Renesans

SZP ZSE Jp – (DKOS – 4015 – 143/02)
Z dnia 30.08.2002 r.
Plan dydaktyczny języka polskiego dla klasy pierwszej liceum
profilowanego .
Renesans
1/2. Renesansowa koncepcja godności człowieka w poezji i sztuce renesansu (Kochanowski,
Mirandola).
3/4. „Umieściłem cię pośrodku świata...”Renesansowa koncepcja godności człowieka w
poezji i sztuce.
5/6. Humanistyczna koncepcja człowieka i Boga – Jan Kochanowski „Pieśń XIX” i „Pieśń
XXIV” ks. II, fraszki „Do gór i lasów”, „Do fraszek”.
7/8. Od renesansowej biografii poety – do curriculum vitae... (2 godz.)
9. Człowiek – czy to zawsze brzmi dumnie? Dialog poezji współczesnej z tradycją renesansu.
10. Miłosna poezja Petrarki.
11. „Dekameron” Boccaccia – w cieniu miłości i śmierci.
12. Literatura renesansu (staropolska) w poszukiwaniu idealnego państwa i miejsc
szczęśliwych.
13.. Retoryka i poezja w służbie obywatelskiej cnoty.
14. Stoicyzm, epikureizm i cnota w poezji renesansu.
15/16. „Treny” jako cykliczny poemat filozoficzny.
17. Nowa koncepcja człowieka i świata w „Trenach”.
18. Polszczyzna XVI wieku – sposoby poszerzania zasobu leksykalnego.
19. Norma językowa i jej przemiany
20. Tęsknota do klasycyzmu w poezji współczesnej. (Klasycyzm jako styl i system wartości).
21. Teatr elżbietański i dramaty Szekspira.
22. „Makbet” Szekspira jako studium zbrodni i dramat o niszczącej sile władzy.
23. Przygody człowieka myślącego – test wiedzy i umiejętności.
24/25. Praca klasowa – analiza tekstu.
26/27. Praca klasowa – czytanie ze zrozumieniem.
28. Omówienie i poprawa prac klasowych (ćwiczenia słownikowo – stylistyczne).
Opracowała: Jolanta Górecka
1

Temat: Renesansowa koncepcja godności człowieka w poezji i sztuce
renesansu (Kochanowski, Mirandola).
Pojęcia: ład, harmonia, humanizm, godność, wolność
I 1. Co łączy wizję świata Pico della Mirandoli z myślą średniowieczną (np. św. Tomasza z
Akwinu) a co je różni?
a) podobieństwa:
- obaj widzą w świecie Boży porządek
- człowiek znajduje się pośrodku między tym, co duchowe (Bóg i aniołowie nazywani
przez Mirandolę „inteligencjami) a tym, co materialne
b) różnice
Średniowiecze Renesans
1. W centrum wszechrzeczy znajduje się Bóg
– teocentryzm
1. W centrum wszechrzeczy jest człowiek i
jego godność - antropocentryzm
2. Człowiek zawieszony jest między bytami
wyższymi a niższymi i nie może zmieniać
swojego miejsca w hierarchii. Ta pozycja to
dla ludzi średniowiecza znak upadku
człowieka
2. Człowiek nie ma „określonej siedziby”,
dzięki wolności może dążyć ku Stwórcy lub
też upadać i zmieniać się w zwykłe zwierzę.
Łączy dwie różne sfery świata – materialną i
duchową i jest to niezbędnym dopełnieniem
dzieła stworzenia – ta pozycja to powód do
szczególnej dumy
3. Człowiek ukształtowany przez Boga
zupełnie mu się podporządkowuje
3. człowiek ma świadomość swojego
człowieczeństwa, zna swoją wartość i ma
szacunek do samego siebie, jest „twórcą,
rzeźbiarzem samego siebie”. „Jest godny
dumnego miana człowieka”.
4. Uniwersalizm (jedność) Europy:
- język łaciński
- ideały
- wzorce parenetyczne
- styl romański i gotycki w sztuce
- filozofia Ojców Kościoła
4. Rozwój potężnych państw – Włochy,
Francja, Anglia
5. Językiem obowiązującym jest łacina 5. Kształtują się języki narodowe
6. Anonimowość twórców 6. Sława wielkich mistrzów
7. Wiara w Ptolemeuszowy geocentryzm 7. Odkrycie Kopernika - heliocentryzm
8. Kosmosem dla człowieka średniowiecza
jest jego miejsce zamieszkania
8. Człowiek renesansu podróżuje:
- odkrywa nowe lądy (Kolumb)
- płynie dookoła świata (Magellan)
- studiuje w Padwie, Bolonii, Krakowie
9. Człowiek średniowiecza pyta: „ubi sunt?” –
„Gdzie są?”. To dramatyczne pytanie po
którym następowało wyliczenie sławnych
niegdyś ludzi po których nic nie pozostało.
