in en koppelverkoop (je stelt “ Vendor lock-in is koppelverkoop”),
het is zeer zeker mogelijk dat er een vendor lock-in ontstaat als gevolg
van koppel verkoop, het is niet het zelfde (alle koeien zijn dieren, maar
niet all dieren zijn koeien).
Koppelverkoop is (wat mij betreft) een beperking in het kiezen van
aanvullende diensten/producten omdat je voor een bepaald
product/dienst hebt gekozen. Als je voor een Parker-pen kiest, ben je
gedwongen de vullingen van het merk Parker te gebruiken, andere
leveranciers kunnen die niet leveren om diverse redenen, waarvan een
patent er een is. (Het zou dus ook heel goed mogelijk zijn dat ook bij
OSS van koppelverkoop sprake is.)
Vendor lock-in ontstaat doordat de
kosten(financieel/inspanning/emotioneel) voor het in gebruik nemen van
een alternatief, (een Bic-pen in plaats van een Parker-pen) te hoog zijn
(je hebt bv 100.000 Parker- vullingen op voorraad en die kun je
weggooien) en niet opwegen tegen de voordelen (bv lagere
“operationele schrijf kosten).
Dat zowel vendor lock-in als koppel verkoop resulteren in een beperking
van de keuze vrijheid is zonder meer waar, maar daarom zijn nog niet
twee omschrijvingen voor een zelfde situatie. Net zo min is het
ontbreken van gemeenschappelijke standaards het zelfde als vendor
lock-in.
Wat betreft de invloed van de overheden op standaards denk ik dat je

die ten onrechte onderschat, en zeker die van de EU op het gebied van
gemeenschappelijke standaards. De euro, de SEPA, de kleur-codering
van elektriciteitskabels, toelatingseisen voor geneesmiddelen,
samenstelling van de bio-autobrandstof, fijn-stof-emissie eisen, normen
voor geluidsoverlast zijn allemaal voorbeelden van Europese
(gemeenschappelijke) standaarden (afspraken) die dwingend zijn
opgelegd. Met als resultaat een hogere kwaliteit tegen lagere kosten.
Het kern-probleem van de ICT of beter gezegd van de
automatiseringswereld is dat resultaat zo vaak tegen valt, en de kosten
vaak zo hoog uitvallen, daarom wordt gezocht naar alternatieven. Hoe
die alternatieven worden gerealiseerd (op basis van closed/open
source) is veel minder van belang (voor de eindgebruiker) dan de
mogelijkheid om bij gebleken dis-functioneren van een oplossing (of
component) dit te vervangen door een oplossing (component) van een
andere leverancier.
Hiervoor zijn gemeenschappelijke standaards essentieel (en dat is heel
wat anders dan dat iedereen een eigen open standaard heeft), en
daaran dienen dan zowel de CS als de OS software (oplossingen) te
voldoen.
Read
1277105/rekenkamer-open-source-bespaart-
weinig.html#ixzz1HJThLOlc

ICT~Office
De activiteiten rond open standaarden zijn onder gebracht bij het Forum
Standaardisatie, dat een prominentere rol moet krijgen in de
interoperabiliteitsagenda. Voor wat betreft de rol van software op de
gemeentelijke markt is het sinds januari 2010 opererende
Kwaliteitsinstituut Nederlandse Gemeenten (KING) een voor de hand
liggende beleidsontwikkelaar. Op die wijze ontstaat helderheid over
ieders rol.

Over open source
Op blz 8 ontbreken de volgende voordelen van open source:
– Open Source bevordert de concurrentie in een markt gedomineerd
door gesloten software. Concurrentie leidt tot betere producten (zie
Internet Explorer 6 en Firefox) en lagere prijzen (zie o.a. de
onderhandelingen van München met Microsoft in 2003).
– Open Source maakt het mogelijk dat de overheid eenmalig betaalt
voor ontwikkelde software en die software overal kan inzetten. Door de
voorgenomen concentratie van rekencentra wordt het steeds
gemakkelijker dergelijke kansen te signaleren.
– Open Source maakt het mogelijk met een klein beetje maatwerk
systemen in ketens te koppelen. Dit ondersteunt de “1 loket” gedachte
van de overheid.
– Open Source vereenvoudigt de verificatie dat de gebruikte software
versie geen achterdeurtjes bevat die cybercriminelen kunnen
misbruiken.

– Bij het zakelijk gebruik van Open Source kunnen werknemers thuis
kosteloos en legaal dezelfde software gebruiken. Dit vermindert het
malware risico voor organisaties. Bij niet-gratis software zullen
medewerkers namelijk geneigd zijn thuis gekraakte versies van die
software te gebruiken, die meestal besmet zijn met malware. Een
besmette thuis PC van een medewerker kan malware overdragen op de
organisatie.

Gerard Bottemanne
Eerst zou ik graag Open Standaarden en Open Source willen scheiden.
Open Source lift te vaak mee op het succes van Open Standaarden.
Open Source gratis aanbieden is vaak pietpraat, want de
implementatiekosten maken de opbrengst meer dan goed.
Super dus dat de Rekenkamer met dit rapport komt. Heren consultants
die zich scheel verdienen aan de implementatie aan Open Source
zouden zich moeten schamen!
Bij elk ICT Project en product moet gewoon gekeken worden naar
kosten en opbrengsten, betrouwbaarheid en continuiteit!
Read
1277105/rekenkamer-open-source-bespaart-
weinig.html#ixzz1HJSgMKHr

