Danh.tuong.pham.tu.ebook

Danh t−íng Ph¹m Tu (476-545) www.hoPham.com

CLB. Unesco th«ng tin c¸c dßng hä viÖt nam
Ban liªn l¹c hä Ph¹m ViÖt Nam
TiÓu ban T− liÖu

Danh töôùng

Phaï
Phaïm Tu
( 476 – 545 )

Khai quèc c«ng thÇn nhµ TiÒn Lý
Th−îng Thuû tæ hä Ph¹m ViÖt Nam
1


Lôøi giôùi thieäu
Ph¹m Tu, mét danh t−íng, vÞ Khai quèc c«ng thÇn nhµ TiÒn Lý (544-602),
sinh ngµy mång 10 th¸ng 3 n¨m BÝnh Th×n (tøc ngµy 19-4-476) t¹i Trang quang
liÖt, nay lµ x· Thanh liÖt, huyÖn Thanh tr×, ngo¹i thµnh Hµ néi.

Theo chÝnh sö, Ph¹m Tu lµ mét danh t−íng thuéc dßng hä Ph¹m xuÊt hiÖn
sím nhÊt trong lÞch sö ViÖt nam. Tuy nguån sö liÖu ®Ó l¹i nãi vÒ Cô kh«ng ®−îc
bao nhiªu nh−ng còng ®ñ ®Ó x¸c ®Þnh ®©y lµ mét ng−êi cã thËt, chø kh«ng ph¶i
chØ trong truyÒn thuyÕt. Cã ®ñ hµnh tr¹ng râ rµng ®−îc sö s¸ch ghi nhËn tõng
chiÕn tÝch vµ sù nghiÖp. VÒ thêi gian, ®ã lµ mét ng−êi "xa x−a nhÊt" cña dßng hä
Ph¹m (cho ®Õn nay ch−a cã vÞ nµo sím h¬n) ë ®Êt n−íc ViÖt nam ta nªn bµ con
hä Ph¹m ViÖt nam suy t«n lµ Th−îng thñy tæ.

Bé chÝnh sö "§¹i ViÖt sö ký toµn th−" cã hai lÇn xuÊt hiÖn tªn Cô. Trong
Biªn niªn lÞch sö cæ trung ®¹i cã ba lÇn xuÊt hiÖn tªn Cô: §ã lµ n¨m 542 Cô gia
nhËp qu©n khëi nghÜa do Lý BÝ lµm thñ lÜnh. N¨m 544, khi thµnh lËp nhµ n−íc
V¹n xu©n, Cô ®−îc Lý BÝ giao träng tr¸ch ®øng ®Çu ban vâ. N¨m 545, ghi ngµy
Cô tö trËn t¹i ®Þa thµnh cöa s«ng T« LÞch.

Bèn m−¬i n¨m qua, kÓ tõ n¨m 1963, çc häc gi¶, sö gia, nhµ nghiªn cøu
v¨n hãa ®· t×m ®−îc nh÷ng t− liÖu quÝ b¸u vÒ danh t−íng Ph¹m Tu.
Ngµy 20 th¸ng 7 n¨m MËu DÇn (tøc ngµy 8 th¸ng 9 n¨m 1998), nh©n ngµy
giç cña danh nh©n, Héi Khoa häc lÞch sö ViÖt Nam, UBND x· Thanh LiÖt, quª
h−¬ng cña danh nh©n vµ Ban liªn l¹c hä Ph¹m ViÖt Nam ®· phèi hîp tæ chøc héi
th¶o vÒ danh t−íng Ph¹m Tu.

Cuèn s¸ch nhá nµy vÒ danh t−íng Ph¹m Tu (476-545) ra ®êi h¼n sÏ gãp
phÇn vµo viÖc nghiªn cøu mét danh nh©n sèng çch ®©y gÇn 15 thÕ kû.

Biªn so¹n cuèn s¸ch nµy lµ mét ng−êi hä Ph¹m, hiÖn lµ Phã tæng th− ký
Ban liªn l¹c hä Ph¹m ViÖt Nam ®· cã nhiÒu c«ng phu trong s−u tÇm dÞch thuËt
thÇn ph¶, çc s¾c phong cña çc triÒu ®¹i phong kiÕn ViÖt Nam ®Ó thùc hiÖn;
nh−ng ch¾c ch¾n lµ kh«ng thÓ tr¸nh khái nh÷ng thiÕu sãt. Mong ®−îc sù gãp ý,

2


bæ sung kh«ng chØ cña bµ con trong hä Ph¹m, mµ c¶ sù ®ãng gãp nhiÖt t×nh cña
b¹n bÌ th©n h÷u xa gÇn cã lßng ng−ìng mé danh nh©n Ph¹m Tu.

Xin tr©n träng giíi thiÖu "Danh t−íng Ph¹m tu (476-545)" víi bµ con c«
b¸c ®ång téc cïng ®éc gi¶ gÇn xa.

Hµ Néi, xu©n QuÝ Mïi (2003)
TM Ban liªn l¹c hä Ph¹m ViÖt Nam
Phã Tr−ëng ban thø nhÊt
Ph¹m Vò Thuyªn

3


Lôøi noùi ñaàu

Theo ®Ò nghÞ cña Tr−ëng Ban liªn l¹c hä Ph¹m x· Thanh LiÖt - Ph¹m
Ngäc BÝch phï hîp víi nguyÖn väng cña bµ con c« b¸c hä Ph¹m ViÖt Nam, TiÓu
Ban t− liÖu chóng t«i ®−îc giao nhiÖm vô nghiªn cøu vÒ danh nh©n Ph¹m Tu
(476-545) ®−îc suy t«n lµ Th−îng thñy tæ cña hä Ph¹m ViÖt Nam.

ViÖc kh¶o cøu mét danh t−íng sèng çch xa chóng ta gÇn 15 thÕ kû, qu¶
kh«ng ph¶i lµ viÖc dÔ. Song víi tÊm lßng lµ con ch¸u hä Ph¹m, chóng t«i ®· dùa
vµo nh÷ng t− liÖu mµ sö s¸ch, thÇn ph¶, gia ph¶ vµ çc s¾c phong cïng víi çc
cuèn t− liÖu hä Ph¹m, tËp 1, tËp 2, cuèn Danh t−íng Ph¹m Tu vµ hä Ph¹m trong
lÞch sö ®Ó biªn so¹n vÒ th©n thÕ, sù nghiÖp cña danh nh©n. Nh©n ®©y chóng t«i
xin ch©n thµnh c¶m ¬n çc «ng: Th¹c sÜ sö häc Ph¹m Huy Kh¸nh, PGS.TS Ph¹m
§¹o, PGS-TS §¹i t¸ Ph¹m Hång, §¹i t¸ Ph¹m Xu©n Huyªn, §¹i t¸ Ph¹m Minh
Liªm, kü s− Ph¹m SÜ, NguyÔn §¨ng Th−ëng, Tr−ëng Ban lÞch sö x·, nguyªn BÝ
th− §¶ng ñy x· Thanh LiÖt, cïng Ban liªn l¹c hä Ph¹m x· Thanh LiÖt, quª
h−¬ng Danh t−íng Ph¹m Tu nhiÖt t×nh tham gia vµ cung cÊp nhiÒu t− liÖu quÝ
cho chóng t«i.

§Æc biÖt, chóng t«i xin ch©n thµnh c¶m ¬n Héi Liªn hiÖp V¨n häc-nghÖ
thuËt Hµ Néi, ®· t¹o mäi ®iÒu kiÖn thuËn lîi gióp ®ì ®Ó cuèn s¸ch ®−îc ra m¾t
phôc vô bµ con c« b¸c hä Ph¹m cïng ®éc gi¶ xa gÇn yªu quý.

Do h¹n chÕ vÒ t− liÖu, thêi gian vµ tr×nh ®é ng−êi viÕt..., cuèn s¸ch ch¾c
ch¾n ch−a thÓ hiÖn ®−îc hÕt th©n thÕ, sù nghiÖp cña Danh t−íng Ph¹m Tu còng
nh− viÖc s−u tÇm biªn so¹n çc ®êi con ch¸u hËu duÖ cña Ng−êi.

RÊt mong ®−îc b¹n ®äc gãp ý phª b×nh ®Ó lÇn xuÊt b¶n sau, cuèn s¸ch
®−îc chØnh lý bæ sung hoµn chØnh h¬n.
Xin ch©n thµnh c¶m ¬n.

Ng−êi s−u tÇm vµ biªn so¹n
Ph¹m Hång Vò

4


Môû ñaàu
~o~

Thanh Lieät

Moät vuøng queâ
Ñòa linh nhaân kieät

5


X· Thanh LiÖt ngµy nay, xa x−a gäi lµ Quang LiÖt (th−êng gäi lµ lµng
Quang) ®· ®−îc ca ngîi lµ mét vïng quª ®Þa linh nh©n kiÖt, theo sö liÖu, kh¶o cæ
®· ph¸t hiÖn çch nay kho¶ng trªn hai ngµn n¨m t¹i çnh ®ång Bå §a (xø ®ång
thuéc th«n Trung ven s«ng T« LÞch ngµy nay) ®· xuÊt hiÖn mét quÇn c− ng−êi
ViÖt cæ sinh sèng, víi nÒn v¨n minh lóa n−íc kh¸ ph¸t triÓn ®−îc gäi lµ Trang
Quang LiÖt (1)thuéc TrÊn S¬n Nam Th−îng. §Õn thêi TrÇn, Lª thuéc huyÖn
Long §µm, Phñ Th−êng TÝn. Sang thêi NguyÔn thuéc Phñ Th−êng TÝn, tØnh Hµ
Néi. Tõ khi giÆc Ph¸p x©m l−îc chuyÓn ®æi thuéc huyÖn Thanh Tr×, tØnh Hµ
§«ng. Khi miÒn B¾c hoµn toµn gi¶i phãng, c¶i t¹o x©y dùng CNXH, thùc hiÖn kÕ
ho¹ch 5 n¨m lÇn thø nhÊt (1961-1965), Thanh LiÖt thuéc quËn 7 Thñ ®« Hµ Néi.
§Õn ngµy nay thuéc huyÖn Thanh Tr×, ngo¹i thµnh Hµ Néi.

Thanh LiÖt x−a lµ miÒn ®Êt v¨n hiÕn cña Cè ®« §¹i ViÖt, thÕ ®Êt ®−îc vÝ
víi ®Êt ®Õ v−¬ng: “Thø nhÊt Cæ Bi, thø nh× Cæ Loa, thø ba Quang LiÖt”. ThÕ ®Êt
"Long chÇu, ph−îng Èn". N¨m 1690, nhµ ®Þa lý T¶ Ao ®· chän thÕ ®Êt ®Ñp nµy
®Ó dùng ng«i ®×nh thê Danh t−íng Ph¹m Tu, ng−êi cã c«ng ®¸nh giÆc L−¬ng
thêi Lôc TriÒu.

Ng«i ®×nh ®−îc ®Æt bªn bê Ngäc Thanh §µm (hå Ngäc xanh). Nghe nãi
x−a hå cã çnh nh− hoa sen, gi÷a ®Çm cã ao nhá gäi lµ hoa t©m; çc thöa ruéng
trong ®Çm ®Òu chÇu vÒ hoa t©m. §×nh thê ®−îc dùng trªn ®Çu mét con rång ®ang
xuèng ®Çm uèng n−íc.

PhÝa tr−íc cöa ®×nh h−íng xuèng hå Ngäc xanh, phÝa sau l−ng lµ mét doi
®Êt cao gäi lµ m¶ ®ång cao. §ã chÝnh lµ th©n con rång: "Long". PhÝa bªn ph¶i cã
gß ®Êt cao réng gäi lµ m¶ c¶ gièng h×nh con voi: "Ly". PhÝa tr−íc mÆt bªn kia bê
hå cã gß ®Êt réng gäi lµ m¶ NhÞa, h×nh gièng con rïa: "Quy". PhÝa tr¸i lµ th«n
Vùc Mô, h×nh gièng: "Phông". Má chim ph−îng phÝa ngoµi th«n, h−íng xuèng
hå, thÓ hiÖn bèn con vËt quÝ (long, ly, quy, ph−îng) ®Òu chÇu vÒ b«ng hoa sen.
Ng−êi x−a gäi lµ "Tø Linh väng h¶i". H×nh s«ng, thÕ ®Êt quÇn tô ®· t¹o nªn mét
Thanh LiÖt víi nh÷ng th¾ng c¶nh ®Ñp nªn th¬. Nh− lµm sèng l¹i mét thêi sinh
th¸i víi nh÷ng ®Æc s¶n v¶i tiÕn vua, nh·n B¹ch Long, d−a chuét ngon næi tiÕng
kh¾p vïng ®Êt Kinh kú Long Biªn thuë nµo.