Człowiek średniowiecza myśli o przemijaniu,
wie, że sława jest nic nie warta
10. Człowiek renesansu pragnął ziemskiej
nieśmiertelności, zabiegało „dobrą sławę”.
II Wiadomości ogólne związane z renesansem:
3

1. Cezury:
a) początek
- 1450 wynalezienie druku
- 1453 upadek Konstantynopola
- 1492 odkrycie Ameryki przez Kolumba
b) schyłek – XVI wiek
c) Polska – wiek XVI nazwany „złotym wiekiem kultury polskiej”
2. Renesans jako epoka odkryć;
a) Kolumb i jego następcy odkryli nowe lądy
b) Kopernik na nowo odkrył Kosmos – teorię heliocentryczną
c) Człowiek odkrył, że dzięki miłości, wolności i poczuciu własnej godności może stać
się doskonałym tworem boskim
d) Ludzie renesansu na nowo odkryli antyk, co sprzyjało rozwojowi nauk filologicznych
e) Ludzie renesansu na nowo odkryli Boga przez indywidualna interpretację Biblii
3. Główne prądy i pojęcia renesansu:
a) prądy:
- humanizm – prąd, który w centrum zainteresowania myślicieli, artystów, uczonych
stawia człowieka. Humaniści głosili potrzebę poznania i kształtowania indywidualnej,
silnej jednostki ludzkiej. W myśl humanizmu człowiek jest najbardziej wartościową
jednostką w świecie – liczy się jego talent!
- Reformacja – wielki ruch religijny i narodowy XVI wieku mający na celu reformę
kościoła katolickiego, jego praktyk i doktryn. Skierowany był przeciw władzy
papieskiej. Początek reformacji to rok 1517 i wystąpienie Marcina Lutra z jego
„Tezami o odpustach” (przybił je na drzwiach kościoła w Wittenberdze). Reformacja
kojarzy się z tolerancją religijną, bo doprowadziła do powstania wyznań
protestanckich:
• luteranizmu
• kalwinizmu
• anglikanizmu
• arianizmu (Bracia polscy, odłam kalwinizmu, propagował prócz założeń
religijnych hasła pacyfistyczne oraz społeczne. Arianie prowadzili własną
szkołę – Akademię w Rakowie. Wygnani z Polski w XVII wieku.
b) pojęcia:
- antropocentryzm – pojęcie związane z humanizmem. Dosłownie oznacza usytuowanie
człowieka (antropos) w centrum, jest niejako odwróceniem średniowiecznego
teocentryzmu, hasłem stały się słynne słowa Terencjusza z komedii „Samodręczyciel”
– „Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie nie jest mi obce”
- pacyfizm, irenizm – od Erazma z Rotterdamu. To pochwała pokoju i zgody
- mecenat – opieka, zwłaszcza finansowa możnych nad wybitnymi twórcami i artystami
(mecenasem Kochanowskiego był Myszkowski, Firlej)
- harmonia – ideał umiaru, równowagi w życiu i sztuce
- predestynacja – pogląd o przeznaczeniu człowieka, odgórnie nadanym przez Boga,
według określonego scenariusza, rozstrzygającego o zbawieniu lub potępieniu bez
względu na starania jednostki (głosił ją Kalwin)
- egalitaryzm – równość ludzi wobec prawa, głosił go Tomasz Morus
- utopia – od tytułu dzieła Tomasza Morusa „Utopia” – teoria idealistyczna, zakładająca
doskonałość ustrojową
- makiawelizm – od Niccolo Machiavellego, autora „Księcia” – doktryna dotycząca
sprawowania władzy, która za cel najwyższy uważa dobro państwa i rację stanu. W
4

imię tych wartości dopuszcza podstęp, zdradę i zbrodnię, w myśl hasła: „cel uświęca
środki”
4. Wybitni myśliciele renesansu:
a) Erazm z Rotterdamu – autor „Pochwały Głupoty”, jego złote myśli:
- teatr mundi – „Całe życie ludzkie jest czymże innym, jak nie jakąś komedią, w której
każdy występuje w innej masce i każdy gra swoją rolę dopóki reżyser nie spędzi go ze
sceny
- „Dla chcącego nie ma nic trudnego”
- „Kiedy przemawia złoto, elokwencja jest bezsilna”
- „Sobie wyświadcza dobrodziejstwo, kto je wyświadcza przyjacielowi”
- „Nie wierz kobiecie nawet po śmierci, gdy widzisz, że umarła, niech ci się zdaje, że
zmyśla”
b) Niccolo Machiavelli – auto „Księcia”, który twierdził, że dla ratowania honoru, kraju,
człowiek może pogwałcić etos rycerza, może stać się lisem
c) Tomasz Morus – autor dzieła „Utopia”; utopia to wyspa, na której wszyscy żyją w zgodzie
z naturą, nie jest potrzebny pieniądz, istnieje tam równość.