Mic
Ik denk dat het een terechte constatering is dat Open Source software
niet gratis is, dat de ontwikkeling en in stand houden van een Open
Source gebaseerde oplossing ook kosten met zich mee brengen, en dat
dat niet per definitie goedkoper en beter is dan een Closed Source
gebaseerde oplossing.
De constatering dat een van de voordelen van Open Source software is
dat je kunt mee bepalen wat de verdere koers is, en functies in te
bouwen die er (nog) niet in zitten is natuurlijk niet wezenlijk anders dat
bij Closed Source, ook daar beïnvloeden gebruikers de toekomst van
het product, en ook daar kun je zelf functies (laten) bijbouwen voor een
betere business fit. Wellicht tegen andere kosten, maar dan ook met
andere opbrengsten.
De redenatie dat je met Open Source geen last hebt van “vendor-lock-
in” omdat bij Open Source kun je het “sleutelen” aan de software
uitbesteden aan derden, gaat natuurlijk ook op voor Closed Source,
daar is een hele dienstverlenende industrie door ontstaan. Bovendien is
er ook bij Open Source software een afhankelijkheid tussen de
gebruikers en de ontwikkelaars, de ontwikkelaars zullen alleen de extra
functies realiseren als zij daar voldoende brood (financieel, intellectueel,
emotioneel) in zien.
Ook bij Open Source kan er een vendor-lock-in ontstaan, omdat de
transitie van het ene (Open Source) software platform naar een ander
(Open of Closed Source) software platform zulke kosten met zich mee
brengen dat de investeringen niet opwegen tegen de opbrengsten.
Het argument dat je met Open Source software bijdraagt aan je eigen IT
asset opbouw is wellicht waar, maar je kan je afvragen of dat het doel is

van een organisatie die voornamelijk gebruik wil maken van IT. Met
dezelfde redenatie zou je namelijk kunnen rechtvaardigen dat het
wenselijk is dat iedere (overheids-) organisatie haar eigen
elektriciteitscentrale, papierfabriek, of iets anders bouwt en beheert. Dat
we dat niet doen komt omdat het gebruik van elektriciteit is gebaseerd
op standaarden (230 volt 50 Hz) en dat iedere elektriciteitsleverancier
daaraan voldoet, en de consumenten apparaten (functies) kunnen
aanschaffen die gewoon ingeplugd kunnen worden en het dan ook doen
en een redelijke prijs hebben (en dat willen we ook met IT).
Wat, tenslotte, wordt genoemd als bijkomend effect van een adoptie van
Open Source, stimulering van de lokale IT-diensten economie,
suggereert dat bijdragen aan een Open Source community regionaal
worden beperkt (dus een Open Source ontwikkelaar vanuit India, China
of de USA wordt uitgesloten van een bijdrage aan Nederlandse Open
Source producten). Los van het feit dat dit technisch zeer lastig is om af
te dwingen, staat het haaks op de gedachte van Open Source, namelijk
van een “public, collaborative software development”.
Dit “bijkomende effect” onthult echter de wel de kern van de discussie in
de Nederlandse politiek; Open Source software is goed voor de lokale
IT-dienstverleners , en geeft de indruk dat je minder afhankelijk bent van
grote (buitenlandse) multinationals die Closed Source software leveren.
Dat is echter in hoge mate een politiek, ideologische en belangen
discussie. Dat de Rekenkamer zich hierover niet uitlaat is eerder een
kwaliteit dan een tekortkoming.
Heeft Open Source dan helemaal geen voordeel? Jazeker wel, Open
Source stimuleert innovatie en creatief oplossen van problemen, iets
wat iedere grotere organisatie slechts zeer moeilijk kan doen omdat, . . .
. ze een grote organisatie is met vele gevestigde belangen die ter
discussie worden gesteld door innovatie.
Erg jammer om te zien dat de discussie over Open/Close Source de
richting op gaat van een geloofstrijd, met alle irrationele opinies en
emoties vandien, waardoor voorbij wordt gegaan aan hetgeen wat een
wezenlijke, essentiële en structurele besparing en een verhoging van de
kwalitieit oplevert: gemeenschappelijke standaarden (en dat is heel iets
anders dan iedereen zijn eigen “open standaard”).
Gemeenschappelijke standaarden zullen als gevolg hebben dat de
discussie niet meer gaat over de voortbrengingswijze (open vs closed)
maar over kosten en opbrengsten van onderling uit te wisselen functies
(strijkijzer van merk A vs strijkijzer van merk B) en vervolgens leiden tot
lagere aanschafkosten en een hogere kwaliteit!
Het ongenoegen dat er veel geld wordt besteed aan ICT, maar dat het
“maar matig” functioneert is zonder meer terecht, maar om Open Source
als oplossing te zien, dat is wel erg kort door de (verkeerde) bocht.
Read
1277105/rekenkamer-open-source-bespaart-weinig.html#ixzz1HJTItgT0

G.J. van der Wolf
De lijst van Wim gaat voor elke keuze van software op. Zijn
vaststelling dat veel bedrijven Microsoft kiezen als standaard, is een

verwarring die veel voorkomt. De software van Microsoft werkt in veel
gevallen (redelijk) goed samen als alle versies binnen de door MS
gestelde range liggen. De opslagformaten van MS zoals,
tegenwoordig, Docx, Xlsx en dergelijke zijn g e e n standaarden. Het
zijn een veel gebruikte opslagformaten.
De zelfde opmerkingen gaan op voor de MS GUI en aanverwanten.
Veel gebruikt maakt het geen standaard en zeker geen open
standaard.
Mic's argument snijdt hout: open source ontstaat nooit gratis. Het
gebruik, distribueren en wijzigen naar eigen behoefte van deze
broncode is dat echter wel. Closed software kost geld op alle drie de
punten. Natuurlijk hebben de mensen die de open source wijzigen ook
een levensonderhoud nodig, dus kost dat geld. Maar je hoeft geen
geld te geven voor het recht te mogen wijzigen.
Wat steeds achterwege blijft in de discussies over open source is de
vrijheid. Open source geeft vrijheid. Misschien is dat wel de grootste
tegenstander van de Open Source Software: Vrijheid. Bedrijven,
organisaties, mensen zijn bang voor deze vrijheid. Vrijheid komt
namelijk met verantwoordelijkheid. Verantwoordelijkheid voor
ontwerpen, bouwen, onderhouden, gebruiken en wat dies meer zij
rond software.
Stel nu eens dat de Rijksoverheid 1 desktop OS, 1 server OS, 1
kantoorautomatiseringspakket, 1 CMS, 1 DMS, 1 ... heeft. Maakt niks
uit of het OSS of CS is.
Hoe je het ook wendt of keert, CS moet je kopen om te mogen
gebruiken, support moet je kopen onder voorwaarden, CS mag je
nooit distribueren en CS mag je absoluut nooit aanpassen anders dan
met goedvinden van de leverancier.
Hoe je het ook wendt of keert, OSS kost je niks om te gebruiken,
support moet je kopen. Zonder voorwaarden echter. OSS mag je vrij
distribueren en aanpassen naar lieve lust.
Nu nemen we een nieuw project van de Rijksoverheid. Om CS te
gebruiken zit een traject van aanschaffen in het voortraject vanwege
de licenties. De gekozen CS moet of kunnen samenwerken met de
omgeving of een extra interface wordt ingesteld om te kunnen
koppelen. Mocht de omgeving geen software hebben om de koppeling
mee te maken moet ook daar het traject van aanschaf doorlopen
worden.
Bij OSS het je geen licentiekwestie, in het geval van een interface de
keuze of je het pakket aanpast om naadloos samen te werken of een
externe interface bouwt en als andere partijen geen software hebben
die mee kan werken distribueer je de nodige software.
Deze zelfde constructie is van toepassing op nog veel meer
aanverwante gebieden die de kosten van software uitmaken.
Nu weer even terug naar de bevindingen van de Algemene
Rekenkamer. Niet je kosten maar je strategie moet bepalend zijn. Als
je strategie bepalend moet zijn, moet alles wat kosten maakt rond
software gewogen worden. Overigens moet de strategie in lijn blijven
met andere onderdelen van de bedrijfsstrategie. Eén van de
onderdelen is kostenreductie. Het gebruik van software moet dus zo