DÊu Ên thêi gian cßn in ®Ëm trong mçi çi tªn cña lµng quª liªn quan ®Õn
nh÷ng chiÕn tÝch cña Danh t−íng Ph¹m Tu nh− Cöa TriÖu, Cæng §ån, Cöa Tr¹i,

6


voi, ngùa, l¸ cê, thanh kiÕm, vâng läng vµ long, ly, qui, ph−îng ®−îc thÓ hiÖn
b»ng çc gß ®Êt vµ çc thöa ruéng cßn l−u truyÒn l¹i.

M¶nh ®Êt nµy cã vinh dù ®−îc chøng kiÕn vµ gãp phÇn cïng d©n téc lËp
nªn nhiÒu chiÕn c«ng hiÓn h¸ch, ch«n vïi ý ®å x©m l¨ng cña nhiÒu ®¹o qu©n
x©m l−îc mµ ë ®©y xin kÓ ®Õn lµ trËn quyÕt chiÕn tiªu diÖt qu©n L−¬ng, ngay t¹i
cöa s«ng T« cña Danh t−íng Ph¹m Tu vµ çi chÕt oanh liÖt cña vÞ t−íng giµ ®øng
®Çu qu©n ®éi cña triÒu ®×nh V¹n Xu©n vµo gi÷a thÕ kû thø VI.

Ng«i ®×nh Thanh LiÖt sõng s÷ng tån t¹i cïng víi nh÷ng s¾c phong, thÇn
ph¶, minh chøng mét thêi hµo khÝ thiªng liªng cña ng−êi anh hïng ng· xuèng.
N¨m 1989 ng«i ®×nh ®−îc Bé V¨n hãa n−íc Céng hßa x· héi chñ nghÜa
ViÖt Nam xÕp h¹ng di tÝch lÞch sö.

Theo truyÒn thuyÕt d©n vïng quª Thanh LiÖt ®· tù phong Danh t−íng
Ph¹m Tu lµ "Nguyªn Sóy" vµ thªu l¸ cê mang hai ch÷ nguyªn sóy b»ng kim
tuyÕn trªn nÒn xanh xÉm xung quanh cã tua vµng. Trong mçi dÞp lÔ héi, cê ®−îc
cÇm r−íc ®i tr−íc kiÖu.

Theo thÇn ph¶ vµ huyÒn tho¹i, Danh t−íng Ph¹m Tu lµ thÇn T©y Vùc (thÇn
Vâ phÝa T©y) gi¸ng trÇn d¹y d©n cµy cÊy, dÑp giÆc L−¬ng ph−¬ng B¾c, b×nh giÆc
Chiªm ph−¬ng Nam, x©y dùng ®Êt n−íc th¸i b×nh...

§Õn cuèi thÕ kû 13 (XIII) sang thÕ kû thø XIV, vïng quª Thanh LiÖt cßn
næi tiÕng bëi truyÒn thèng hiÕu häc mµ tiªu biÓu lµ Tiªn triÕt Chu V¨n An (1292-
1370), mét ng−êi con kiÖt xuÊt cña quª h−¬ng. ¤ng ®ç Th¸i häc sinh n¨m 12
tuæi, ®ç §×nh ThÝ n¨m 16 tuæi. Vua Minh T«ng nhµ TrÇn lªn ng«i n¨m Gi¸p DÇn
(1314) phong Chu V¨n An lµm Quèc Tö Gi¸m - T− nghiÖp. N¨m Êy «ng
võa trßn 22 tuæi. Theo thÇn ph¶ ghi: "Tiªn sinh tÝnh c−¬ng giíi, thanh tu khæ
tiÕt, kh«ng ham danh lîi", mét vÞ quan Thanh liªm, mét nhµ häc gi¶ uyªn b¸c.
Vµo thêi ®iÓm vua Dô T«ng (1341-1369) nhµ TrÇn ®· hÕt thêi h−ng thÞnh, chÝnh
sù suy ®åi, gian thÇn xu nÞnh. Chu V¨n An m¹nh d¹n d©ng sí xin chÐm b¶y tªn
nÞnh thÇn ®ang nhòng lo¹n triÒu ®×nh. Ng−êi ®êi sau gäi lµ sí thÊt tr¶m. Nh−ng
vua TrÇn Dô T«ng kh«ng nghe, kh«ng phª sí. ¤ng ®· treo mò tõ quan vÒ lµng
d¹y häc, lµm thuèc cøu d©n ®é thÕ ë ChÝ linh, H¶i d−¬ng. Häc trß cña «ng nh−
Lª B¸ Qu¸t, Ph¹m S− M¹nh lµm quan ®Õn t−íng quèc, khi vÒ th¨m thµy vÉn ngåi
nghiªm l¾ng nghe lêi thµy d¹y b¶o.

7


Theo thÇn tÝch: "MiÕu phông sù, ®Õn nay vÉn cã s¾c phong mµ hËu häc
ng−ìng väng nh− nói Th¸i S¬n, nh− sao b¾c ®Èu, h−¬ng háa l©u dµi kh«ng bao
giê hÕt, thÞnh vËy thay ! Tèt vËy thay !”.

Vµo kho¶ng nöa cuèi thÕ kû thø XIX, ®Çu thÕ kû XX cã cô Vò Hoµnh,
mét trong nh÷ng l·nh tô cña phong trµo §«ng Kinh NghÜa Thôc ®· bÝ mËt x©y
dùng lùc l−îng chèng Ph¸p t¹i quª h−¬ng. Cô vËn ®éng nh©n d©n tÝch tr÷ vò khÝ
l−¬ng thùc chê thêi c¬ khëi nghÜa. Sau vô "Hµ thµnh ®Çu ®éc" bÞ lé, cô bÞ b¾t ®Çy
®i C«n §¶o råi ®−a vÒ qu¶n thóc t¹i tØnh Sa §Ðc. Thêi gian nµy cô ®· liªn l¹c
®−îc víi cô NguyÔn Sinh S¾c (th©n phô cña Chñ tÞch Hå ChÝ Minh) vµ b¸o cho
cô S¾c biÕt lµ NguyÔn ¸i Quèc (NguyÔn Sinh Cung) cßn sèng ®ang ho¹t ®éng
c¸ch m¹ng t¹i Nga X« (theo tµi liÖu khu di tÝch cô NguyÔn Sinh S¾c, tØnh §ång
Th¸p göi tÆng).

Sang nöa ®Çu thÕ kû XX, Thanh LiÖt cã nhµ s− Bïi Xu©n Lý (tù VÜnh
Nghiªm) thuéc dßng ThiÒn Tróc L©m, ph¸p hiÖu Thanh H¹nh. N¨m 1936 ®−îc
phong lµm thiÒn gia ph¸p chñ, phã chñ tÞch gi¸o héi PhËt gi¸o thèng nhÊt ViÖt
Nam. S− tæ VÜnh Nghiªm ®· trô tr× t¹i chïa quª Thanh LiÖt tu söa vµ c¶i t¹o l¹i
míi cã th¾ng c¶nh ®Ñp nh− ngµy nay. Chïa ®−îc Bé V¨n hãa n−íc Céng hßa x·
héi chñ nghÜa ViÖt nam xÕp h¹ng di tÝch lÞch sö v¨n hãa n¨m 1995.

TiÕp b−íc truyÒn thèng cha «ng, trong hai cuéc kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p,
chèng Mü, d−íi sù l·nh ®¹o cña §¶ng Céng s¶n ViÖt nam, nh÷ng ng−êi con cña
Thanh LiÖt ®· lËp nªn nh÷ng chiÕn c«ng hiÓn h¸ch t« ®Ñp quª h−¬ng nh− bµ Vò
ThÞ Ngäc con g¸i cô Vò Hoµnh lµ Th−êng vô Trung −¬ng Héi Liªn hiÖp phô n÷
ViÖt nam, Tæng biªn tËp b¸o Phô n÷. ¤ng Vò Hång, Phã bÝ th− TØnh ñy, Phã chñ
tÞch UBND tØnh §ång Nai. ¤ng Hoµng Dòng (NguyÔn §×nh S¬n), ThiÕu t−íng
ch¸nh V¨n phßng Bé Tæng tham m−u Bé Quèc phßng. ¤ng B¹ch V©n (NguyÔn
§×nh Viªn) tïy viªn qu©n sù t¹i Th¸i Lan. Hai «ng ®Òu lµ con trai cô NguyÔn
§×nh NhÉn. Gia ®×nh cô cã 10 con lµ ®¶ng viªn §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam, thËt
xøng ®¸ng lµ mét trong nh÷ng gia ®×nh c¸ch m¹ng tiªu biÓu cña quª h−¬ng.

TiÕp ®Õn thÕ hÖ con ch¸u hËu duÖ cña Danh t−íng Ph¹m Tu ph¶i kÓ ®Õn
gia ®×nh «ng Ph¹m V¨n Tu, ®¶ng viªn §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam, chuyªn viªn
cÊp cao cña Bé Néi th−¬ng. Con trai «ng lµ Ph¹m Gia §øc, §¹i t¸ TiÕn sÜ sö
häc, Gi¸m ®èc kiªm Tæng biªn tËp Nhµ xuÊt b¶n Qu©n ®éi nh©n d©n. Hµng
tr¨m con em Thanh LiÖt lªn ®−êng cÇm sóng b¶o vÖ Tæ quèc, anh dòng hy sinh

8


nh− çc liÖt sÜ §Æng §×nh Ch©u, NguyÔn §¨ng San, §Æng H÷u, §Æng B¸ch, Duy
Lù cïng 66 liÖt sÜ kh¸c cña quª h−¬ng ng· xuèng. Nhµ n−íc t«n vinh hai bµ mÑ
ViÖt Nam anh hïng. Tæ quèc vµ nh©n d©n Thanh LiÖt ®êi ®êi ghi nhí c«ng ¬n.

Trong x©y dùng ®Êt n−íc vµ ph¸t triÓn kinh tÕ cã çc anh chÞ nh− chÞ Chu
Thóy Quúnh, nghÖ sÜ nh©n d©n, ®¹i biÓu Quèc héi khãa 9, 10. Hai anh NguyÔn
H÷u Minh vµ Vò T« lµ tiÕn sÜ cïng hµng tr¨m th¹c sÜ, kü s−, b¸c sÜ tham gia x©y
dùng vµ b¶o vÖ Tæ quèc trªn kh¾p mäi miÒn ®Êt n−íc.

Ngµy nay trong c«ng cuéc ®æi míi d−íi sù l·nh ®¹o cña §¶ng Céng s¶n
ViÖt nam, ng−êi d©n Thanh LiÖt ®ang ngµy ®ªm h¨ng say lao ®éng lµm nªn
nh÷ng çnh ®ång 10 tÊn; ra søc x©y dùng quª h−¬ng m¹nh vÒ kinh tÕ, v÷ng vÒ
chÝnh trÞ, quèc phßng, cã ®êi sèng v¨n hãa tiªn tiÕn mµ vÉn ®Ëm nÐt b¶n s¾c d©n
téc.

Nh÷ng vÇn th¬ ca ngîi mét vïng quª ®Þa linh nh©n kiÖt cña quª h−¬ng
Thanh LiÖt, nh©n d©n cßn ghi l¹i ®Õn nay:

T−íng Ph¹m oai phong ®uæi giÆc L−¬ng,
Chu An bót ph¸p chÝ kiªn c−êng
VÜnh Nghiªm ®Êt tæ ngêi PhËt ph¸p,
Dòng khÝ lµng Quang väng bèn ph−¬ng.

Hay nh÷ng c©u ca dao thÓ hiÖn bèn ®êi cïng ®¸nh giÆc:

Tæ tiªn ®¸nh ®uæi giÆc L−¬ng,
Cô x−a ®¸nh Ph¸p chiÕn tr−êng §iÖn Biªn
GiÆc Mü b¾n ph¸ hai miÒn,
Nhµ ta theo §¶ng mét niÒm s¾t son.
¤ng néi gi¶i phãng Sµi Gßn,
§¸nh qu©n bµnh tr−íng cha con ch−a vÒ
Ra ®i gi÷ trän lêi thÒ,
N−íc ch−a hÕt giÆc ch−a vÒ quª h−¬ng.