5. Włoscy prekursorzy renesansu:
a) Dante Alighieri – autor „Boskiej komedii”
b) Francesco Petrarka – zasłynął cyklem sonetów pt. „Do Laury”
c) Giovanni Boccaccio” – autor „Dekameronu”, czyli zbioru 100 nowel, opowiedzianych
przez 10 dni przez 7 kobiet i 3 mężczyzn, którzy w czasie zarazy opuścili miasto,
chroniąc się w willi poza zasięgiem zarazy i spędzali czas na opowiadaniu sobie
różnych historii.
6. Sztuka renesansu:
a) Leonardo da Vinci
b) Rafael Santi
c) Albrecht Durer
d) Pieter Bruegel
Zadanie domowe
1. Zapoznaj się z Galerią renesansowych humanistów, sporządź notatkę o tych,
których nie masz w notatkach z lekcji (s. 14)
2. Opracuj samodzielnie (w oparciu o rozdział „Renesans” w podręczniku i inne
dostępne źródła) sztukę renesansu (punkt 6). Podaj źródła, z których
korzystałeś.
5

Temat: „Umieściłem cię pośrodku świata...”Renesansowa koncepcja godności
człowieka w poezji i sztuce.
1. Wprowadzenie
Uczniowie podzieleni na grupy (5 –6) osób przypominają sobie opis stworzenia świata z
Księgi Rodzaju; wynotowują byty i istoty żywe stworzone przez Boga. Przypominają także,
iż kolejność ich pojawiania się odzwierciedlała określony ład boskiego dzieła, harmonię,
boski plan stworzenia. Z tekstu biblijnego wynotowują wymienione tam dzieła Boże: niebo,
ziemia, woda; dzień, noc; rośliny zielone; trawy; nasiona; drzewa dające owoce; ciała
niebieskie; ptactwo; potwory morskie; ryby; zwierzęta polne; bydło; człowiek (mężczyzna i
niewiasta).
Nauczyciel wydaje polecenie, żeby grupy zastanowiły się nad hierarchicznym sposobem
uporządkowania wszystkiego, co zapełnia ziemię po dziś dzień, i aby przedstawiły swą
koncepcję graficznie. Podpowiada uczniom, że mogą łączyć niektóre byty w kategorie
bardziej ogólne, jeśli znajdą kryterium ich klasyfikacji.
Objaśnienie zagadnienia klasyfikacji, uczniowie wklejają informacje na kartkach do
zeszytu:
Klasyfikacja, jedno z fundamentalnych pojęć filozoficznych to podział elementów
rzeczywistości według przyjętych wcześniej kryteriów. Warunkiem klasyfikacji jest wybór
kryterium, według którego podzielimy zbiór na podzbiory. Jakąś cechę, ze względu na którą
dokonujemy klasyfikacji, nazywamy kryterium podziału. Greckie słowo kriterion oznacza
sprawdzian, probierz. Dobra klasyfikacja jest wyczerpująca (suma zakresów, na które
podzielimy zakres danej nazwy, składa się na cały zakres klasyfikowanych elementów) i
rozłączna (żaden element nie należy do dwóch klas jednocześnie).
Zadaniem uczniów jest więc nie tylko poklasyfikować istniejące byty, ale także wskazać jakąś
hierarchię i zobrazować ją graficznie na dużych arkuszach papieru.
Po zakończeniu pracy zespoły wyjaśniają i uzasadniają logicznie podstawę swych
klasyfikacji.