goedkoop mogelijk.
Wanneer je deze strategie voorop stelt dan gaat CS het altijd verliezen
van OSS waarvan zelf bepaald wordt wanneer de software 'end of
lifecycle' heeft, geen verplichte winkelnering heeft in de vorm van
certificering en dergelijke om ondersteuning te kunnen blijven krijgen,
enzovoort.
Daarnaast is strategie nooit een kort lopende planning. Dat is tactiek.
Als niet de kosten maar de strategie leidend moeten zijn, zijn dus alle
migratie en overige genoemde kosten die de overstap belemmeren
geen argumenten.
Het feit dat de Rijksoverheid dus geen OSS implementeert heeft dus
te maken met gebrek aan strategie. Of, want er lijkt wel iets van een
strategie te zijn (NOiV), blijkbaar een gebrek aan leiders die de
strategie kunnen overzien en doorvoeren.
Komt de aap toch uit de mouw: OSS geeft vrijheid, dus
verantwoordelijkheid. Het feit dat wij als gemeenschap de mensen in
de overheid geen opdracht geven OSS voortvarend in te voeren, ligt
dus aan onszelf. De vraag rond OSS wordt dan: zijn wij als
gemeenschap bereid om onze verantwoordelijkheid te dragen voor de
bestedingen rond al de ICT ten dienste van onze gemeenschap?
Read
more: http://www.computable.nl/artikel/ict_topics/open_source/382867
4/1277105/rekenkamer-open-source-bespaart-
weinig.html#ixzz1HJTWlQP2

Over de complexe ICT omgeving
Jan Willem Broekema
Op blz 27 wordt gesteld dat “... en het is niet [..] mogelijk om één van de
onderdelen van het softwarelandschap te vervangen. Er moet [...]
rekening worden gehouden met de plaats van het onderdeel [...] en de
relaties die het heeft [..] die ervoor zorgen dat die onderdelen op elkaar
aansluiten”. Ja he, en hoe zou dat nu toch komen? Dat, beste ARK-
auteurs, is juist de crux van het hele verhaal. Daar willen de Kamerleden
van af.

Hoe erg de auteurs vastzitten in de oude beeldvorming laat figuur 4
prachtig zien, op dezelfde pagina. Men is niet in staat het
softwarelandschap te beschrijven in functionele delen maar dat moet
toegelicht worden met, met name genoemde, producten. Zonder één
uitzondering allemaal gesloten! Als je daar niet van los kunt komen, heb
je het probleem dan niet erkend?

Minister Donner
Hij wijst op het verminderen van afhankelijkheid van leveranciers als
reden voor het gebruik van open standaarden. “Ik hecht er juist aan om
de complexiteit, de verwevenheid en leveranciersafhankelijkheid te doen
verminderen”, schrijft de minister. “Het kabinetsbeleid beziet
overstappen naar open standaarden en/of open source software
daarom niet alleen naar de inspanning die een overstap kost, maar
vooral naar lange termijn voordelen en economisch-maatschappelijke

baten van betere samenwerking en efficiëntere gegevensuitwisseling
binnen en tussen organisaties.”
utm_campaign=ww