§iÓm qua vµi nÐt vÒ ng−êi vµ ®Êt quª h−¬ng Quang LiÖt xa x−a vµ Thanh
LiÖt h«m nay. Trong lßng mçi ng−êi chóng ta ®Òu thÊy tù hµo vÒ mét vïng quª

9


®Þa linh, nh©n kiÖt mµ vïng ®Êt Êy ®· s¶n sinh ra Danh t−íng Ph¹m Tu, Th−îng
thñy tæ hä Ph¹m ViÖt Nam ®· c¸ch nay gÇn m−êi l¨m thÕ kû.

Nh¾c ®Õn Danh t−íng Ph¹m Tu h«m nay, mçi ng−êi chóng ta nh− thÊy hiÖn
diÖn lªn khÝ ph¸ch vÞ Danh t−íng b¶y m−¬i tuæi ®êi ®ang hiªn ngang ®øng tr−íc
cöa dßng s«ng T« n¬i hßa nhËp víi dßng s«ng Hång ®á nÆng phï sa vung g−¬m
thÇn chÐm giÆc L−¬ng tham tµn ®éc ¸c, b¶o vÖ kinh thµnh Long biªn cho ®¹i
qu©n triÒu ®×nh Lý Nam §Õ lui vÒ c¨n cø Gia Ninh, §iÓn triÖt (VÜnh Phóc, Phó
thä ngµy nay) chuÈn bÞ cho cuéc kh¸ng chiÕn l©u dµi, chø quyÕt kh«ng chÞu ®Çu
hµng khuÊt phôc.

10


Phaàn thöù nhaát
~o~

Thaân theá
&
Söï nghieäp

11


Danh t−íng Ph¹m Tu víi tªn gäi ®Çy ®ñ theo b¶n thÇn tÝch cña lµng Thanh
liÖt lµ: "C¶m øng c− sÜ Ph¹m Tu, thôy §« Hå §¹i v−¬ng, Th−îng ®¼ng thÇn do
tiªn chØ Vò V¨n §øc, Phông nghÞ §¹i phu, sao lôc ë §Òn Hïng, tØnh Phó thä tõ
n¨m Gi¸p TuÊt, niªn hiÖu B¶o §¹i n¨m thø chÝn (1934).

B¶n thÇn tÝch nµy chÐp r»ng: ChÝnh vua Lý Nam §Õ ®· sai quan Th¸i gi¸m
vÒ lµng Thanh liÖt phong cho Ph¹m Tu lµm "Long Biªn hÇu, thôy §« Hå, b¶n
c¶nh Thµnh hoµng" vµ ban cho lµng Thanh liÖt, quª h−¬ng «ng lµ "Thang méc
Êp" (Êp t¾m géi - ®Êt phong tÆng).
Theo thÇn tÝch, n¬i sinh h¹ Ph¹m Tu ë th«n Vùc mô, x· Thanh liÖt, huyÖn
Thanh tr×, Hµ Néi.

¥ vïng ®Êt nµy cã hai vî chång Ph¹m ThiÒu vµ Lý ThÞ Tr¹ch sèng hiÒn
lµnh nh©n ®øc. TruyÒn thuyÕt kÓ r»ng, thÊy vî chång sèng cã lßng thµnh, mét
ngµy kia trêi cho ®iÒm l¹.
Vµo mét ®ªm xu©n ®Çu th¸ng Giªng n¨m Êt M·o (475), bµ Lý n»m méng
thÊy thÇn T©y Hå thay trêi xuèng ban cho quÝ tö. §Õn ®ªm h«m r»m bµ l¹i m¬
thÊy ¸nh hµo quang ®Çy nhµ, cã con B¹ch Hoa Xµ (®iÒm b¸o cã vâ tµi
h−íng t©y xuÊt hiÖn) hãa thµnh ®ãa sen tr¾ng (®iÒm b¸o v¨n tµi h−íng t©y xuÊt
hiÖn), bµ Lý gi¬ tay ®ì lÊy vµ sau ®ã cã mang.

Ngµy mång m−êi th¸ng ba (theo thÇn ph¶ ghi lµ ngµy m−êi hai) n¨m BÝnh
Th×n (476), bµ Lý sinh con trai (1). Lóc sinh, mïi h−¬ng th¬m ngµo ng¹t táa ®Çy
nhµ. ¤ng bµ ®Æt tªn cho con lµ Ph¹m Tu.
Cã ph¶i ch¨ng ®©y lµ ®iÒm l¹ trêi cho. Th«ng th−êng ng−êi ®µn bµ mçi khi
mang thai chØ chÝn th¸ng m−êi ngµy (kho¶ng 40 tuÇn lÔ) lµ sinh con. Nh−ng theo
thÇn tÝch kÓ trªn ®©y th× bµ Lý mang thai 14 th¸ng (gÇn 60 tuÇn lÔ) míi sinh ra
Ph¹m Tu trong bÇu kh«ng khÝ h−¬ng th¬m ngµo ng¹t, thËt lµ thÇn diÖu.

Tõ quª h−¬ng mét xãm nhá bªn dßng s«ng T«, n¬i sinh ra Danh t−íng
vµo mïa xu©n n¨m 476 cho ®Õn khi ng−êi oanh liÖt hy sinh, hiÓn linh thÇn hãa ë
mét thµnh lòy còng n»m bªn dßng s«ng T« t¹i n¬i cöa s«ng ®æ vµo s«ng Hång
(nay lµ phè Chî G¹o gÇn cÇu Long biªn) mïa thu n¨m 545 võa trßn 70 mïa
xu©n bÊt diÖt.

-----------------------
(1) ThÕ kû thø II cã sù tÝch t−¬ng tù ë ®Òn D©u, thê bµ Man L−còng ®−îc ®iÓm trêi b¸o cho thô thai. Sau
14 th¸ng sinh ra 4 vÞ thÇn: V¨n, vò, l«i, ®Þa (thÇn m©y, thµn m−a, thÇn sÊm vµ thÇn ®Êt).

12


Ph¶i ch¨ng ®©y còng lµ mét ®iÒu ®Æc biÖt trêi ban. Nh−ng cã mét ®iÒu
ch¾c ch¾n vµ duy nhÊt ®óng tr¶i qua kh«ng gian vµ xuyªn suèt thêi gian 15 thÕ
kû nay lµ cuéc ®êi vµ sù nghiÖp cña vÞ Danh t−íng hä Ph¹m mµ chÝnh sö vµ thÇn
ph¶ cßn l−u gi÷ nh− mét v× sao trªn bÇu trêi táa s¸ng m·i, ®−îc viÕt nªn thµnh
nh÷ng ®Æc tr−ng lín nh− sau:

I.
Caû moät ñôøi nuoâi yù chí chôø thôøi
vuøng leân ñuoåi quaân thoáng trò
ngoaïi bang

Ngay tõ khi cßn nhá, Ph¹m Tu ®· lµ mét trang thiÕu niªn ph−¬ng phi, tuÊn
tó; ch¨m ®äc s¸ch, häc giái, ®µn s¸o hay. Ng−êi n¨ng luyÖn vâ, häc binh th−,
luyÖn tËp cung tªn. §øc, tµi, v¨n, vâ, søc kháe h¬n ng−êi. D©n trong vïng
th−êng gäi lµ §« Tu víi tÊm lßng ng−ìng mé. Ng−êi tõng vËn ®éng nh©n d©n
thùc hiÖn khÈu hiÖu hµnh ®éng "cöu niªn, tam tÝch". Theo nghÜa ch÷ H¸n ( )
cöu l©u chø kh«ng ph¶i ch÷ ( )cöu 9 (tªn sè ®Õm) "cöu niªn tam tÝch". Ta ph¶i
hiÓu lµ trong nhiÒu n¨m (chø kh«ng ph¶i 9 n¨m) tÝch gãp 3 thø: tÝch cèc (ngò
cèc: lóa, ng«, khoai, s¾n, ®ç...) phßng c¬ (®ãi kÐm, mÊt mïa, giÆc gi·). TÝch y (y
phôc, quÇn ¸o), phong hµn (mïa ®«ng gi¸ rÐt), tÝch khÝ (vò khÝ, binh khÝ...),
phßng tÆc (giÆc gi· næi lªn), ®Ó ®Õn khi cã thêi c¬ lµ næi dËy ®¸nh giÆc. Ng−êi
thùc sù trë thµnh mét hµo kiÖt cã uy tÝn lín trong vïng.

¥ ®©y ta còng cÇn hiÓu kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn ng−êi cã tªn gäi lµ "C¶m
øng c− sÜ". Theo nghÜa ch÷ H¸n ta cã thÓ hiÓu:

C¶m øng : V× lßng thµnh cÇu mµ ®−îc nh− nguyÖn.
C− sÜ :
- §µn «ng ë nhµ tu theo PhËt ph¸p, gåm 5 ®iÒu giíi thanh tÞnh.
- C¸c nhµ häc gi¶ ë Èn kh«ng ra ®êi b«n tÈu.

13


Ph©n tÝch theo nghÜa bèn ch÷ trªn, chóng ta cã thÓ hiÓu: C¶ mét cuéc ®êi
Ph¹m Tu ®· sèng Èn dËt chê thêi c¬ thuËn lîi. Víi tÊm lßng thµnh mong cã ®−îc
nh− nguyÖn −íc ®Ó mang tµi trÝ vµ søc lùc ra cïng toµn d©n giÕt giÆc cøu n−íc.
DÊu tÝch cßn ghi l¹i n¬i miÕu Vùc thuéc xãm Vùc - n¬i Ng−êi ra ®êi - vÉn cßn
mét tªn gäi kh¸c lµ cæng §ån. Chøng tá n¬i ®©y, lóc sinh thêi, cha con, «ng ch¸u
Ph¹m Tu, Ph¹m TÜnh, Ph¹m HiÓn cïng trai tr¸ng trong vïng d−íi sù chØ huy, d¹y
b¶o cña Ng−êi ngµy ®ªm ©m thÇm luyÖn tËp vâ nghÖ. Ng−êi cho qu©n tËp ch¹y,
tËp nh¶y, tËp ®Êm, ®¸... C¸c ®−êng quyÒn, ®−êng tÊn kÕt hîp cña ng−êi thµy
Ph¹m Tu tiÕn tho¸i nhanh m¹nh tùa nh− gi¸o m¸c ®ång phi. D©n trong vïng th¸n
phôc Ng−êi. Nµo cã ai hay Ng−êi ®· ë ®é tuæi ngo¹i s¸u m−¬i. Bèn ®êi cïng
sèng trong mét nhµ (tø ®¹i ®ång ®−êng), sèng Èn m×nh bªn dßng s«ng T«, kiªn
tr× häc tËp binh th−, thao luyÖn vâ nghÖ cung kiÕm (1). Tõ cæng §ån ng−êi ph©n
thµnh hai ®éi qu©n lªn voi ngùa ra cöa TriÖu, cöa Tr¹i råi s¸p vµo gi¸p chiÕn.
G−¬m kiÕm, cung tªn, qu©n tiÕn, qu©n lui, cê xanh, cê ®á... lóc th× t¶n ra, khi th×
nhËp l¹i.

Cø nh− thÕ, ngµy nèi ngµy Ph¹m Tu ©m thÇm luyÖn tËp, ©m thÇm tÝch tr÷
binh khÝ, l−¬ng thùc, quÇn ¸o cïng d©n trong vïng nãng lßng tr«ng chê mét
ngµy nµo ®ã ®−îc ®−a qu©n sÜ x«ng vµo c−íp ®ån giÆc. §Õn khi Êy, g−¬m kiÕm,
cung tªn míi ®−îc tung hoµnh giÕt hÕt lò giÆc c−íp n−íc hµng mÊy tr¨m n¨m
quen ¨n trªn, ngåi chèc, ®« hé d©n ta.

-------------------------
(1)Theo Danh t−íng Ph¹m Tu vµ hä Ph¹m trong lÞch sö cña Ph¹m §×nh Nh©n: Con trai Ph¹m Tu lµ Ph¹m
TÜnh ®· gióp Lý phËt tö x©y dông triÒu chÝnh. Ph¹m TÜnh ®−îc phong lµ T−íng quèc.
Ph¹m HiÓn lµ con trai Ph¹m TÜnh næi lªn chiªu mé d©n chóng kh¸ng Tïy ®−îc 3 n¨m(602 – 605) ®Ó röa hËn
cho vua hËu Lý Nam ®Õ vµ cho cha lµ Ph¹m TÜnh. ( TrÝch Danh t−íng Ph¹m Tu vµ hä Ph¹m trong lÞch sö. NXB
V¨n hãa d©n téc, n¨m 1999, trang 69 ).