Większość uporządkowań będzie miała kształt piramidy – taka hierarchia całości
stworzenia (ładu świata) będzie istotna dla renesansowej koncepcji Boga, świata i człowieka.
2. Rozwinięcie
a) rozważania wokół „Mowy o godności człowieka”
- przypomnienie fragmentu (głośna lektura)
- przeczytanie notki biograficznej o autorze traktatu
- analiza fragmentu (metoda heurezy). Uczniowie odpowiadają na pytania do tekstu
zamieszczone na końcu rozdziału oraz pytania postawione przez N. Zapis notatki
(analiza i interpretacja) np.
Atrybuty i określenia Boga Przykładowe cytaty
architekt „zbudował dom świata, świątynię boskości’
artysta „przyozdobił”
„kochać jego piękno i podziwiać jego
wielkość”
dawca życia i innych darów „globy ożywił”
„boska hojność”
ojciec „najwyższy ojciec”
„ojcowska potęga”
dobrodziejstwo miłości”
mędrzec „zgodnie z tajemnymi prawami mądrości”
„wniknąć w jego sens”
6

mocarz, pan potężny „potężne dzieło”
„ojcowska potęga’
„podziwiać jego wielkość”
[kreator], stwórca „twórca najwyższy”
Nauczyciel prezentuje ilustrację (do wklejenia do zeszytu); zwraca uwagę na jej
podobieństwo do grafów opracowywanych przez uczniów. Porównywanie rysunków, zapis
wniosków:
Ukazany tu człowiek jest korona stworzenia. Podobnie jak byty niższe od niego czuje i
żyje, ale przewyższa je zdolnością do myślenia. Człowiek nie ma więc ani określonej
siedziby, ani żadnej określonej funkcji; nie jest niczym ograniczony, nie zamyka go żaden
określony kształt ani forma. Rysunek ten obrazuje geometryczny ład kosmosu widzianego
oczami ludzi renesansu. Piramida stworzenia to doskonałe i harmonijne uniwersum,
odwzorowujące zarówno klasyczny ład i harmonię, jak i doskonałość Stwórcy, który w tym
uporządkowanym świecie najwyższe, zaszczytne miejsce wyznaczył człowiekowi.
Nieograniczenie go żadną skończonością natury jest obdarzeniem go godnością, jakiej poza
nim nie ma żadne ze stworzeń.
Jak kształtują się relacje między człowiekiem a innymi stworzeniami?
Człowiek idealny Natura innych stworzeń
wolny
nieskrępowany żadnymi ograniczeniami
określona
ograniczona
Pośrodku świata, aby mógł łatwiej
obserwować wszystko, co się w nim dzieje
każde stworzenie ma właściwe miejsce w
uniwersum (albo w regionie podniebiańskim,
albo w „szpetnych częściach niższego
świata”) [przypomnienie poglądów św.
Augustyna]
jego los jest w jego własnych rękach; jest
twórcą samego siebie, nada sobie taki kształt,
jaki zechce – zgodnie ze swoją wolą
każda z pozostałych istot została stworzona
według określonego archetypu (prawzoru),
który musi naśladować
„Umieściłem cię pośrodku świata...” – mówi Bóg do człowieka w tekście włoskiego
filozofa. Uczniowie rozważają, jakie konotacje ma wyrażenie: „pośrodku świata” (metoda
„burzy mózgów” budują pole znaczeniowe wyrazów pośrodku, środek) – zapis:
- centrum, być w centrum (wydarzeń, uwagi, świata), pozycja centralna, szczególnie
ważna (na rysunku Bovillusa odpowiada pozycji „na górze’, „na szczycie”; znaczy
tyle, co „korona stworzenia”)
- wypośrodkować, tj. zachować równowagę, uniknąć skrajności, zniwelować różnice,
kontrasty, równoważyć coś;
- być pośrodku świata, czyli być zanurzonym w świecie, uczestniczyć w nim, brać
udział w życiu, korzystać z niego, żyć pełnią życia;
- być pośrodku czegoś, a więc nie być ograniczonym z żadnej strony, mieć wolną
przestrzeń wokół siebie, rozwijać się wszechstronnie.
Czy Mirandola nawiązuje do jakiegoś znanego mitu (toposu)?