Cire
Ebes2
Ik snap eigenlijk niet goed waarom dit soort besparings-drift telkens
weer wordt ingezet vanuit het open-source perspectief. Ja, open
standaarden zijn een goed idee, maar laten we niet vergeten dat al die
software, desktops, servers een *middel* zijn, geen doel op zich.
Allerlei overheidstakken kopen die systemen niet voor de lol, maar
omdat ze er een taak mee moeten uitvoeren. Vergunningen beheren.
GIS-informatie registreren en bijhouden. GBA-administraties voeren,
uitkeringen managen en betalen, belasting berekenen en innen. De
werkelijke kosten zitten niet in het desktop computertje, maar in het
ontwerpen, bouwen, kopen en werkend houden van deze systemen. En
de droevige werkelijkheid is dat het heel erg moeilijk blijkt te zijn om
gezamenlijk keuzes te maken, waardoor er heel veel versnippering is.
Gelukkig zijn er de laatste jaren veel initiatieven om standaarden en
architecturen af te spreken (nora, gemma, wilma, petra en nou vergeet
ik er nog een). Daarmee zijn in ieder geval de kaders gezet. Nou nog
ombouwen en inrichten. Dat kost jaren en kapitalen. En nou is het wel
leuk om te roepen "het moet open source zijn", maar daarmee kost het
nog steeds jaren en kapitalen. Want het zijn nog steeds gewoon
bedrijven die die systemen moeten bouwen en leveren. En misschien is
het iets goedkoper als ze MySQL gebruiken in plaats van Oracle, maar
in het totaalplaatje is het verschil een stuk minder spannend.
En zo'n onderzoek landelijk uitvoeren, tja, da's geen eenvoudige klus.
Om te beginnen moet je afspreken wat je precies wel en niet meeneemt.
Hardware, OS en Apps is niet zo lastig. File/Web/Print/Mail services?
Waarschijnlijk ook wel. Vervangingskosten? Beheerkosten?
Projectkosten? Binnen de rijksoverheid is dat nog wel terug te vinden,
maar zodra je in gemeenteland komt is dat ineens een stuk minder
duidelijk uitgespit. Niet iedereen werkt al met interne dienstenmodellen
met heldere Service Descriptions. Zo'n inventarisatie duurt zomaar 12
maanden en kost (inclusief het werk dat gemeentes eraan zouden
moeten besteden) zomaar een paar miljoen.
Ik snap die uitspraak van de rekenkamer daarom best. En ik geloof
inderdaad ook niet dat de ICT kosten van de overheid dramatisch gaan
dalen als die verdraaide ICTers nou maar gewoon eens met open
source willen gaan werken. Ik heb in genoeg van die omgevingen
rondgelopen om te weten dat die jongens en meisjes het al moeilijk
genoeg hebben om de *functionele* eisen goed aan het werk te krijgen,
zonder daarbij gierend financieel uit de bocht te vliegen. Dat lukt al niet
eens altijd, dat zie je wel aan de Amsterdamse situatie.
Open source is prima, open standaarden zijn onmisbaar. Maar het is
geen silver bullet waarmee je ineens de wereld kunt verbeteren, dat is
een naïeve gedachte. Het putje waar het geld in verdwijnt heet niet

"licentiekosten". Dat putje heet "versnippering, suboptimalisatie, dubbel
werk doen". En eerlijk is eerlijk, er wordt behoorlijk getrokken aan
verbeteringen op dat gebied. Maar ja, dat is een complex, moeilijk te
overzien proces, dus dat doet het natuurlijk niet zo goed in de media..
(Tweakers)

Wouter Veltmaat
Licenties e.d. kan je allemaal nog wel uitrekenen maar het menselijk
aspect van beheer is heel wat anders. Vaak denkt men dat bijv Linux
moeilijker te beheren zou zijn maar dat is grotendeels nog een
vooroordeel vanuit de tijd dat Linux nog puur een OS voor nerds was.
Daar is behoorlijk veel aan veranderd en tegenwoordig is het voor de
gemiddelde geschoolde MS systeembeheerder relatief makkelijk om
Linux beheer te leren. Het is immers niet wezenlijk anders werk.
Alleen is dit voor de rekenmeesters nogal moeilijk in te schatten en wat
dat betreft zouden er meer voorbeelden beschikbaar moeten komen.
Een andere nogal ingewikkelde factor is het feit dat op maat gemaakte
software nogal eens de neiging heeft om alleen te werken op een
bepaalde omgeving. En menige overheid heeft van dit soort vaak
extreem belangrijke applicaties en dat maakt overschakelen erg lastig
en dus moeilijk qua kosten in te schatten.
Wat dat betreft heb je dan ook als overheid een gezamenlijke visie
nodig dat je alleen maar open standaarden mag gebruiken en het aantal
op maat gemaakte applicaties zoveel mogelijk beperkt en vendor lockins
zoveel mogelijk vermijd.
Alleen dit staat haaks op de belangen van de externe partijen die juist
baat hebben om zoveel mogelijk invloed te krijgen/houden dus die
zullen alles op alles zetten om dit zoveel mogelijk te frustreren. Dus zul
je dat zoveel mogelijk proberen af te zwakken met wetten/richtlijnen en
eisten bij aanbestedingen. Dat heeft veel tijd nodig.
Tweakers

Over veiligheid van open source
Stef Bon
Verder verbaast me wel heel erg de gestelde beveiligingsrisico's van
Open Source. Hoe komen ze erbij? Gesloten software -zoals jullie net
als ik weten - zoals de Windows platformen zijn intrisiek onveiliger dan
vergeliijkbare Linux platformen. Voor elk windows platform is ook een
licentie nodig voor een vriusscanner, bij Linux niet. Veilig genoeg van
zichzelf. Ik ben benieuwd hoe ze daarbij komen. Dit is echt belachelijk.

(op persoonlijke titel) Helaas heb ik de aandacht gemist van de AR voor
de cybercrime risico's van de huidige, gesloten software monocultuur -
Open Standaarden spelen daarin een hoofdrol. Ik vind het daarom
spijtig dat de voordelen van Open Standaarden moeten worden
"bewezen". Open Source software vormt een goed, en soms het enige
alternatief voor monopolistische software. Zie verder mijn uitleg ophttp://
bit.ly/h6TI13.

Over marktordening
Valentijn Sessink
Voorts merk ik op, dat de opmerkingen over marktordening wel wat
prominenter in beeld gebracht hadden mogen worden. Hoewel strikt
genomen geen onderwerp van onderzoek, kan het ontbreken van
marktwerking in de ICT de Rekenkamer toch nauwelijks ontgaan zijn.

Over conclusies
Valentijn Sessink
Tenslotte zou, als ik het stuk goed lees, als conclusie ook kunnen
gelden: de inzet van meer open source en open standaarden is pas
haalbaar, wanneer bij het uitbesteden van ICT niet alleen op kosten en
kwaliteit/beschikbaarheid gestuurd wordt, maar ook op op
licentievoorwaarden en gebruikte ICT-standaarden

Rody Mulder
Het lijkt mij een overheids-cultuur kwestie. Als het de meerderheid van
de ambtenaren niets uitmaakt dat er leveranciersafhankelijkheid is, als
ICT-kosten niet inzichtelijk gemaakt (kunnen) worden, als de ARK dit als
feit accepteert, et cetera, dan heeft een dergelijk onderzoek naar
besparingsmogelijkheden geen enkele zin. Het gaat altijd om de
intentie. Ik heb niet de indruk dat de overheid, met name de
uitvoerenden, bereid zijn om over te stappen naar/op open source
software, bijvoorbeeld op de desktop.
@Arjen Kamphuis: dank voor het goede artikel

Ruud Leether
Misschien heb ik een ander rapport gelezen maar wat mij betreft is de
AR er tenminste in geslaagd een genuanceerd verhaal op papier te
zetten en dat mag een prestatie van formaat worden genoemd. OSS is
niet altijd beter en al evenmin altijd goedkoper dan closed source
software. Geen blinde focus dus op OSS maar een beoordeling per
geval o.b.v. nader te ontwikkelen criteria. Een hard gelag klaarblijkelijk
voor een enkeling maar een van realiteitszin getuigende observatie voor
de rest van de wereld.