14


II.
Phaïm Tu,
nhaø chæ huy quaân söï
taøi gioûi
Cuèi n¨m T©n DËu (1-542), Lý B«n (1), tøc Lý BÝ ®ang lµm gi¸m qu©n ë
ch©u Cöu §øc (vïng Hµ TÜnh ngµy nay) thÊy nh©n d©n ta sèng v« cïng thèng
khæ d−íi sù ®« hé tµn ¸c cña thø sö nhµ L−¬ng lµ Tiªu T−. "V× hµ kh¾c tµn b¹o
mµ mÊt lßng ng−êi". (§¹i ViÖt sö ký toµn th−), «ng bá quan vÒ quª nhµ, l·nh ®¹o
nh©n d©n khëi binh chèng l¹i qu©n L−¬ng.

Trong ®ªm dµi B¾c Thuéc, cuéc khëi nghÜa cña gi¸m qu©n Lý BÝ ®−îc
nh©n d©n vµ anh hµo kh¾p n¬i h−ëng øng, n« nøc ñng hé.

Ph¹m Tu lóc ®ã ®· b−íc sang tuæi 67 råi, song tuæi t¸c kh«ng ng¨n c¶n
®−îc nhiÖt t×nh vµ tµi n¨ng cña Ng−êi. Ng−êi trùc tiÕp chiªu mé trai tr¸ng trong
vïng thµnh lËp nghÜa qu©n. Tæ chøc luyÖn tËp ngµy ®ªm mau chãng tham gia
qu©n khëi nghÜa.

T¹i quª h−¬ng Thanh liÖt, Thanh tr×, Hµ néi ngµy nay vÉn cßn l−u gi÷
nh÷ng ®Þa danh tõ thêi kú Ph¹m Tu chiªu tËp binh m· huÊn luyÖn qu©n sÜ t¹i quª
Danh t−íng.

¥ Chu Diªn (vïng H¶i D−¬ng, H−ng Yªn ngµy nay) cã hµo tr−ëng TriÖu
Tóc cïng víi con trai lµ TriÖu Quang Phôc vµ anh ruét lµ nhµ s− TriÖu Quang
Hµnh h−ëng øng næi dËy.

------------------
(1) Lý B«n sinh ngµy 12 th¸ng 9 n¨m QuÝ Mïi ( 17-10-503 ) ë Long H−ng ( Th¸i B×nh). ¤ng lµ ng−êi jäc
réng, hiÓu s©u, v¨n vâ song toµn Ýt ng−êi s¸nh kÞp.

15


¥ vïng §an Ph−îng, Quèc Oai (Hµ T©y ngµy nay) cã Lý C«ng TuÊn; ë
SÊu Gi¸, Yªn Së, Hoµi §øc cã Lý Phôc Man.

¥ Gia Ninh (nay lµ vïng B¹ch H¹c, VÜnh Phóc) cã thæ hµo NguyÔn B¸t
Lang, n÷ t−íng Khoan Kho¸ng.

¥ vïng LËp Th¹ch cã ba anh em hä Vò.

¥ vïng S«ng CÇu, B¾c Ninh cã Tr−¬ng Hèng, Tr−¬ng H¸t.

¥ vïng Cæ Trang, Di Sö (nay lµ th«n §a cæ, x· Mü Thµnh, Mü Léc, Nam
§Þnh) cã hai anh em sinh ®«i lµ Ph¹m Nguyªn vµ Ph¹m Khang dùng cê chiªu
mé binh lÝnh míi cã 7 ngµy, sè qu©n ®· lªn tíi h¬n (2000) hai ngµn ng−êi (1).

Gia nhËp nghÜa qu©n lÇn nµy cßn cã Tinh ThiÒu lµ ng−êi häc giái, th«ng
minh, cã tµi. ¤ng cïng víi Ph¹m Tu, TriÖu Tóc trë thµnh Bé tham m−u trô cét
cña qu©n khëi nghÜa, phß Lý BÝ chØ huy nghÜa qu©n, ®¸nh ®©u th¾ng ®ã.

ChÝnh ®¹o qu©n do Lý BÝ cïng Ph¹m Tu chØ huy ®· tiÕn vµo ®¸nh chiÕm
gi¶i phãng ®−îc thµnh Long biªn, thñ phñ ®« hé cña chÝnh quyÒn nhµ L−¬ng thêi
Êy. Thø sö nhµ L−¬ng lµ Tiªu T−, rÊt tham lam ®éc ¸c còng ph¶i khiÕp sî bá
ch¹y th¸o th©n vÒ Qu¶ng Ch©u.

Trong vßng ch−a ®Çy ba th¸ng, nghÜa qu©n ®· quÐt s¹ch qu©n ®« hé ra
khái bê câi. Nhµ L−¬ng tøc tèi sai t−íng lÜnh ®em qu©n sang ®¸nh chiÕm l¹i. Lý
BÝ ®· kÞp thêi cho qu©n khëi nghÜa mai phôc ®¸nh tan bän x©m l−îc.

Cuèi n¨m Nh©m TuÊt (1-543), nhµ L−¬ng l¹i huy ®éng binh m· sang x©m
l−îc n−íc ta mét lÇn n÷a. L−¬ng Vò ®Õ sai T«n Quýnh vµ L− Tö Hïng chØ huy.
T«n Quýnh sî qu¸ kh«ng d¸m, nh−ng bÞ thø sö Qu¶ng Ch©u vµ T«n thÊt Tiªu T−
thóc Ðp buéc T«n Quýnh ph¶i ®i.

---------------------
(1)Theo thÇn tÝch: TiÒn T−íng qu©n Ph¹m NguyÔn vµ Trung qu©n ®« óy Ph¹m Kh¼ng thê t¹i ®×nh 12 th«n
Cæ Am.

16


Lý BÝ cïng Bé tham m−u nghÜa qu©n chñ ®éng ®em qu©n ®ãn ®¸nh giÆc ë
b¸n ®¶o Hîp Phè. Qu©n L−¬ng do T«n Quýnh vµ L− Tö Hïng cÇm ®Çu, thóc
qu©n lÝnh tiÕn võa ®Õn ®ã th× bÞ qu©n ta chÆn ®¸nh tiªu diÖt gÇn hÕt (−íc chõng
m−êi phÇn chÕt b¶y). Sè cßn l¹i tù ph¸ vßng v©y ch¹y tan t¸c th¸o th©n vÒ n−íc.
Sau thÊt b¹i nµy, T«n Quýnh vµ L− Tö Hïng bÞ Tiªu T− t©u lªn vua L−¬ng Vâ ®Õ
b¾t ph¶i tù tö v× téi thua trËn.

Cïng thêi gian nµy, vua n−íc L©m ¢p ë phÝa Nam n−íc ta lîi dông t×nh
thÕ nghÜa qu©n ta ®ang ph¶i ®èi mÆt chèng tr¶ qu©n L−¬ng ë phÝa B¾c. Bän
chóng véi v· huy ®éng qu©n lÝnh trµn sang c−íp ph¸ quËn NhËt Nam (vïng
Qu¶ng B×nh ngµy nay). Bän chóng dïng qu©n bé v−ît ®Ìo Ngang ®¸nh chiÕm
§øc Ch©u (Hµ TÜnh). Lý BÝ häp t−íng sÜ bµn kÕ tiÕn qu©n vµo Nam dÑp giÆc.
L·o t−íng qu©n Ph¹m Tu h¨ng h¸i ®øng ra xin ®¶m ®−¬ng vµ xin hai t−íng
Ph¹m Nguyªn vµ Ph¹m Khang lµm phã t−íng.

Mïa h¹, th¸ng 5 n¨m Quý Hîi (543). Ng−êi t−íng giµ 68 tuæi ®êi cïng
c¸c t−íng trÎ (trong ®ã cã Ph¹m Nguyªn vµ Ph¹m Khang míi 34 tuæi ®ang ®é
sung m·n, dÉn nghÜa qu©n v−ît s«ng, trÌo nói, géi n¾ng giã Lµo ch¸y báng, x«ng
pha lam ch−íng th¼ng ®−êng Nam tiÕn.

ChiÕn trËn diÔn ra v« cïng gian khæ. N−íc L©m Êp lóc Êy ®ang c−êng
thÞnh, vua Ru-d¬-ra-van-man I l¹i tù lµm t−íng th©n chinh. Qu©n ViÖt lµ ®éi
qu©n míi tô häp ch−a dµy d¹n kinh nghiÖm chiÕn ®Êu, nh−ng víi tÊm lßng yªu
n−íc nång nµn, tù nguyÖn x¶ th©n v× nghÜa lín. L·o t−íng qu©n Ph¹m Tu chØ huy
nghÜa qu©n thÇn tèc hµnh qu©n kh«ng nghØ, b«n tËp ®¸nh tan qu©n L©m Êp ë
ngay quËn Cöu §øc (vïng Hµ TÜnh ngµy nay). Vua L©m Êp ch¹y dµi vÒ bªn kia
d·y Hoµnh S¬n. ThÕ lµ bèn ch÷: "Cù b¾c, b×nh nam" ®−îc Lý BÝ ban tÆng ng−êi
t−íng giµ trän vÑn. Ph¹m Tu cµng ®−îc kh¼ng ®Þnh lµ vÞ t−íng tµi giái nhÊt trong
nghÜa qu©n vµ còng lµ ng−êi cao tuæi nhÊt trong bé chØ huy tham m−u khëi
nghÜa.

Trong chiÕn c«ng nµy, d−íi tr−íng Ph¹m Tu cßn cã c¶ vÞ t−íng trÎ Lý
Phôc Man ®−îc Lý BÝ g¶ con g¸i cho (cã lÏ trong thÇn ph¶ ë SÊu Gi¸, Yªn Së,
Hoµi §øc, Hµ T©y ngµy nay cã nãi ®Õn c«ng tr¹ng ®¸nh qu©n L©m Êp cña Lý
Phôc Man (phß m·), nªn cã nhµ viÕt sö ®· chÐp nhÇm Lý Phôc Man lµ Ph¹m Tu
vµ nhÇm quª Ng−êi ë lµng SÊu Gi¸.

17


III.
Phaïm Tu,
vaø nghóa quaân
döïng neàn ñoäc laäp

Sau khi ®¸nh ®uæi qu©n ®« hé nhµ L−¬ng vÒ ph−¬ng B¾c vµ ®¸nh dÑp
xong qu©n L©m Êp ®Õn c−íp ph¸ phÝa Nam, Lý BÝ lªn ng«i Hoµng §Õ, tù xung lµ
Nam ViÖt §Õ, ®Æt niªn hiÖu lµ Thiªn §øc, lËp triÒu ®×nh b¸ch quan v¨n vâ, ®Æt
tªn lµ n−íc V¹n Xu©n.

ChÝnh vµo thêi ®iÓm nµy ®· xuÊt hiÖn nh©n vËt Ph¹m Tu cña chóng ta.
Trong chÝnh sö ghi: "Ban v¨n do Tinh ThiÒu ®øng ®Çu. Ban vâ do Ph¹m Tu ®øng
®Çu. L·o t−íng TriÖu Tóc lµm Th¸i phã. Con TriÖu Tóc lµ TriÖu Quang Phôc
lµm ®¹i t−íng".

Ph¹m Tu chÝnh thøc ®−îc cö gi÷ chøc vô ®øng ®Çu c«ng viÖc qu©n sù cña
triÒu ®×nh V¹n Xu©n lµ hoµn toµn phï hîp víi c«ng lao ®ãng gãp cña «ng ngay
tõ khi Lý BÝ míi dÊy lªn cuéc khëi nghÜa. VÞ l·o tr−îng Ph¹m Tu cña quª h−¬ng
Thanh LiÖt ngµy Êy ®· cã mÆt d−íi ngän cê khëi nghÜa t¹o nªn thÕ vµ lùc míi
cña phong trµo næi dËy: "Hµo kiÖt c¸c n¬i ®Òu h−ëng øng “ nh− chÝnh sö ®·
chÐp".

TiÕp ®Õn lµ chiÕn c«ng ®Æc biÖt xuÊt s¾c cña n¨m QuÝ Hîi (543), Ph¹m Tu
chØ huy qu©n khëi nghÜa ®¸nh b¹i h−íng tÊn c«ng tõ phÝa B¾c cña qu©n nhµ
L−¬ng ©m m−u chiÕm l¹i n−íc ta vµ l¹i thÇn tèc dÉn qu©n khëi nghÜa ®Ëp tan sù
®e däa x©m lÊn tõ phÝa Nam cña qu©n L©m Êp, gãp phÇn quan träng vµo sù b¶o
®¶m thµnh c«ng trän vÑn cña phong trµo khëi nghÜa; ®ång thêi më ra tiÒn ®Ò
ch¾c ch¾n cho viÖc thµnh lËp mét quèc gia ®éc lËp do Lý BÝ ®øng ®Çu.

