1. Nederlands Instituut voor Ecologie
NIOO-KNAW
nieuwbouw / mei 2010
Een gebouw dat leeft
In Nederland zijn we gewend te Leren van de natuur energiezuinigheid; het C2C
bouwen volgens strakke regels. Dat is niet verwonderlijk. Het concept stelt nieuwe vragen.
Nederlands Instituut voor Niet: hoe belast ik het milieu zo
Wetgeving, vergunningen en
Ecologie (NIOO), onderdeel min mogelijk, maar: hoe kan het
Programma’s van Eisen schrijven
van de Koninklijke Nederlandse gebouw een waardevolle bijdrage
voor hoe een gebouw moet
Akademie van Wetenschappen leveren aan zijn omgeving? Leidend
worden opgeleverd. En vervolgens
(KNAW) bestudeert de werking principe van C2C is dat afval niet
blijft het meestal onveranderd bestaat. Bij C2C keert alles wat we
van de natuur in al haar facetten.
totdat we het rijp achten voor de Ecologische processen en de maken en achterlaten, als grondstof
sloop. Hoe anders gaat het bij dynamiek van de natuur zelf terug voor hetzij de natuur, hetzij
het nieuwe hoofdgebouw van dienen nu als voorbeeld bij nieuwe producten. Twee andere
het Nederlands Instituut voor ontwerp en bouw van de nieuwe belangrijke principes van C2C zijn:
Ecologie, dat op dit moment huisvesting. Het nieuwe gebouw maak gebruik van zonne-energie
verrijst in Wageningen? Het wordt functioneel en comfortabel, en versterk biodiversiteit. In de
hier toegepaste proces verloopt maar zal tegelijkertijd in evenwicht opdracht aan de ontwerpers is
niet van A naar B, niet van PvE zijn met de omgeving. Een lastige aangegeven om zoveel mogelijk
direct naar eindproduct, niet opgave? Met visie, creativiteit en volgens deze filosofie te ontwerpen.
van tekentafel naar stenen. Nee, doorzettingsvermogen blijkt het
haalbaar te zijn. Proces
het proces laat zich het best
Bij de selectie van architect en
omschrijven als ‘evolutionair’. Het Cradle to Cradle bouwer heeft de opdrachtgever
kantoor annex laboratorium in Het NIOO besloot enige jaren zich niet specifiek gericht op
aanbouw werkt als een proeftuin geleden om de activiteiten van zogenaamde ‘groene’ partijen.
voor ‘eco-technologie’. Tijdens twee van haar vestigingen samen “Het betrekken van reguliere
het ontwerp, maar ook tijdens te brengen in één nieuw duurzaam architecten en uitvoerders heeft een
de bouw en zelfs na oplevering, gebouw. NIOO-directeur professor belangrijk maatschappelijk effect”,
is er ruimte voor innovatie en Louise Vet is geïnspireerd door de aldus Louise Vet. “Je vergroot de
experiment. principes van Cradle to Cradle kring van deskundigen en wat
(C2C) en vond dat ontwerp en we hier bouwen, kan anderen
bouw een stap verder moesten weer tot voorbeeld dienen.”
gaan dan de meest duurzame Na een Europese aanbesteding
gebouwen van Nederland van ging NIOO-KNAW in zee met
dit moment. Duurzaamheid Claus en Kaan architecten. Aan
wordt meestal afgemeten aan hen de opdracht een ‘slim’ 
1

2. gebouw te ontwerpen: licht, van gedachten en oplossingen. ventilatiesysteem toegepast: het
ergonomisch verantwoord, Bouwbedrijf Berghege voert als ontwerp stimuleert thermische
makkelijk qua oriëntatie en bouwkundig aannemer regelmatig trek en natuurlijke ventilatie via
vernieuwend in duurzaamheid. overleg op de bouwplaats zodat de gevels. Mechanische ventilatie
Onder directievoering van alle medewerkers doordrongen wordt alleen ingeschakeld op
Archisupport werd een raken van de do’s en dont’s basis van CO2 detectie.
ontwerpteam samengesteld met van duurzaam bouwen en van Samen met het bedrijf Suncycle
diverse deelnemers, waaronder elkaar weten waar ze mee bezig wordt een proef opgezet
Bouwbedrijf Berghege, zijn. Een nieuwsbrief en een met een nieuwe generatie
Ingenieursbureau DGMR en DWA bouwdossier (www.berghege. energieproducerende zonnecellen.