Arjen Kamphuis
"AR er tenminste in geslaagd een genuanceerd verhaal op papier te
zetten"
Zonder veel bewijs allerlei 'nadelen' van OSS opschrijven maar geen
woord besteden aan mogelijk nadelen van proprietary systemen is
genuanceerd?
"OSS is niet altijd beter en al evenmin altijd goedkoper dan closed
source software."
Niemand van de critici hier heeft dat ooit beweerd. "Goedkoper" is
altijd context-afhankelijk (wat tel je mee en wat niet?). "Beter" is
volledig afhankelijk van je beoordelingskader. En juist die context en
beoordelingskaders zijn vrijwel volledig afwezig in het rapport. Dit
ondanks de vele handreikingen die de Rekenkamer heeft ontvangen.
"Geen blinde focus dus op OSS maar een beoordeling per geval o.b.v.

nader te ontwikkelen criteria."
Er was dus wel een 'blinde focus op OSS" in de zin dat er geen oog
was voor nadelen van de status-quo. Terwijl die toch door de collega's
van het CPB helder in 2009 zijn opgeschreven (bijvoorbeeld).
"Een hard gelag klaarblijkelijk voor een enkeling maar een van
realiteitszin getuigende observatie voor de rest van de wereld."
Wel opvallend dat de 'enkelingen' al die personen zijn die al 10-15 jaar
met deze materie bezig zijn. Die ruim tien jaar geleden al
waarschuwden voor de IT-security ramp die zich nu in Nederland
voltrekt. Voor de kosten van een gemonopoliseerd markt. Voor het
verlies van 'control' van de overheid over haar data en
informatieverwerking. Kortom voor al die dingen die nu werkelijkheid
zijn geworden dankzij een overheid geen eigen ICT visie heeft maar
aan de leiband van leveranciers braaf doorloopt op de upgrade-
tredmolen van meervoudig veroordeelde criminelen.
Wellicht is het niet zo zeer een kwestie van een andere rapport maar
van een andere planeet?
Rody Mulder slaat de spijker op de kop: kennelijk hebben de meest
'uitvoerenden' geen zin de wensen van het parlement uit te voeren.
Hoe langdurig, meervoudig en unaniem die ook geuit is. Er bestaat
een politieke term voor een situatie waarin het bedrijfsleven meer
macht heeft dan het parlement. Iets met een F geloof ik.

Jan Stedehouder
In hoofdlijnen en in het kort zijn dit mijn conclusies:
1. ARK had een smalle opdracht (kostenbesparingen), maar daar gaat
Open ICT mijns inziens niet over.
2. ARK heeft gelijk als ze stelt dat TK te weinig op basis van feiten in dit
dossier (en het hele ICT-dossier) staat.
3. ARK schiet ernstig tekort door niet door te graven in de kosten via
externe leveranciers.
4. De overheid geeft 2,1 mld per jaar uit aan ICT die ze niet kan
verantwoorden, noch specificeren.
5. OS/OSS moet per case bekeken worden, en dat moet je TCO
hanteren voor besluitvorming.
6. ARK schiet te kort door OSS alleen te bezien als besparing
licentiekosten.
7. ARK schiet te kort door exit kosten voor rekening van open source
migratie te laten komen.
8. ARK schiet te kort door wel voorbeelden van OSS-zwakten te
benoemen en niet soortelijke zwakheden van gesloten source.
9. ARK geeft daardoor geen goede vergelijking, valt per definitie slecht
uit voor OS/OSS.
10. ARK heeft zich qua business cases veel te veel beperkt.
11. Met ingang van vandaag is geen beleidsdocument meer dat open
source en open standaarden stimuleert in Nederland.

Pieter-Paul Spiertz
Een bijzonder teleurstellend, kortzichtig rapport. Als het ARK al "vanuit
de wens kosten te sparen" het leeuwendeel van de zaken waar het IT-

budget daadwerkelijk heengaat niet wenst te onderzoeken, terwijl daar
logischerwijs ook de grootst mogelijke besparingen zitten, vraag ik me af
wat het in vredesnaam wél toevoegt ten opzichte van het door Donner
verguisde "Sorry, we're open"-rapport dat tenminste nog cijfers levert en
WEL al de internationale pers gehaald heeft..Met dit laffe ARK-rapport,
op basis waarvan klaarblijkelijk opeens ook de uitstekende NOiV-
inspanningen worden beoordeeld (ik zie eerlijk gezegd geen enkel
verband) zet Nederland een forse stap terug en dat in een tijd waarin
bezuinigingen juist broodnodig zijn. Schandalig.

Marijke Salters
Als open source geen bezuiniging/ voordeel op korte/langere termijn
betekent, waarom gebruiken alle leveranciers tegenwoordig dan open
source componenten? Voorbeelden: Logica voor GovUnited, Atos voor
de mid-office, Beinformed voor Studio etc. Waar de overheid en met
name gemeenten vervolgens voor de combinatie van de componenten,
closed source afnemer is ;-) en behoorlijk betaalt.

Jan van der Torn
Het is een teleurstellend resultaat dit rapport. Ik ben er wel blij mee. Ik
ben ruim 15 jaar voorstander van open source software en zou me geen
raad weten als iedereen nu overtuigd zou zijn, laat staan de overheid.
De adoptie van open source software laat zich overigens niet
tegenhouden. Steeds meer mensen en bedrijven zien de voordelen
ervan (ook kosten voordelen zoals ik die laatst in een business case heb
beschreven op de site van de Computable).
Wat ik grappig vind, is dat de mannen van de ARK ook hier bij Stone-IT
met mij en Martijn Smit hebben gesproken, zonder ons te vermelden in
de lijst met geraadpleegde experts. Schijnbaar is het bedrijf dat in
Nederland al 13 jaar open source software toepast en ondersteund bij
bedrijven niet de moeite van het vermelden waard.