18


Cßn mét ý nghÜa lín lao n÷a ®èi víi Ph¹m Tu khi ®−îc giao c−¬ng vÞ vâ
t−íng hµng ®Çu ®ã chÝnh lµ thÓ hiÖn sù tin cÈn «ng. Ng−êi thËt sù trë thµnh
r−êng cét quèc gia, ®ã còng lµ sù hiÖn diÖn hoµn chØnh mét tæ chøc nhµ n−íc cña
triÒu ®×nh V¹n Xu©n ®· thùc sù lµ mét quèc gia ®éc lËp cã tæ chøc ®Çu tiªn trong
lÞch sö d©n téc ViÖt nam.

N−íc V¹n Xu©n ra ®êi víi t− thÕ lµ mét quèc gia d©n téc thø ba trong lÞch
sö n−íc nhµ (sau n−íc V¨n Lang vµ n−íc ¢u L¹c tõ thêi kú tr−íc c«ng lÞch).
Nhµ n−íc V¨n Lang (2897-258 tr−íc c«ng lÞch) lµ nhµ n−íc ph«i thai ®Çu
tiªn trong bÒ dµy lÞch sö cña d©n téc ta. Nhµ n−íc ®Çu tiªn nµy lµ nhµ n−íc cña
®êi çc vua Hïng thuéc hä Hång Bµng cßn rÊt gi¶n ®¬n, nh−ng dï míi h×nh
thµnh còng ®· biÕt cè kÕt ®−îc lßng ng−êi. Hä b−íc ®Çu hiÓu vÒ mèi quan hÖ
gi÷a thiªn nhiªn vµ con ng−êi. Hä biÕt v−¬n lªn, tho¸t ra khái cuéc sèng tù nhiªn
gian khæ, hiÓm nguy gi÷a rõng rËm, ®Çm lÇy vµ ®Çy thó d÷. Hä ®· biÕt sèng
quÇn tô cïng nhau, b−íc ®Çu táa xuèng ®ång b»ng trång cÊy lóa n−íc, lµm thñy
lîi, chèng thiªn tai, chèng giÆc ngo¹i x©m. §Õn ngµy nay cßn l−u l¹i hai truyÒn
thuyÕt. §ã lµ c©u chuyÖn Th¸nh Giãng (Phï §æng Thiªn V−¬ng) ®¸nh giÆc ¢n
thuéc ®êi Hïng V−¬ng thø VI vµo kho¶ng thêi gian tõ n¨m 1401 ®Õn n¨m 1324
tr−íc C«ng nguyªn.

§Õn nhµ n−íc ¢u L¹c tõ n¨m 257 ®Õn 207 tr−íc C«ng nguyªn lµ nhµ n−íc
hîp nhÊt cña ng−êi ¢u ViÖt phÝa B¾c víi n−íc V¨n Lang cña ng−êi L¹c ViÖt.

Nhµ n−íc ¢u L¹c do Thôc Ph¸n ®−îc çc l¹c t−íng suy t«n lµm vua x−ng
lµ An D−¬ng V−¬ng ®ãng ®« ë Phong Khª, Cæ Loa ®Ó chØ huy cuéc kh¸ng chiÕn
chèng qu©n TÇn (1)
Ng−êi ViÖt ta thêi ®ã ®· biÕt lµm chiÕn tranh du kÝch, v−ên kh«ng nhµ
trèng, bÒn bØ kh¸ng chiÕn gÇn m−êi n¨m trêi.

Sau chiÕn th¾ng ®¸nh tan n¨m m−¬i v¹n qu©n TÇn, An D−¬ng V−¬ng cho
x©y thµnh Cæ Loa. DÊu tÝch thµnh Cæ Loa çch ®©y h¬n hai ngh×n n¨m vÉn cßn
®Õn ngµy nay thuéc huyÖn §«ng Anh, ngo¹i thµnh Hµ Néi.

-----------------
(1) HiÖn nay ë ®Òn Hïng cßn hßn ®¸ thÒ ®Ò cËp ®Õn lêi thÒ cña An D−¬ng V−¬ng thay vua hïng gi÷ n−íc.

19


Tr−íc khi chuyÓn sang nhµ n−íc V¹n Xu©n ®−îc lËp nªn gi÷a thiªn niªn
kû thø nhÊt sau C«ng nguyªn (LÞch sö d©n téc ViÖt Nam cßn ®−îc chøng kiÕn sù
kiÖn tõ n¨m 40 ®Õn 43 cña cuéc khëi nghÜa Hai Bµ Tr−ng (1), nh−ng nh÷ng sö
liÖu ®Ých thùc vÉn ch−a cung cÊp ®−îc nh÷ng th«ng tin ®Çy ®ñ vµ cô thÓ vÒ sù
kiÖn "§« Kú ®ãng câi Mª Linh, LÜnh Nam riªng mét triÒu ®×nh n−íc ta" nµy).

Nhµ n−íc V¹n Xu©n víi t− çch lµ Nhµ n−íc tù chñ, ®éc lËp thø ba trong
lÞch sö l©u dµi cña d©n téc, lµ kÕt qu¶ cña mét cuéc næi dËy oanh liÖt chèng x©m
l−îc vµ thèng trÞ cña çc triÒu ®¹i ph−¬ng B¾c trong thêi kú B¾c Thuéc lÇn thø
hai suèt n¨m tr¨m n¨m (43-543).

Th«ng qua viÖc tù x−ng ®Õ hiÖu cña Lý BÝ (Nam ViÖt §Õ), ng−êi ®øng ®Çu
n−íc ViÖt ë ph−¬ng Nam, kh¼ng ®Þnh râ sù nghiÖp dùng n−íc cña tæ tiªn ta
thêi bÊy giê, biÓu hiÖn ®−îc tÝnh nh©n v¨n cao c¶, cïng víi niªn hiÖu "Thiªn
§øc" (®øc ®é cao c¶ cña trêi) vµ nhÊt lµ ®· ra ®−îc tuyªn ng«n vÒ ý nguyÖn
tr−êng tån ph¸t triÓn ®Ñp ®Ï nh− c¶ mu«n vµn mïa xu©n, víi quèc hiÖu "V¹n
Xu©n" cña m×nh.

Nh÷ng gi¸ trÞ tinh thÇn quÝ l¹ nh− thÕ cña sù ra ®êi n−íc V¹n Xu©n vµo
mïa xu©n n¨m 44. ChÝnh lµ viÖc tæ chøc vµ hoµn thµnh ®−îc mét tæ chøc chÝnh
quyÒn, mét thÓ chÕ nhµ n−íc mµ sö s¸ch gäi lµ “dùng triÒu ®×nh b¸ch quan v¨n
vâ", hoÆc "®Æt triÒu nghi, c¾t cö quan l¹i".

TriÒu TiÒn Lý khëi nghiÖp tõ ®©y. Vua Lý Nam ®Õ cho lËp ®iÖn V¹n Thä
®Ó triÒu ®×nh lµm n¬i héi häp; cho dùng chïa Khai Quèc ë ph−êng Yªn Hoa (nay
lµ chïa TrÊn Quèc trªn ®¶o Kim Ng−, Hå T©y, Hµ Néi b©y giê).

Danh t−íng Ph¹m Tu víi c−¬ng vÞ lµ Tæng chØ huy tèi cao qu©n ®éi, «ng
lo luyÖn tËp qu©n sÜ, cñng cè x©y dùng hµo lòy nh÷ng n¬i hiÓm yÕu trªn ®Êt liÒn,
çc ®−êng biªn, çc cöa s«ng, cöa l¹ch...

Qu©n d©n nhµ n−íc V¹n Xu©n thùc sù tho¸t khái c¶nh sèng n« lÖ, ®ang
h¨ng h¸i dèc søc lao ®éng dùng x©y, hy väng ®Êt n−íc th¸i b×nh, thÞnh trÞ.

-----------------
(1) Theo §inh v¨n NhËt (1914-1995) viÕt: “Hai Bµ Tr−ng quª ë H¹ B»ng, Th¹ch ThÊt, ®ãng ®« ë Kim Khª, d−íi
ch©n nói vua bµ cao chõng 525m gÇn ®−êng sè 21.

20


IV.
Phaïm Tu,
anh duõng hy sinh
hieån linh thaàn hoùa

Sau khi Lý BÝ x−ng Nam ViÖt §Õ, dùng n−íc V¹n Xu©n, bän x©m l−îc
ph−¬ng B¾c vÉn ch−a chÞu tõ bá miÒn ®Êt ®ai trï phó mµ chóng ®· tõng ®« hé
hµng ngµn n¨m nay ë ph−¬ng Nam nµy.

Theo L−¬ng Th−, ®Çu n¨m Êt Söu (n¨m 545), nhµ L−¬ng ®· huy ®éng tæng
lùc c¶ 6 ch©u: ViÖt Ch©u, La Ch©u, An Ch©u, ¸i Ch©u, §Þnh Ch©u vµ c¶ Giao
Ch©u n÷a. Vua L−¬ng lÖnh cho thø sö ViÖt Ch©u lµ TrÇn HÇu, thø sö La Ch©u lµ
Ninh Cù, thø sö An Ch©u lµ LÝ TrÝ, thø sö ¸i Ch©u lµ Nguyªn H¸n, thø sö §Þnh
Ch©u lµ Tiªu Bét ®em qu©n ®i ®¸nh n−íc V¹n Xu©n non trÎ. Nhµ L−¬ng cßn cö
D−¬ng Phiªu lµm Thø sö Giao Ch©u vµ TrÇn B¸ Tiªn lµm T− m· thèng lÜnh qu©n
cïng sang ®¸nh. (Theo chÝnh sö chÐp, phÝa ta còng ®· huy ®éng ®−îc ®Õn ba
v¹n qu©n ).

Qu©n x©m l−îc chia thµnh hai ®−êng thñy, bé tiÕn vµo n−íc ta. Mét çnh
qu©n thñy tiÕn ng−îc s«ng Th¸i b×nh cßn mét çnh qu©n bé tiÕn däc theo ch©n
triÒn nói miÒn §«ng TriÒu. C¶ hai çnh qu©n cïng tiÕn ®¸nh víi mét binh lùc
®«ng, m¹nh h¬n ta gÊp nhiÒu lÇn ®Ó cïng hîp ®iÓm t¹i Kinh §« Long Biªn.

Theo thÇn ph¶, t¶ t−íng Ph¹m Tu ®· gióp Lý Nam §Õ tËn dông ®Þa h×nh, ®Þa
vËt, x©y dùng mét hÖ thèng phßng thñ t¹i çc cöa s«ng vïng H¶i Phßng, H¶i
D−¬ng, Th¸i B×nh, ®Õn nay vÉn cßn ®Ó l¹i nhiÒu dÊu tÝch - cÇm cù víi qu©n
L−¬ng ®−îc s¸u th¸ng trêi.

Sau khi bÞ thÊt b¹i ë Chu diªn (vïng H¶i D−¬ng, H−ng Yªn ngµy nay),
Ph¹m Tu cÊp tèc cho cñng cè thµnh lòy, lui qu©n vÒ gi÷ thµnh Long Biªn ë ngay

21


cöa s«ng T« LÞch (khu vùc chî G¹o sau chî §ång Xu©n hiÖn nay) ®Ó Lý Nam
§Õ, Th¸i phã TriÖu Tóc cïng §¹i t−íng TriÖu Quang Phôc vµ çc t−íng lÜnh
kh¸c nh− NguyÔn B¸t Lang, n÷ t−íng Khoan Kho¸ng vµ phß m· Lý Phôc Man...
b¶o tån lùc l−îng, bÝ mËt rót lui an toµn lªn phÝa Trung du vïng Gia Ninh vµ
miÒn nói Phó Thä, Tuyªn Quang.

§¹i qu©n nhµ L−¬ng cµng ngµy cµng siÕt chÆt vßng v©y quanh thµnh Long
Biªn. Qu©n ta chiÕn ®Êu rÊt dòng c¶m, ngoan c−êng, thµ hy sinh tÊt c¶ ®Ó gi÷
thµnh. ChÝnh trong cuéc chiÕn ®Êu v« cïng ¸c liÖt vµ kh«ng c©n søc nµy, vÞ l·o
t−íng Ph¹m Tu, nhµ chØ huy qu©n sù tèi cao ®· b−íc sang tuæi bÈy m−¬i nh−ng
vÉn cßn tr¸ng kiÖn, ®· anh dòng hy sinh.