installatie- en energieadvies (zie nl) ondersteunen dit proces. De De zonnecollector in de vorm
voor het complete overzicht van betrokken partijen hebben –ook van een bol is goedkoper en
betrokken partijen het einde van redelijk uniek – gezamenlijk efficiënter dan traditionele
dit artikel). Het ontwerpteam zitting in een werkgroep die de oplossingen, maar levert ook
ging aan de slag, ‘al doende’ communicatie rond ontwerp en warmte. Op het NIOO-terrein wil
lerend en ‘al lerende’ doende, bouw coördineert. men koeling van deze zonnecellen
daarin ondersteund door advies door middel van water testen.
en subsidies van Agentschap NL Energie Het warme koelwater kan worden
(voorheen SenterNovem) en de De inspanningen ten aanzien benut voor het verwarmen van
Provincie Gelderland. van energie beslaan twee kassen en bioreactoren. De
Is de ontwerpopgave inmiddels gebieden: reductie van het thermische zonnepanelen slaan
duidelijk, het proces van verbruik en duurzame opwekking. de zonnewarmte op via een
realisering roept nieuwe Beide inspanningen leiden HoogTemperatuur-opslag (HTO).
vragen op en lokt discussie tot minder uitstoot van CO2. Naast de zonnewarmte wordt
uit. Niet in de laatste plaats Met energiezuinige bouw is ook de warmte die vrijkomt
door de opdrachtgever zelf: de laatste jaren veel ervaring bij de koude opwekking hierin
welke materialen, welke opgedaan. Dit zien we o.a. terug opgeslagen. Overtollige warmte
vloer, hoe wekken we de in het verlichtingsconcept. Op uit het gebouw en de kassen
energie op, hoe sluiten we het advies van DWA wordt gewerkt gaat eveneens naar de HTO.
afvalwatercircuit, wat doen we met aanwezigheidsdetectie en De temperatuur-opslag bevindt
met de restwarmte? Louise Vet daglichtschakeling, wat wil zeggen zich op 300 meter in veel diepere
neemt ‘de mannen’ graag mee dat de kunstlichtsterkte afhankelijk aardlagen dan ooit eerder is
in haar gedachtewereld. Omdat is van de hoeveelheid daglicht gerealiseerd. De diepte maakt het
het merendeel van de betrokken op dat moment. Ook wordt waar mogelijk om overtollige warmte
organisaties in dit proces zijn mogelijk LED verlichting toegepast: in de zomer vast te houden tot
duurzaamheidsexpertise wil zowel binnen het gebouw, in het volgende winterseizoen. Deze
verbreden en verdiepen, ontstaat de kassen als op het terrein. innovatieve toepassing, ontwikkeld
vaak een inspirerende uitwisseling Daarnaast wordt er een hybride door DWA en IF-Technology, 
2

3. DGMR verwoordt het als volgt: sloten rondom het terrein. Een
“Het ontwerp en de materialen andere mogelijkheid is om het in
stralen duurzaamheid uit. Het de bodem te infiltreren en het na
verhaal hoeft niet verteld te oppompen opnieuw te gebruiken
worden, het gebouw vertelt zelf het om bijvoorbeeld toiletten door te
verhaal”. spoelen.
Een speciale uitdaging vormde Afval = voedsel
de vloer, die, met name in de Een kringloop is pas écht
laboratoria, aan specifieke eisen gesloten als er geen restafval
leidt tot een energiebesparing van moet voldoen. Een gangbare meer ontstaat. Door alle afval als
70 to 80% en is door de Provincie toepassing van epoxyhars werd voedsel te beschouwen volg je een
Gelderland en Agentschap als te schadelijk van de hand natuurlijk principe en daarmee
NL als een pilot aangemerkt. gewezen. Uiteindelijk vond de één van de hoofdgedachtes van
De opgeslagen warmte wordt architect een oplossing in het Cradle to Cradle. In het NIOO-
door leidingen in de vloeren polijsten van de betonvloeren. KNAW-gebouw wordt op basis van
afgegeven aan de binnenruimte Weliswaar arbeidsintensief, dit principe samen met het bedrijf
(betonkernactivering). maar relatief eenvoudig. Het DeSah BV een systeem ontwikkeld
eindresultaat is een strakke en dat kostbare voedingsstoffen
De EPC-berekening, uitgevoerd dichte vloer die de warmte- en terugwint uit faecaliën. Het
door DGMR, maakt duidelijk dat koudeafgifte via het beton systeem start bij het toilet.