Jan Willem Broekema
Het rapport dekt niet helemaal de samenvatting (en omgekeerd). Het
lijkt alsof de samenvatting door een aparte auteur of redacteur is
opgesteld, iemand die het rapport selectief citeert. In de samenvatting
staan zaken die in het rapport nader worden toegelicht, genuanceerder
zijn of beter zijn verwoord. Natuurlijk lezen de meeste mensen alleen de
samenvatting en daar zit een grote zwakte van dit rapport. Arjen
noemde het “de nagel in de doodskist” en op grond van de
samenvatting kan je dat zo zien (ik zie het anders, maar dat doet hier
even niet ter zake).

Arjen Kamphuis
Het hierboven beschreven proces lijkt wel een beetje op de werkwijze
van de Algemene Rekenkamer in de beantwoording van vragen die zijn
gesteld door Kamerleden. De Kamerleden stellen als non-experts een
vraag, en de Rekenkamer beantwoordt deze zonder de context van de
vraag te analyseren of zich af te vragen of de genoemde symptomen
wellicht onderdeel zijn van een breder probleem. In het net verschenen

rapport worden de vragen netjes beantwoordt, overigens op basis van
de meest minimale data. En dat is jammer, want het is juist de
Rekenkamer die de mogelijkheid heeft zelf vast te stellen dat er wellicht
een vraag achter de vraag zit. In plaats van een discussie te houden
over 88 miljoen euro aan licentiegelden (minder dan 1% van de totale
jaarlijkse licentiebestedingen) had de Rekenkamer ook de vraag kunnen
stellen waarom dingen die in omringende landen wel kunnen niet lukken
in Nederland. Is Nederland echt zo anders dan Finland, Duitsland,
Frankrijk of Spanje?

Marc Vloemans
Voor wie net is ontwaakt uit de winterslaap: we zitten met twee
concurrerende rapportages over potentiële bezuinigingen wanneer de
overheid gebruik maakt van open source software. En met ‘we’ bedoel
ik u als lezer en ikzelf achter dit toetsenbord, wij allemaal, de
maatschappij, Nederland. Enerzijds hadden we al hetrapport (PDF, 50
kB) van BZK, en anderzijds kregen we eerder deze week hetrapport van
de Algemene Rekenkamer (ARK).
Met een wereld van verschil in opdrachtinterpretatie, budget, reikwijdte,
planning, uitgangspunten, inspanning, capaciteit, gegevens,
materiekennis, ervaring, hulptroepen, diepgang, toepassingsscenario,
onderzoeksprotocol, rekenmethodiek, randvoorwaarden, uitwerking,
onderbouwing, verantwoording, presentatie en – voor we het nog
zouden vergeten – uitkomsten. Wat op z’n zachts gezegd toch wel
verbazingwekkend genoemd mag worden. Althans, in de ogen van de
gemiddelde burger voor wie het uiteindelijk toch allemaal bedoeld is.
Jan met de pet. U en ik, dus.
Het grootste verschil zit toch wel in de rolopvatting van elke
onderzoekende instantie. Het BZK-rapport steekt de hand in eigen
boezem en geeft aan, waar het als rijksoverheidsorgaan, in de toekomst
de broodnodige besparingen kan realiseren. De ARK daarentegen
neemt een onverwachte, expliciet beleidsbepalende, rol in. Ondanks
haar taak als ‘…een onafhankelijk orgaan dat controleert of de uitgaven
van de Nederlandse rijksoverheid rechtmatig en doelmatig zijn.
Rechtmatig omdat het in overeenstemming met de genomen regels en
besluiten moet zijn, doelmatig om na te gaan of de bestede uitgaven
ook daadwerkelijk het gewenste effect hebben gehad’. Aldus Wikipedia.
In dit licht bezien had de ARK de opdracht van de Tweede Kamer
anderszins mogen uitwerken. Vanuit haar rol als auditor had zij immers
beter – ook op eigen initiatief – kunnen nagaan of de ICT-uitgaven
binnen het Rijk`, gezien het actieplan NOiV (PDF, 355 kB), rechtmatig
waren. Met daarnaast een controle op doelmatigheid: heeft het budget
ten behoeve van NOiV daadwerkelijk het gewenste effect gehad?
In een ideale wereld had de ARK vervolgens kunnen constateren dat
een investering van miljoenen een besparing had opgeleverd van
miljarden.

Jan Stedehouder
1. ARK had een smalle opdracht (kostenbesparingen), maar daar gaat
Open ICT mijns inziens niet over.

2. ARK heeft gelijk als ze stelt dat TK te weinig op basis van feiten in dit
dossier (en het hele ICT-dossier) staat.
3. ARK schiet ernstig tekort door niet door te graven in de kosten via
externe leveranciers.
4. De overheid geeft 2,1 mld per jaar uit aan ICT die ze niet kan
verantwoorden, noch specificeren.
5. OS/OSS moet per case bekeken worden, en dan moet je TCO
hanteren voor besluitvorming.
6. ARK schiet te kort door OSS alleen te bezien als besparing
licentiekosten.
7. ARK schiet te kort door exit kosten voor rekening van open source
migratie te laten komen.
8. ARK schiet te kort door wel voorbeelden van OSS-zwakten te
benoemen en niet soortelijke zwakheden van gesloten source.
9. ARK geeft daardoor geen goede vergelijking, valt per definitie slecht
uit voor OS/OSS.
10. ARK heeft zich qua business cases veel te veel beperkt.
11. Met ingang van vandaag is geen beleidsdocument meer dat open
source en open standaarden stimuleert in Nederland.