"Trong vßng chiÕn ®Êu, xoay cuéc tang th−¬ng, ®¹i v−¬ng phót chèc hiÓn
linh thÇn hãa", (nguyªn v¨n trong thÇn ph¶ thê ë ®×nhThanh LiÖt). Lóc ®ã vµo
cuèi mïa h¹, ngµy 20-7 n¨m ¢t Söu (tøc ngµy 13-8-545).

( Çi khÝ ph¸ch Êy ®−îc lÆp l¹i sau 15 thÕ kØ, trong 60 ngµy ®ªm chiÕn ®Êu
b¶o vÖ Thñ §«, çc chiÕn sÜ Liªn khu 1 ®· kh¾c lªn v¸ch çc chiÕn hµo "quyÕt tö
cho tæ quèc quyÕt sinh", ®Çu n¨m 1947 ®· giam ch©n giÆc Ph¸p ë Hµ Néi, ®Ó
ChÝnh phñ vµ qu©n ®éi ta an toµn rót khái Thñ §«, chuÈn bÞ cho cuéc kh¸ng
chiÕn tr−êng kú)(1).

ChÝnh nhê viÖc chÆn ®øng b−íc ch©n qu©n giÆc t¹i cöa s«ng T« LÞch nµy
(nay lµ phè Chî G¹o, sau chî §ång Xu©n gÇn cÇu Long Biªn) vµ sù hy sinh oanh
liÖt cña l·o t−íng qu©n Ph¹m Tu, nhµ chØ huy qu©n sù cao nhÊt triÒu Lý Nam §Õ
®· mµi s¾c thªm ý chÝ chiÕn ®Êu, th«i thóc qu©n d©n V¹n Xu©n kÒ vai s¸t çnh
mét lßng cïng triÒu ®×nh Lý Nam §Õ quyÕt t©m ®¸nh l©u dµi, gi÷ v÷ng nÒn ®éc
lËp cña nhµ n−íc V¹n Xu©n non trÎ ®−îc 58 n¨m n÷a.

Sau khi Ng−êi hiÓn th¸nh, vua Lý Nam §Õ v« cïng th−¬ng tiÕc, sai quan
Th¸i gi¸m cïng triÒu ®×nh xÐt c«ng tr¹ng khen th−ëng Ng−êi. Quan Th¸i gi¸m
vÒ tËn quª h−¬ng Thanh LiÖt n¬i ®· s¶n sinh ra ng−êi anh hïng, ®äc s¾c vua ban

----------------
(1) §Çu th¸ng 2/1947 ®Þch dån lùc l−îng®¸nh m¹nh vµo Liªn khu 1., nhÊt lµ ë mÆt ®«ng h−íng nèi liÒn
khi1. víi hËu ph−¬ng. Qu©n ta liªn tiÕp ®Èy lïi nhiÒu ®ît tÊn c«ng cña ®Þch, gi÷ vòng hai vÞ trÝ quan träng tr«ng
ra phÝa s«ng Hång (chÝnh lµ vïng cöa s«ng T« LÞch ngµy x−a Ph¹m Tu hy sinh)-(trÝch lÞch sö nghÖ thuËt chiÕn
dÞch VN (1945-1975) NXB Q§ND -1975, tr 273..

22


tÆng Ng−êi lµ "Long Biªn HÇu", ban tªn thôy lµ "§« hå", phong lµm "B¶n c¶nh
Thµnh hoµng" s¾c cho b¶n h−¬ng lµ "Thang méc Êp", mäi s−u sai t¹p dÞch ®Òu
®−îc miÔn trõ, ban 100 nÐn b¹c lËp miÕu phông sù l−u truyÒn m·i m·i.

N¬i thê chÝnh cña Ng−êi, ë ®×nh Ngo¹i thuéc c¶ x· Thanh LiÖt (mét ®iÒu
hiÕm thÊy, th«ng th−êng Thµnh hoµng chØ t«n vinh thê cña mét lµng).
Trong ®×nh cßn gi÷ ®−îc nh÷ng bøc tranh cæ, t« l¹i n¨m 1932, vÏ ch©n
dung Ng−êi rÊt ®Ñp cïng nhiÒu tÊm hoµnh phi kÌm theo c©u ®èi ca ngîi sù
nghiÖp ®¸nh giÆc cøu n−íc cña Ng−êi.

§Õn hËu cung "§×nh néi" trong lµng hiÖn nay cßn gi÷ ®−îc hai hßm s¾c,
trong ®ã cïng víi nh÷ng s¾c phong kh¸c, cã 10 ®¹o s¾c phong cña triÒu ®×nh cã
niªn hiÖu tõ ®êi C¶nh H−ng nhµ Lª ®Õn Kh¶i §Þnh nhµ NguyÔn, phong cho
Ph¹m Tu lµm "§« hå ®¹i thÇn" (danh hiÖu triÒu Lª) vµ "§« hå ®¹i v−¬ng" (danh
hiÖu triÒu NguyÔn). Mét s¾c phong thêi T©y S¬n, niªn hiÖu C¶nh ThÞnh còng ghi
danh hiÖu "§« hå ®¹i thÇn" (xem phô lôc).

Nh− vËy, qua lÞch sö, thÇn ph¶ cïng çc s¾c phong cña çc triÒu ®¹i phong
kiÕn x−a ®· t«n vinh, s¸ng tá th©n thÕ, sù nghiÖp anh hïng cña Danh t−íng Ph¹m
Tu tõ quª h−¬ng Thanh LiÖt ra ®i giÕt giÆc qua thêi gian tõ n¨m 542 (Nh©m
TuÊt) ®Õn n¨m 545 (Êt Söu), tíi kh«ng gian, n¬i cã tßa thµnh vµ trËn ¸c chiÕn
cöa s«ng T« LÞch th× kÕt thóc oanh liÖt, thËt sù lµ mét cuéc hµnh tr×nh kú vÜ cña
Ng−êi.

L·o t−íng qu©n Ph¹m Tu trë thµnh mét céi nguån vµ tiªu ®iÓm ®Ó çc thÕ
hÖ hËu duÖ thuéc çc dßng hä Ph¹m trong c¶ n−íc m·i m·i tù hµo noi g−¬ng.

L·o t−íng qu©n Ph¹m Tu (476-545) xøng ®¸ng lµ mét danh t−íng ®−îc
t«n vinh lµm Ng−êi khai quèc c«ng thÇn triÒu TiÒn Lý, Th−îng thñy tæ hä Ph¹m
trong céng ®ång d©n ViÖt chóng ta.

23


Phaàn thöù hai
~o~

Tìm veà
Coäi nguoàn

24


I.
Nguoàn tö lieäu
veà danh töôùng
Phaïm Tu

T− liÖu vÒ Danh t−íng Ph¹m Tu, hiªn nay t×m ®−îc rÊt Ýt. Song vÉn cho
phÐp chóng ta kh¼ng ®Þnh ®−îc c«ng lao to lín cña vÞ T−íng qu©n hä Ph¹m ®èi
víi ®Êt n−íc. Ta cã thÓ chia nh÷ng tµi liÖu t×m ®−îc thµnh hai nguån chÝnh:

1. Nguån th− tÞch:
Nh÷ng giÊy tê l−u gi÷ cã tÝnh chÊt quèc gia.

2. Nguån di tÝch - ghi chÐp:
Cã tÝnh chÊt truyÒn thèng ®Þa ph−¬ng.

1. Nguån th− tÞch:
Tr−íc hÕt ph¶i kÓ ®Õn Quèc Sö; sau ®Õn c¸c s¾c phong.

* VÒ Quèc Sö:
1. §¹i ViÖt Sö ký toµn th−: Cã chÐp nh÷ng ®o¹n nh− sau:
"QuÝ Hîi, n¨m thø ba (543), mïa h¹, th¸ng T−, vua L©m Êp c−íp QuËn
NhËt Nam, vua (Lý Nam §Õ) sai t−íng lµ Ph¹m Tu ®¸nh tan ë QuËn Cöu §øc”
"Gi¸p Tý, Thiªn §øc n¨m thø nhÊt (544), mïa xu©n, th¸ng Giªng, vua
nh©n ®¸nh ®−îc giÆc, tù x−ng lµ Nam ViÖt §Õ, lªn ng«i, ®æi niªn hiÖu lµ Thiªn
§øc, ®Æt tr¨m quan, dùng Quèc hiÖu lµ V¹n Xu©n, lµ ý mong x· t¾c truyÒn ®Õn
mu«n ®êi vËy. Dông ®iÖn V¹n Thä lµm n¬i triÒu héi. LÊy TriÖu Tóc lµm Th¸i
phã, bän T×nh ThiÒu, Ph¹m Tu lµm t−íng v¨n, t−íng vâ.”

25


2. ViÖt nam sö l−îc viÕt:
“Qua n¨m Quý Hîi (543) qu©n L©m Êp l¹i sang quÊy ph¸ quËn NhËt
Nam, Lý B«n sai t−íng lµ Ph¹m Tu vµo ®¸nh ë Cöu §øc (Hµ TÜnh), ng−êi L©m
Êp thua ch¹y vÒ n−íc".

3. Thiªn Nam ng÷ lôc (thÕ kû XVIII) chÐp
Vua cïng t−íng qu©n Ph¹m Tu,
Vµo KhuÊt liªu ®éng th¸c h− lªn trêi".
Çc nhµ chÐp sö x−a cña ta th−êng th−êng xem kÜ sö Trung quèc. Cho nªn
khi chÐp sö vÒ ®êi triÒu Lý, ch¾c ch¾n cã tham kh¶o sö nhµ L−¬ng ®êi Lôc triÒu.

4. Tõ ®iÓn V¨n hãa ViÖt Nam , viÕt:
“ Trong lÞch sö n−íc ta, «ng lµ vÞ t−íng qu©n ®Çu tiªn cña mét triÒu ®×nh
cã tæ chøc” (NXB V¨n hãa, H. 1993 )
Ta hiÓu "mét triÒu ®×nh cã tæ chøc" ë ®©y lµ triÒu ®×nh cña nhµ n−íc V¹n
Xu©n thêi Lý Nam §Õ, çch nay ®· 15 thÕ kû.

5. §¹i c−¬ng lÞch sö ViÖt Nam, ghi:
“ §Çu n¨m 544, Lý BÝ tù x−ng Hoµng ®Õ, ®Æt niªn hiÖu lµ "Thiªn ®øc" (cã
s¸ch ghi lµ §¹i §øc), dùng triÒu ®×nh c¾t cö quan l¹i, ®Æt tªn n−íc lµ V¹n Xu©n.
TriÖu Tóc ®−îc phong lµm Th¸i phã, Tinh ThiÒu lµm t−íng v¨n, Ph¹m Tu lµm
t−íng vâ. (§¹i c−¬ng lÞch sö VN tËp 1, NXB Gi¸o dôc, H. 1998, tr. 91).

6. Biªn niªn lÞch sö cè trung ®¹i ViÖt Nam, chÐp:
"N¨m 542 (Nh©m TuÊt). §Çu n¨m d−¬ng lÞch, Lý BÝ, Hµo tr−ëng ng−êi
ViÖt l·nh ®¹o nh©n d©n khëi nghÜa. Hµo kiÖt çc n¬i ®Òu h−ëng øng. Thø sö nhµ
L−¬ng lµ Tiªu T− khiÕp sî, ch¹y trèn sang Qu¶ng Ch©u. Cuéc khëi nghÜa th¾ng
lîi..." (TrÝch Biªn niªn lÞch sö cæ trung ®¹i ViÖt Nam, NXB Khoa häc x· héi, H.
1987, tr. 43).

"Ban v¨n do Tinh ThiÒu ®øng ®Çu. Ban vâ do Ph¹m Tu ®øng ®Çu. TriÖu
Tóc lµm Th¸i phã. Con TriÖu Tóc lµ TriÖu Quang Phôc lµm ®¹i t−íng". (Biªn
niªn sö cæ trung ®¹i VN, s¸ch ®· dÉn, tr. 44).

"L·o t−íng Ph¹m Tu tö trËn t¹i ®©y (tßa thµnh cöa s«ng T« LÞch) vµo ngµy
20 th¸ng 7 ©m lÞch, n¨m Êt Söu (545)". "TrÝch biªn niªn sö cæ trung ®¹i VN, s®d,
tr. 45).