bij oplevering ruim 50% minder optimaal mogelijk maakt. Vacuümtoiletten, uniek in een
energie wordt verbruikt dan het kantoorgebouw, worden met een
huidige Bouwbesluitniveau. De Water geringe hoeveelheid grondwater
besparing zal in de komende jaren Het sluiten van de kringloop gespoeld. De biomassa gaat
oplopen als nieuwe technieken is het meest zichtbaar in de vervolgens naar een vergister die
zoals energie uit planten en watercircuits. De wens is om het een deel van de massa omzet in
zonnecellen verder worden eigen afvalwater zo te zuiveren biogas. Hierdoor ontstaat een
verfijnd en grootschaliger kunnen dat het lokaal geloosd kan koppeling tussen toiletgebruik
worden toegepast. worden en eigenlijk weer de en het energiesysteem. Kostbare
kwaliteit van drinkwater heeft. mineralen zoals fosfaten kunnen
Materiaal De opdrachtgever wilde dan ook worden teruggewonnen
Claus en Kaan Architecten moest geen aansluiting op het riool. om weer te dienen als meststof
werken met een aantal stevige Vergunningtechnisch blijkt dit niet voor land-en tuinbouw. Een
materiaaleisen: gezond voor mogelijk: er ligt een rioolbuis, algenkweekinstallatie en het
mens en milieu, vervaardigd maar NIOO-KNAW streeft ernaar helofytenfilter gaan zorgen voor
uit herwinbare grondstoffen en deze niet te gebruiken. verdere waterzuivering.
energiezuinig geproduceerd Het water wordt gescheiden
zonder schadelijke emissies. Het in drie circuits: hemelwater, Biodiversiteit
casco is van duurzaam beton huishoudelijk water (inclusief water Het NIOO-KNAW-gebouw krijgt
zonder kunststoftoevoegingen uit laboratoria) en afvalwater uit een groen dak. Uiteraard, zou
en ook bij de verwerking worden de toiletten. Na zuivering (zie ook je zeggen: dakvegetatie filtert
geen kit, oplosmiddelen e.d. hieronder) komen de stromen water en lucht en draagt bij aan
gebruikt. Uiteraard is ook gekeken samen in een helofytenfilter. temperatuurbeheersing. Maar
naar keurmerken zoals FSC Helofyten zijn waterplanten als NIOO-KNAW gaat een stap
en ‘pvc-vrij’. Door toepassing riet en lisdodde die afvalwater verder. Samen met de Universiteit
van o.a. hout, glas, staal, vlas, zuiveren tot een kwaliteit die Wageningen wordt onderzocht hoe
kalkzandsteen en puingranulaat onschadelijk is voor het milieu. de dakbegroeiing kan bijdragen
ontstaat een strak gebouw met Het gezuiverde water kan aan de soortenrijkdom van planten
een natuurlijke en open uitstraling. uitstromen in de vijver en de en dieren. NIOO-KNAW 
3

4. wordt gerealiseerd is in Nederland
ongeëvenaard.
Een gebouw dat leeft
Het NIOO-KNAW gebouw
zal nooit ‘af’ zijn. Ook in de
toekomst is er ruimte voor
verbetering en experiment. De
dynamiek die je vindt in de
natuur wordt weerspiegeld in
het gebouw,
dat zich zal aanpassen aan nieuwe
inzichten en nieuwe technologie.
Onder de noemer ‘eco-
technologie‘ worden bedrijven
uitgedaagd hun ideeën en
toepassingen op het gebied van
duurzaamheid en Cradle to Cradle
bij NIOO-KNAW te realiseren.