Arda Gerkens
Het onderzoek werd ingesteld op initiatief van oud SP-kamerlid Arda
Gerkens. Zij vroeg vorig jaar om een onderzoek om juist de harde
getallen boven tafel te krijgen. “Aan die motie is zo geen uitvoering
gegeven”, concludeert ze dan ook tegenover Webwereld. “Ik ben wel
teleurgesteld.”
Wat haar vooral steekt is dat het nu al jaren onduidelijk is hoeveel geld
er nu eigenlijk met de software gemoeid is en dat nu zelfs de Algemene
Rekenkamer niet in staat blijkt er goed de vinger achter te krijgen. “Ik
vind het vrij tragisch dat jaren nadat wij [de SP – redactie] zijn begonnen
met het in kaart brengen van de ICT-verspilling, je nog steeds niet kunt
zien wat de kosten zijn en hoe het geld wordt opgemaakt.”
http://webwereld.nl/nieuws/106030/rekenkamer-niet-in-staat-ict-
besparingen-te-becijferen.html

Arjen el Fassed
Ook GroenLinks-kamerlid Arjan El Fassed heeft ernstige bedenkingen
bij het Rekenkamerrapport. "De bedoeling was dat de Rekenkamer zou
komen met een rapport over de mogelijke besparingen over de gehele
overheid", vertelt hij Webwereld. "Dat nu alleen de ministeries worden
meegenomen – en dan nog alleen de desktops – is echt teleurstellend.
Dit onderzoek bestrijkt slechts een klein deel van de overheid. Dat is
een te beperkte basis."
Hem stoort het dat minister Donner niet in staat is de ICT-uitgaven
helder te krijgen en noemt dat zorgwekkend. "In landen om ons heen
zijn ze wel overtuigd van de mogelijkheden van open source en open
standaarden", stelt hij dan ook. "Het eigen interne onderzoek van
Binnenlandse Zaken sprak ook over hoge besparingen, als je verder
kijkt dan alleen de rijksdesktop"

Wat hem betreft volgt er dan ook actie. "Ik verwacht dat de minister
meer gaat doen om de werkelijke besparingen in beeld te krijgen. Als de
potentiële besparing zelfs maar een fractie zou zijn van wat het eigen
interne rapport laat zien, dan is ons er alles aan gelegen om dat goed uit
te zoeken."

Holland Open
n het rapport staat veel tekst, maar er wordt weinig gerekend. Dat kan
ook niet anders, want het is de opstellers van het rapport niet gelukt om
door te dringen tot de kern van de zaak. Het is een nauwelijks serieus te
nemen antwoord op de terechte vragen uit de Tweede kamer.

Klaas
RazorBlade72nd
Ze kunnen teleurgesteld zijn, maar zoiets als een totale omschakeling
naar opensource is simpelweg niet te berekenen. Zeer waarschijnlijk
kan het niet eens, en als het wel kan dan kost het de belastingbetaler
handen vol met geld. Hoever wil je gaan met je opensource gedachte.
Vaak wordt zoiets voorgesteld door een microsoft hater die microsoft de
deur uit wil hebben, maar tegenwoordig wordt natuurlijk overal software
voor gebruikt, en een groot gedeelte is closed source.
Stel je voor dat je een universiteit hebt die Cisco netwerkapparatuur
gebruikt, wil je dat dan ook door linux routers vervangen? Moeten alle
mobieltjes worden voorzien van opensource? CD en DVD spelers
hebben firmware, gaan we dan ook een eigen optische drive door de
overheid ontwikkelen omdat closed source niet meer mag? Er staat vast
nog wel ergens een TV die software bevat. etc, etc. Het probleem is
natuurlijk dat de overheid iedereen gelijk moet behandelen en dus ook
software leveranciers. Je kan niet tegen Microsoft zeggen dat ze niet
meer welkom zijn omdat ze closed software hebben, om vervolgens
tegen VMWare te zeggen dat ze wel welkom zijn. En waarom zou je een
Windows PC niet toestaan en een Aplle iPad wel, of misschien een
Cannon fotocamara.
Stel dat we echter alleen naar x86 hardware kijken dan komen we ook
aan bij de besturing van wellicht hele grote en dure apparaten. Hoewel
ik niet bij de overheid werk kan ik zeggen dat ik bij ons in de fabriek een
complete productielijn heb draaien op Windows software. Die
productielijn heeft vele miljoenen gekost. Stel dat dit een
overheidsbedrijf zou zijn, zou je dan die hele productielijn afbreken puur
omdat de server en workstations op Windows draait? Je kan ook niet
zomaar de software vervangen door eigengemaakte software want daar
heb je het recht niet toe.
Een politicus kan natuurlijk wel van alles proberen te eisen omdat ze
denken dat ze de macht hebben, maar wat niet kan, dat kan niet.
Tweakers

ICT~Office
Het rapport van de Algemene Rekenkamer toont aan dat de discussie
rond open source en open standaarden niet zo zwart-wit is als het soms
lijkt. Hoewel besparingen zeker mogelijk zijn, is het geen gegeven dat

dit altijd het geval zal zijn. Ook in het rapport van Dialogic over de
softwaresector in Nederland (2010) is al aangetoond dat open en closed
software veel door elkaar worden gebruikt en dat veel software is
opgebouwd uit een mix van zowel open als gesloten software-
elementen.

Oplossingen?
Leo Hart
Ik deel jouw laatste comment, Stef, en ik ben er van overtuigd dat we
ook zelf over de grenzen moeten gaan werken. Niet alleen onze ICT dit
laten oplossen maar ook als betrokkenen met elkaar de alternatieven
WILLEN delen. Enkel iets terug geven aan de "community" zal niet
helpen. Pro actief sharen moet mogelijk zijn.
Als ik zie hoeveel alternatieven er reeds geïmplementeerd zijn bij
bedrijven en organisaties in 'Open' kunnen we rustig zeggen dat deze
tools hun waarde voor zich laten spreken. Wat ik verder ook nog mis is
niet enkel het benoemen van de vendor lock-in maar ook het gemis van
koppelbare mogelijkheden.
In closed source bijna niet te doen, in open wel te doen waardoor je de
werkprocessen echt met elkaar kan laten praten. Enkel voor SAP of
Exact Synergy kiezen om de processen met elkaar te verbinden is een
uitermate kostbare aangelegenheid.