26


VÒ s¾c phong: (xem phÇn phô lôc)

HiÖn nay B¶o tµng Thanh LiÖt cßn l−u gi÷ ®−îc 18 ®¹o s¾c phong cña c¸c
triÒu ®¹i phong kiÕn ViÖt Nam vÒ "Long Biªn HÇu Ph¹m §« hå §¹i v−¬ng",
gåm:

- §êi Lª C¶nh H−ng: 4 ®¹o s¾c phong
- §êi Lª Chiªu Thèng: 1 ®¹o s¾c phong
- §êi T©y S¬n, C¶nh ThÞnh: 2 ®¹o s¾c phong
- §êi NguyÔn: 11 ®¹o s¾c phong
T¹i ®×nh thê Ph¹m Tu tö trËn ë Thanh LiÖt hiÖn nay cßn l−u gi÷ ®−îc l¸
cê thªu hai ch÷ "nguyªn suý" do nh©n d©n suy t«n.

2. Nguån di tÝch - ghi chÐp:

X· Thanh LiÖt, Thanh Tr×, Hµ Néi hiÖn nay cã hai n¬i thê Danh t−íng
Ph¹m Tu. §ã lµ miÕu Vùc vµ ®×nh Ngo¹i.
T¹i miÕu Vùc, xãm Vùc: Lµ n¬i thê "Long Biªn HÇu Ph¹m §« hå ®¹i
v−¬ng" cïng th¸nh phô Ph¹m ThiÒu, th¸nh mÉu Lý ThÞ Tr¹ch.

Bµi vÞ ghi:
"B¶n thæ tèi linh Lý triÒu Long Biªn HÇu Ph¹m §« hå §¹i V−¬ng".
T¹i ®×nh ngo¹i Thanh LiÖt: Lµ n¬i thê chÝnh "Long Biªn HÇu, Ph¹m §«
hå §¹i v−¬ng".

Trong ®×nh cã ®«i c©u ®èi ®Ó ë trong gãc, gç ®· bong s¬n.
"MiÕu thµnh khæng yªn chung thñy tam thiªn quy th¾ng ®Þa;
D©n kim thô tø cån hoa ngò tù biÓu danh h−¬ng".
T¹m dÞch nghÜa ( Vò TuÊn S¸n) dÞch:
"MiÕu thµnh ®−îc yªn sau trø¬c ba lÇn dêi míi vÒ ®Êt ®Ñpl
D©n nay nhËn s¾c huy hoµng n¨m ch÷ vua ban T« danh lµng".

Qua dÞch nghÜa c©u ®èi trªn ta cã thÓ hiÓu ng«i ®×nh ®· dùng ba lÇn, lÇn
cuèi míi lµ ng«i ®×nh ®ang ë chç hiÖn nay ch¨ng?

27


§×nh cã bèn bøc hoµnh phi:
* Cæ h÷u quang: (x−a ®· s¸ng)
* H−u h÷u liÖt quang: (m¾t vÉn rùc s¸ng)
* Ngäc ®µm thanh: (hå ngäc xanh)
* V¹n cæ linh trõng: (mu«n ®êi anh linh)
Bªn d−íi çc bøc hoµnh phi lµ çc c©u ®èi:
"T−íng sö lôc triÒu l−¬ng ®Þch quèc;
ThÇn bi nhÊt ph¹m liÖt danh h−¬ng".
T¹m dÞch nghÜa ( Vò TÊn S¸n dÞch):
* Trong sö çc t−íng lÜnh thêi lôc TriÒu, kÎ ®Þch lµ n−íc L−¬ng;
* Bµi vÞ cña thÇn thø nhÊt hä Ph¹m, quª Thanh LiÖt lõng danh.

DÞch theo ý c©u ®èi:
"Chèng qu©n L−¬ng thêi lôc triÒu, dòng t−íng n−íc nhµ, sö chÐp;
Dßng hä Ph¹m ®Êt Thanh LiÖt, thÇn lµng thø nhÊt lõng danh".
C©u ®èi nµy lµ cña cô Phã b¶ng TrÇn TÊn B×nh, sinh n¨m Kû Tþ (1869),
ng−êi Do LÔ, V¨n §iÓn, Th−êng TÝn, Hµ T©y. §ç cö nh©n lóc 26 tuæi, n¨m 27
tuæi ®ç Phã b¶ng ®êi vua Thµnh Th¸i; tuÇn phñ chÝ sÜ, næi tiÕng vÒ tµi lµm c©u
®èi.
Trong ®×nh cßn ®«i c©u ®èi do cô tiªn chØ Vò §øc, ng−êi cÊt c«ng lªn tËn
§Òn Hïng chÐp thÇn ph¶ vÒ cho lµng, cung tiÕn:

"Tr−îng nghÜa cù L−¬ng binh, h¸ch h¸ch tinh trung huyÒn nhËt nguyÖt;
Phong hÇu minh Lý Sö, miªn miªn thanh méc Êm phÇn du".
T¹m dÞch nghÜa:
* NghÜa khÝ tr−îng phu chèng qu©n nhµ L−¬ng, tinh thÇn trung thµnh lÉm
liÖt, s¸ng ngêi cïng n¨m th¸ng;
* §−îc phong t−íc hÇu, s¸ng trong sö nhµ Lý, Êp thang méc dµi l©u, h−ng
thÞnh miÒn quª h−¬ng.

DÞch theo ý c©u ®èi:
“Khëi nghÜa dÑp qu©n L−¬ng, lÉm liÖt tinh trung, ngåi n¨m th¸ng;
Phong hÇu ghi sö Lý, vÎ vang thang méc, r¹ng quª h−¬ng".

Çc c©u ®èi trªn ®Òu ghi ®−îc sù nghiÖp chèng qu©n nhµ L−¬ng vµ sù g¾n
bã lµm r¹ng rì quª h−¬ng, song ®Òu ch−a nh¾c ®Õn c«ng dÑp qu©n L©m p sang
c−íp ph¸ miÒn Nam n−íc ta nh− chÝnh sö ®· ghi.
28


"§×nh Ngo¹i" cßn ghi chÐp sù tÝch cña Thµnh hoµng Ph¹m §« hå ®¹i
v−¬ng. Theo thÇn tÝch, th¸ng s¸u n¨m Êt Söu (n¨m 545), t−íng n−íc L−¬ng lµ
TrÇn B¸ Tiªn, ®¸nh Chu Diªn.

T−íng qu©n Ph¹m §« hå chèng giÆc vµ tö trËn, ®ã lµ ngµy 20 th¸ng 7 n¨m
¢t Söu. Sau khi «ng mÊt ®−îc vua Lý Nam §Õ phong lµ “Long Biªn HÇu, ban
thuþ lµ §« hå, s¾c phong lµ Thµnh hoµng b¶n c¶nh, ban cho b¶n trang lµ Êp
Thang Méc, ®−îc miÔn s−u dÞch, l¹i cho mét tr¨m nÐn b¹c ®Ó dùng miÕu thê. Tõ
®ã viÕt ch÷ H¸n, kþ huý phÇn bªn ph¶i, phÇn bªn tr¸i ch÷ Tu (tu trong tu d−ìng)

HiÖn nay ë Thanh LiÖt vµ ë çc n¬i, con ch¸u dßng hä Ph¹m §« hå vÉn
®«ng. Theo bµ con ®Þa ph−¬ng cho biÕt, ngµy nay ng−êi d©n sèng ë ®©y khi nãi
gÆp ch÷ "Tu" ®Òu nãi chÖch lµ "To".

§iÒu ®¸ng l−u ý h¬n n÷a lµ trong "§×nh Ngo¹i" cßn cã bøc vÏ Thµnh
hoµng Ph¹m §« hå. Bøc vÏ nµy cì kho¶ng 60 x 80 cm (x¨ng-ti-mÐt); s¾c th¸i
ng−êi trang nghiªm nh−ng phóc hËu, b×nh dÞ. Thêi gian vÏ ®−îc ghi râ: B¶o §¹i
ThÊt niªn tuÕ thø Nh©m Th©n b¸t nguyÖt s¬ b¸t nhËt (tøc bøc vÏ nµy ®−îc vÏ vµo
ngµy mång t¸m th¸ng t¸m Nh©m Th©n (1932) ®êi B¶o §¹i n¨m thø b¶y). Bªn
ph¶i bøc vÏ nµy cßn vÏ mét t−íng vâ ë Vâ Ban; bªn tr¸i cã bøc vÏ t−íng v¨n ë
V¨n Ban. PhÝa tr−íc cã bøc tø b×nh, bèn c« g¸i ®ang ®¸nh ®µn, thæi s¸o. Çc bøc
vÏ trªn gîi lªn ý nghÜ: T−íng qu©n Ph¹m Tu tuy lµ vâ t−íng, song l¹i cã phong
çch v¨n nh·, dÔ gÇn.

Danh t−íng Ph¹m Tu cßn ®−îc thê ë mét ®×nh riªng th«n Trung trong x·,
th−êng ®−îc gäi lµ §×nh Lý nh©n. §×nh nµy cã mét thêi giao cho hîp t¸c x·
n«ng nghiÖp sö dông, gÇn ®©y míi tr¶ l¹i ®óng tÝnh çch n¬i thê danh nh©n. Cã
nhiÒu c©u ®èi, nh−ng rÊt tiÕc kh«ng cã c©u nµo thÝch hîp vµ t−¬ng xøng víi sù
nghiÖp cña Danh t−íng. ChØ xin ghi l¹i mét c©u, néi dung tuy chung chung,
nh−ng nãi lªn ®−îc lßng kÝnh träng, hµm ©n cña d©n lµng ®èi víi vÞ Thµnh
hoµng:

"KhÝ thÕ trÊn S¬n Hµ, bÝch l½ng hång ®µo thiªn, ph¸i dÉn.
¢ n ba chiªm hoµn vò, ®«ng phÇn t©y tö nhÊt l−u quang".
Xin t¹m dÞch:
"KhÝ thÕ b¶o vÖ non s«ng, sãng n−íc hång t−¬i; táa lan mu«n ng¶;
¢n huÖ thÊm nhuÇn bê câi, quª h−¬ng yªu dÊu, táa s¸ng mét vïng".

29


VÕ trªn cña c©u ®èi ca ngîi dòng khÝ cña vÞ thÇn gi÷ g×n ®Êt n−íc, t¸c
®éng truyÒn lan ®Õn mäi lÜnh vùc cña cuéc sèng. VÕ d−íi cña c©u ®èi nãi lªn
lßng biÕt ¬n cña d©n lµng, nhê cã sù phï hé cña thÇn mµ quª h−¬ng h−ng thÞnh,
ngêi s¸ng c¶ vïng quª.

Ph¹m Tu cßn ®−îc thê väng cïng cha mÑ t¹i miÕu Vùc (xãm Vùc); phÝa
tr−íc miÕu nghi:

"V¨n t¹i t− hå kinh vÜ l−ìng gian thïy bÊt hñ;
§øc kú thÞnh hÜ hiÕm vi nhÊt Lý h−¬ng vu thµnh".
Xin t¹m dÞch theo b¶n dÞch trong miÕu:
"V¨n ®Ó dµi l©u, ngang däc hai gian truyÒn bÊt hñ;
§øc cßn thÞnh m·i, tá më mét lÏ ch©n thµnh".
Theo thÓ c©u ®èi trªn, miÕu vèn cã hai gian, nay ®−îc më réng thµnh ba
gian.
Trong miÕu cßn mét ®«i c©u ®èi:
"Th− th¶o t×nh ®iÒn th¸nh ®øc u«ng hµm gia thÕ ®¹i;
Bót hoa b¸u c¶o thÇn uy hiÓn øng quèc tõ t«n".
DÞch theo b¶n dÞch trong miÕu:
"S¸ch th¶o nghÜa s©u th¸nh ®øc bao dung gia thÕ lín;
Bót hoa lêi b¸u thÇn uy hiÓn øng quèc tõ t«n".

Chóng t«i ch−a cã ®iÒu kiÖn s−u tÇm ®Çy ®ñ vÒ c¸c ®Þa ph−¬ng lËp ®Òn thê
Danh t−íng Ph¹m Tu. Míi chØ ph¸t hiÖn ®Òn thê Lý Phôc Man nhÇm gäi lµ
Ph¹m Tu ë SÊu Gi¸, Yªn Së, Hµ T©y.
GÇn ®©y, chóng t«i ®−îc biÕt t¹i th«n Cóc Bå, x· KiÕn Quèc, huyÖn Ninh
Giang, tØnh H¶i D−¬ng, thê Danh t−íng Ph¹m Tu.(1)

---------------
(1) Th«n Cóc Bå c¸ch thÞ tr¸n Ninh Giang kho¶ng 10 km trªn bê s«ng Luéc (trong ®ª). Theo th«ng tin cña §¹i
t¸ Ph¹m Xu©n Huyªn, c«ng t¸c t¹i t¹p chÝ Bé Quèc phßng toµn d©n ®· nghØ h−u.