Op dit moment ligt er al een
wensenlijstje voor de toekomst:
stroom uit planten, onderzoek
naar de meest effectieve
ontving een stimuleringsprijs van Bouwbedrijf Berghege verwoordt algensoorten, de meest geschikte
het ministerie van LNV omdat met het zo: “Bijzonder is dat NIOO- LED-verlichting, loskoppeling
dit plan op het dak plantensoorten KNAW er niet voor kiest om de van het riool, waterzuivering
kunnen terugkeren die volgens de beste, de slimste, de enige, of de tot drinkwaterkwaliteit, energie
Europese habitatrichtlijn worden meest innovatieve te zijn op één opleveren in plaats van
bedreigd! specifiek duurzaamheidsaspect, verbruiken…. Er zijn nog tal van
Het terrein wordt in harmonie met maar kiest voor integraliteit.” Dat uitdagingen!
de groene omgeving aangelegd, maakt de uitdaging complex,
waarbij biodiversiteit wordt maar levert ook veel op: de Uitnodiging
gestimuleerd. In de toekomst kan koppeling van toiletwater aan het De uitnodiging van directeur
hier worden geëxperimenteerd energiesysteem is uniek en leidt tot Louise Vet is duidelijk: “Kijk
met technologie die stroom uit effectieve inzet van wat voorheen naar onze ervaring en doe er je
levende planten genereert. Tijdens als ‘afval‘ werd bestempeld. Een voordeel mee!” Want niet alleen
het proces is overigens duidelijk vloer zonder weekmakers blijkt ecologisch, ook economisch
geworden dat ten aanzien van ook de betonkernactivering te levert het heel wat op. Sommige
biodiversiteit nog nauwelijks optimaliseren. De voordelen investeringen zijn niet gering,
gedegen advies te krijgen is. van een groen dak worden dat is waar, maar dankzij de
Gelukkig heeft NIOO-KNAW gecombineerd met biodiversiteit. vele innovaties en de effectieve
zelf heel wat expertise in Restwarmte wordt langdurig uitwisseling tussen de systemen,
huis en wordt samengewerkt opgeslagen voor toekomstig zijn de besparingen op langere
met instanties als Heg en gebruik, etc. Het zijn voorbeelden termijn aanzienlijk. Groot voordeel
Landschap, de Vlinderstichting en van ‘eco-effectief‘ ontwerpen: je is dat de opdracht in één hand
Vogelbescherming Nederland. kijkt niet alleen naar efficiëntie van ligt. NIOO-KNAW stuurt het
aparte systemen, maar ook naar proces inhoudelijk aan en kan, als
Integrale aanpak een effectieve koppeling tussen toekomstige gebruiker, er ook zelf
Materiaal, water, energie, afval, de systemen en reststromen. De de vruchten van plukken. 
groen: ze staan niet op zichzelf. mate waarin hier de integrale visie
4

5. Betrokken organisaties
Opdrachtgever: Koninklijke Nederlandse Akademie Integrale projecten met derden
van Wetenschappen (KNAW, eigenaar
pand) NIOO-KNAW, toekomstige Duurzame dakvegetatie:
gebruiker • Consolidated
Directievoering: Archisupport • WUR, hydrologie en vegetatiekunde
Architect: Claus en Kaan Architecten • NIOO- KNAW, Afdeling Terrestrische Ecologie
Adviseur E+W: DWA, advies technische Hoge Temperatuuropslag:
installaties • Provincie Gelderland, Energietransitie
Adviseur Bouwfysica: DGMR, bouwfysica,brandveiligheid • IF-technology
en duurzaamheid advies • Agentschap NL (voorheen SenterNovem),
milieutechnische aangelegenheden agentschap van het ministerie van
Adviseur Constructies: ARUP Economische Zaken
Aannemers: Bouwbedrijf Berghege • DWA
W-installateur: Burgers Ergon • Vitens
E-installateur: Imtech
Duurzame kassenbouw: Lek Habo Groep Zonnecellen:
• Suncycle
Plantenstroom:
• Plant-e B.V.
• WUR
Lokale waterzuivering:
• Waterschap Vallei en Eem
• Ingrepro en Algaelink (algen)
• Landustrie/DeSah BV (vacuümtoiletten)
• Ecofyt (Helofytenfilters) en WUR
• NIOO-KNAW Afdeling
Microbiële Ecologie
Biodiversiteit/terrreininrichting:
• Stichting Heg en Landschap
• Wagenings Milieuoverleg
• NIOO-KNAW
• De Vlinderstichting
© Artist Impressions: • Vogelbescherming Nederland
Claus en Kaan Architecten • KNNV
• Gemeente Wageningen
5