Marc Vloemans
Let's not reinvent the wheel! Graag licht ik hiertoe mijn scenariomodel
toe met een eerste berekeningsmethodiek om tot een geobjectiveerde
zakelijke vergelijking te komen, zoals vorige jaar gepubliceerd op
OpenTrends en te vinden ophttp://ht.ly/3lSRF

Minister Donner
Onderzoekers bevelen de minster aan om na te gaan in hoeverre
ministeries hun softwarekeuzes maken op basis van strategische
doelstellingen op ict-gebied en daarvoor criteria te formuleren. Dat is
volgens Donner dus het geval. Hij verwijst daarbij naar het actieplan
NOiV uit 2009, dat het gebruik van open standaarden en open source
software door overheden stimuleert en hun leverciersafhankelijkheid op
het gebied van ict moet verminderen.
Read
1277105/donner-ministeries-hebben-al-ictstrategie.html#ixzz1HJRlukSC

G.J. van der Wolf
Peter heeft een punt: hoe zit dat dan met de implementatie van het
beleid neergelegd in NOiV?
Een ander punt is het punt van beheer en kosten. Minister Donner heeft
als volksvertegenwoordiger deelgenomen in een beleidsbeslissing die
heeft geleid tot grote financiële ombuigingen. Afhankelijk van hoe je wilt
kijken tussen de 18 miljard en de 7. Het feit dat (veel) bezuinigd moet
worden, zou elke mogelijkheid tot kostenreductie onderzocht en vooral
uitgevoerd moeten worden.

De Algemene Rekenkamer zegt: "Niet de kosten, maar de strategische
doelen leidend moeten zijn bij de keuze voor gesloten of open software
bij het Rijk."
Dus: niet naar je kosten maar naar je strategie kijken. Wat is dan het
strategische doel achter software wordt dan de vraag. Dat is, in mijn
ogen, automaten gebruiken bij je dagelijkse werk. Niks meer, niks
minder.
Automaten zijn dus een kostenpost binnen de bedrijfsvoering (van het
ministerie). Algemeen aanvaard principe met kosten is: laag houden.
Onderdeel van de strategie rond software is dus automaten gebruiken
tegen zo laag mogelijke kosten. Jeroen wijst op een onderliggend punt
waar het gaat over kosten.
Uitgaande van deze punten die dus in de strategie rond het gebruik van
software zijn aan te wijzen, is de conclusie van de Rekenkamer in te
zetten om per direct open source software te nemen. Kosten mogen
geen rol spelen, de strategie is leidend. Open source is de gratis qua
licenties en dus de goedkoopste software. Alle overige kosten die als
belemmering worden genoemd, zijn volgens de Rekenkamer geen
argument. Toch?
Read
1277105/donner-ministeries-hebben-al-ictstrategie.html#ixzz1HJRxDUf5

mrlammers
Als de rekenkamer hier niet toe in staat is, biedt ik bij dezen mijn
diensten aan.
Ik heb binnen een paar maanden cijfers -én een plan.
In de organisaties waar ik voor werk zie ik grote verschillen. Bij de een is
er tweestrijd en dat heeft voornamelijk te maken met compatibiliteit met
wat legacy pakketten en de angst voor het onbekende (e.g. Open
Source). Oh, en had ik al gebrek aan kennis gezegd?
Bij de andere organisatie heerst een andere mentaliteit; daar worden
URSsen geschreven en nagedacht over de noodzaak en de wens. Daar
worden risico-analyses gedaan en leveranciers aan audits
onderworpen. Daarna worden er pas keuzes gemaakt. Deze keuzes zijn
vaak beter omdat ze weloverwogen zijn; beter toegespitst op het doel. Ik
zie vaak dat de keus dan niet valt op het apparaat of het stuk software
dat algemene bekendheid geniet. Dat betekent dat er een
trainingsperiode volgt om mensen hiermee te leren werken: maar die
verdient zich daarna dubbel en dwars terug...
De besparing zit 'm dan niet alleen in licenties en onderhoud, maar ook
in integratie in de processen in je organisatie. (Tweakers)

ICT~Office
ICT~Office onderschrijft de opvatting van de Rekenkamer dat de CIO
Rijk samen met de departementale CIO's een sleutelrol moet krijgen bij
het proces van strategische besluitvorming rondom de verdere
ontwikkeling van de ICT-huishouding van het Rijk.
Voor wat betreft de marktordening rondom software en de rol van het
Ministerie van EL&I daarbij pleit de Rekenkamer terecht voor het

formuleren van eenduidige doelen. ICT~Office is van mening dat het in
dat kader het beste is om een beleid te voeren dat de softwaresector in
Nederland stimuleert. Met een toegevoegde waarde van 17,2 miljard
euro per jaar is het een significante sector met veel exportpotentieel.
Door een gericht inkoopbeleid kan de overheid, als de launching
customer, bijdragen aan de ontwikkeling van een markt voor innovatieve
software (zowel open source als closed source), zodat deze voldoende
kritische omvang krijgt. Het inkoopbeleid van de overheid moet echter
wel neutraal zijn ten opzichte van aanbieders, technologie en
businessmodellen. Daar waar aantoonbaar sprake is van een
volwassen software(deel)markt met voldoende toegang voor aanbieders
heeft de overheid geen regulerende of voorschrijvende rol.

Hoe verder met deze mindmap
0. Voor het bewerken is aanmelden verplicht, helaas
1. Heb je een nieuw hoofdpunt?
Dan op het blauwe vlak, klik op Insert, en maak het hoofdpunt aan
2. Heb je een commentaar bij een bestaand hoofdpunt?
Klik op het hoofdpunt, Insert, en maak een nieuwe tak aan met de naam van
de commentator
Dan, klik op de naam, ga in de rechterkolom naar Extra's, Notities
Plak het commentaar in het notitieveld

Reactie op rapport OS/OSS Algemene Rekenkamer

Recomendados

Recomendados

Mais conteúdo relacionado

Mais de janstedehouder

Mais de janstedehouder (6)

Reactie op rapport OS/OSS Algemene Rekenkamer