30


II.
Haønh höông
Veà coäi nguoàn

Trªn c¬ së sinh ho¹t c©u l¹c bé UNESCO th«ng tin çc dßng hä ViÖt Nam
trong nh÷ng n¨m 1995-1996, çc héi viªn hä Ph¹m nhËn thøc ®−îc ý nghÜa cña
viÖc t×m vÒ céi nguån cã t¸c dông s©u s¾c trong viÖc gi¸o dôc truyÒn thèng cho
thÕ hÖ trÎ biÕt ¬n tæ tiªn, g¾n bã t×nh gia téc.

Ngµy 24 th¸ng 10 n¨m 1996, çc héi viªn hä Ph¹m ®· tËp hîp trong mét
buæi häp ®Çu tiªn vµ ®· thµnh lËp ®−îc mét ban liªn l¹c hä Ph¹m l©m thêi t¹i
chïa Qu¸n sø Hµ Néi do Gi¸o s− TiÕn sÜ Ph¹m HuyÔn lµm Tr−ëng ban, kü s−
Ph¹m SÜ lµm Tæng th− ký.

Ngµy 20 th¸ng 7 n¨m §inh Söu (1997), Ban liªn l¹c hä Ph¹m cïng quª
h−¬ng Thanh LiÖt tæ chøc lÔ t−ëng niÖm 1452 n¨m ngµy hy sinh cña Danh t−íng
Ph¹m Tu. Sau ngµy ®ã Ban liªn l¹c ®Ò nghÞ tr©n träng suy t«n Danh t−íng Ph¹m
Tu lµm Th−îng thñy tæ hä Ph¹m; vµ nh− vËy x· Thanh LiÖt hiÖn nay, quª h−¬ng
cña Danh t−íng Ph¹m Tu ®−îc coi lµ vïng ®Êt Tæ.

Tõ ngµy Êy, çc thÕ hÖ nh÷ng ng−êi hä Ph¹m ®ang sèng ë kh¾p n¬i nh−:
Hµ néi, Hµ T©y, H−ng Yªn, H¶i D−¬ng, Nam §Þnh, Th¸i B×nh, Ninh B×nh,
Thanh Hãa, Hµ TÜnh cho ®Õn tËn Qu¶ng Nam, §µ N½ng xa x«i... vÒ cïng bµ con
hä Ph¹m quª h−¬ng Thanh LiÖt ®Ó ®−îc nèi m×nh víi céi nguån, tæ tiªn; cïng
nhau «n l¹i cuéc ®êi vµ sù nghiÖp anh hïng vÒ cô Th−îng thñy tæ cña hä m×nh
mµ sö s¸ch tr−íc ®©y ch−a ghi ®−îc ®Çy ®ñ.

KÓ tõ khi l·o t−íng qu©n Ph¹m Tu hiÓn linh thÇn hãa ®Õn nay ®· gÇn 15
thÕ ký tr«i qua, çc con ch¸u l©u ®êi cña ng−êi còng nh− hµng tr¨m hä kh¸c ®·
lan táa kh¾p n−íc tõ bao ®êi nay. Cho nªn viÖc t×m vÒ céi nguån nèi kÕt dßng hä
lµ mét viÖc lµm xuÊt ph¸t tõ t×nh c¶m, tõ t©m linh.

31


§¸ng tiÕc lµ çc cuéc thay ®æi triÒu ®¹i, chiÕn tranh lo¹n l¹c, ®Õn nay gia
ph¶ cßn l¹i th−êng chØ ghi ®−îc trªn d−íi 10 ®êi lµ nhiÒu, rÊt Ýt cuèn gia ph¶ ghi
®−îc trªn hai m−¬i ®êi; trong khi ®ã tÝnh tõ cô Th−îng thñy tæ Ph¹m Tu ®Õn nay
®· trªn 50 ®êi. Song nh÷ng g× cßn l¹i ®Òu rÊt ®¸ng quý. ChØ tÝnh riªng mÊy n¨m
gÇn ®©y, Ban liªn l¹c hä Ph¹m ViÖt Nam ®· nèi kÕt ®−îc nhiÒu chi hä Ph¹m ë
kh¾p çc miÒn quª h−¬ng trong n−íc t−¬ng truyÒn lµ cã chung céi nguån víi cô
Th−îng thñy tæ Ph¹m Tu.

Vµo dÞp ®Çu xu©n Nh©m Ngä (2002), §¶ng uû, ChÝnh quyÒn, MÆt trËn Tæ
quèc( cã thµnh viªn Ban liªn l¹c hä Ph¹m Thanh LiÖt) quª h−¬ng hai danh nh©n
Ph¹m Tu vµ Chu V¨n An ®· tæ chøc lÔ héi mõng xu©n trong hai ngµy liÒn (22 vµ
23 th¸ng 3 n¨m 2002, víi nghi thøc träng thÓ, ®−îc chia thµnh hai phÇn lÔ vµ
héi.
Ban liªn l¹c hä Ph¹m ViÖt Nam ®−îc ®Þa ph−¬ng mêi vÒ dù cïng tham gia
lÔ héi.

GÇn mét v¹n con ng−êi ®ang sèng t¹i vïng ®Êt "®Þa linh nh©n kiÖt" nµy,
thùc hiÖn cuéc hµnh tr×nh r−íc cç kiÖu quý cña lµng hiÖn ®Ó ë "®×nh Néi" n¬i thê
danh nh©n Chu V¨n An. ChÝnh n¬i ®Òn thê nµy, çc nhµ chÐp sö míi bæ sung
®−îc thiÕu sãt mµ chÝnh sö ch−a ghi ®−îc, ®ã lµ ngµy sinh 15 th¸ng t¸m n¨m
Nh©m Th×n (n¨m 1292) cña Tiªn triÕt Chu V¨n An.

Theo çc cô cè l·o cña lµng cho biÕt: "KiÖu r−íc tõ "®×nh Néi", nh−ng lÔ
th× ë "®×nh Ngo¹i", vµ tr−íc khi lÔ ë ®©y th× kiÖu ph¶i r−íc vßng sang xãm Vùc,
vµ tr×nh ë tßa miÕu Vùc. V× xãm Vùc míi chÝnh lµ n¬i sinh h¹ Ph¹m Tu. MiÕu
nµy lµ n¬i thê hai cô Ph¹m ThiÒu vµ Lý ThÞ Tr¹ch.

KÓ tõ khi phong trµo ®æi míi, ®©y lµ lÇn ®Çu tiªn sau h¬n s¸u chôc n¨m
gi¸n ®o¹n tõ n¨m 1936 ®Õn nay quª h−¬ng Thanh LiÖt míi tæ chøc mét lÔ héi cã
quy m« hoµnh tr¸ng nh− thÕ. Çc l·o «ng, l·o bµ cïng çc chµng trai tµi, g¸i ®¶m
cña quª h−¬ng mÆc nh÷ng bé lÔ phôc cæ lµm sèng l¹i trong tiÒm thøc s©u xa cña
mçi ng−êi d©n vui trong ngµy héi kh«ng khÝ cña d©n téc, cña cha «ng ta trong
nh÷ng ngµy ®Çu dùng n−íc.

Thanh LiÖt, vïng ®Êt tæ cña hä Ph¹m ViÖt Nam thËt tù hµo, xøng ®¸ng víi
tÇm vãc ®−îc thiªn nhiªn −u ®·i bªn dßng s«ng T«, víi nh÷ng con ng−êi bÊt diÖt,
trong ®ã cã danh nh©n Ph¹m Tu, vÞ vâ t−íng ®· cã nhiÒu cèng hiÕn to lín vµo

32


viÖc h×nh thµnh Nhµ n−íc V¹n Xu©n, mét tÊm g−¬ng anh dòng hy sinh cã t¸c
dông gãp phÇn thóc ®Èy quª h−¬ng vµ ®Êt n−íc tiÕn lªn; xøng ®¸ng gãp cho ®Êt
n−íc cña "mïa xu©n mu«n ®êi".

Trong ph¹m vi vïng quª Thanh Tr×, Hµ Néi cã thÓ coi Ph¹m Tu lµ nh©n
vËt lÞch sö "Sinh vi t−íng, tö vi thÇn" x−a nhÊt.

Nh©n Thñ ®« Hµ Néi ®ang chuÈn bÞ tiÕn tíi kû niÖm mét ngh×n n¨m
Th¨ng Long, mçi ng−êi d©n Hµ Néi ®ang sèng h«m nay chí nªn quªn r»ng tr−íc
®ã gÇn 15 thÕ kû, tæ tiªn chóng ta ®· tõng chän m¶nh ®Êt nµy lµm n¬i lËp quèc;
vµ nÕu nh− thÕ Thñ ®« cña chóng ta cã tuæi ®êi cßn ®−îc ®Èy lïi xa h¬n 500 n¨m
n÷a tõ thêi dùng n−íc V¹n Xu©n víi Kinh ®« lµ Long Biªn.

ThËt ®¸ng tù hµo biÕt bao vÒ Thñ ®« anh hïng cña ®Êt n−íc chóng ta;
trong ®ã con ch¸u hä Ph¹m kh«ng ph¶i hæ thÑn, mµ rÊt tù hµo cã cô Th−îng thñy
tæ Ph¹m Tu ®· lÊy c¶ tÊm th©n 70 mïa xu©n bÊt diÖt, trÊn gi÷ b¶o vÖ thµnh Long
Biªn, kinh ®« n−íc V¹n Xu©n (tøc Hµ Néi, Thñ ®« n−íc Céng hßa XHCN ViÖt
Nam ta ngµy nay).

Mong sao Thñ ®« ta h«m nay cã mét ®−êng phè mang tªn Danh t−íng
Ph¹m Tu ®Ó tá lßng t«n kÝnh Ng−êi. M·i m·i d©n téc ta, ®Êt n−íc ta kh«ng bao
giê quªn tªn tuæi vµ sù nghiÖp cña Danh t−íng Ph¹m Tu.

33


Thay l i k t
Các b n v a xem xong ph n tóm t t (~45 trang) c a cu n sách “Danh
tư ng Pham Tu (476 - 454)” do Ti u Ban Tư Li u c a BLL H Ph m
Vi t Nam biên so n dày 152 trang. Các ph n còn l i g m có :
- Th n ph Ph m Tu. (có kèm l i d ch)
- Các s c phong Ph m Tu qua các tri u ñ i. (có kèm l i d ch)
- Các ñ i h u du danh tư ng Ph m Tu: ñây là ph n trao ñ i nghiên
c u mang tính ch m phá ban ñ u xuyên su t 15 th k qua 50 ñ i
h u du ñ n nay. Chúng tôi hy v ng l n tái b n sau, cùng v i các
nhà nghiên c u, s gia, … cùng anh em ñ ng t c cung c p tư li u
tham gia kh o c u, thì chuyên m c này có th tr thành m t chuyên
m c chính th c c a cu n sách.

Vì nhi u ñi u ki n khách quan chúng tôi không th ñưa toàn b cu n sách
vào ñây. V y xin m i bà con ñ ng t c, ñ c gi g n xa n u có nhu c u mua
sách xin liên v i chúng tôi theo ñ a ch dư i ñây:
PGS.TS. Ph m ð o
S nhà : 44, ngõ 84, ph Ng c Khánh, Ba ðình, Hà N i
ðT : 04.0353903 - 0913.200158
Email : kehe@vnn.vn ho c info@hopham.com

Trân tr ng.

34


DANH TÖÔÙNG PHAÏM TU
H i L.H. Văn h c-ngh thu t Hà N i

Tác gi :
Thư ng tá KS. PH M H NG VŨ
Sưu t m và biên so n

Ch u trách nhi m xu t b n: nhà thơ B NG VI T
Ch u trách nhi m b n th o: PGS.TS. PH M ð O
Biên t p: BÙI VI T M

Gi y phép xu t b n s : 95/2003/XBNT-VHTT
c p ngày 31/07/2003

35

Danh.tuong.pham.tu.ebook

Recomendados

Recomendados

Mais conteúdo relacionado

Mais procurados

Mais procurados (13)

Semelhante a Danh.tuong.pham.tu.ebook

Semelhante a Danh.tuong.pham.tu.ebook (20)

Danh.tuong.pham.tu.ebook