- tak, genezyjskiego, ale go przetwarza chcąc ukazać wyjątkowe miejsce człowieka w
dziele stworzenia oraz szczególne relacje między człowiekiem a Bogiem. Modyfikuje
okoliczności stworzenia człowieka (uzasadnia jego stworzenie „... zapragnął, aby
znalazł się ktoś, kto by potrafił wniknąć w sens tak potężnego dzieła...” modyfikuje
wybór formy postaci człowieka i jego miejsce w świecie – „nie było żadnego
archetypu...”)
7

b) malarstwo renesansowe i jego związek z myślą renesansu.
Uczniowie kierują uwagę na przykłady malarstwa renesansowego i starają się odnaleźć
podobieństwa między wizerunkiem człowieka ukazanym w tych dziełach oraz w rozprawie
filozoficznej, którą analizowali. Korzystają z komentarza w podręczniku:
- fresk Michała Anioła
• w przeciwieństwie do sztuki renesansowej postaci Boga i człowieka są zbliżone do
siebie wielkością, kolorystyką i sposobem ukazania postaci
• budzący się do życia Adam, w którego Bóg wlewa życie, jest piękny, wzniosły, pełen
siły
- rysunek Leonarda da Vinci:
• matematyka to nieodłączny element klasycznego widzenia świata i klasycznej
estetyki, jako że z pomocą liczb opanowuje chaos
• ten sam ład, który jest widoczny w rozplanowaniu wszechświata i stworzeń, odbija się
w budowie ludzkiego ciała
• człowiek idealny, takim go widzą artyści renesansu – odzwierciedla harmonię i
równowagę wewnętrzną w idealnych proporcjach swego ciała (rysunek Leonarda da
Vinci jest jakby ilustracją maksymy starożytnego sofisty Protagorasa: „Człowiek jest
miarą wszechrzeczy” – ramka „Sztandary renesansu”
Wnioski:
- renesansowa koncepcja człowieka w literaturze i sztuce związana jest z humanizmem
– głównym prądem renesansowym. Człowiek jest istotą wolną, która sama decyduje o
kształcie swojego istnienia. W ten sposób wolność staje się fundamentem ludzkiej
godności, ale i nakłada na człowieka obowiązek rozwoju i dążenia do ideału –
osobowego i obywatelskiego, starania się o zachowanie owego wyjątkowego statusu
człowieczeństwa, o godne życie na ziemi i dobrą sławę po śmierci. Źródłem takiej
koncepcji (aktualnej dziś) jest renesansowy humanizm
- ideałem humanistów był człowiek wszechstronnie wykształcony, i to na pismach
autorów antycznych, realizujący się jako istota wolna, ale i powołana do uczenia się
(Mirandola mówi o obserwowaniu wszystkich stworzeń). Jego postawa moralna –
znów nawiązująca do ideałów antycznych – opiera się na cnocie umiarkowania i
równowagi, a także sprawiedliwości i wrażliwości estetycznej oraz harmonii z naturą
(umieszczony pośrodku świata)
- takie spojrzenie na człowieka jest charakterystyczne dla *neoplatonizmu
renesansowego (czytanie informacji z podręcznika). Renesans odkrył ponownie
antycznych filozofów, zwłaszcza Platona i Plotyna. Przy wsparciu księcia Cosima de
Medici we Florencji (kolebce włoskiego renesansu) założono ponownie Akademię
Platońską, z którą związany był m.in. Giovanni Pico della Mirandola. Wraz ze swym
nauczycielem przyczynił się on do rozwoju renesansowego neoplatonizmu. Nurt ten
postrzegał człowieka jako istotę duchową. Nieśmiertelna dusza ludzka jest węzłem
świata, ponieważ łączy sferę cielesności (przynależną do „szpetnej”, niższej części
świata) z czystym boskim duchem. Dzięki sile rozumu dusza może się uwolnić od
cielesności i ponownie wrócić do swego boskiego źródła
- w ujęciu Mirandoli wolność człowieka wynika z duchowej istoty człowieka, który
może się wywyższyć do sfery ducha lub upaść do sfery zwierzęcej, a zatem dzięki
wolnej woli tworzyć samego siebie (gdyż stoi „pośrodku świata”). Znana maksyma:
„Człowiek jest kowalem swego losu” jest cytatem z „Mowy o godności człowieka”
Pico della Mirandoli.
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------
8

Zadanie domowe:
1. Wykorzystując wiadomości z lekcji na temat renesansowej koncepcji człowieka i
neoplatonizmu dokonaj interpretacji „Pieśni XIX” ks. II Jana Kochanowskiego (zrekonstruuj
koncepcję człowieka zawartą w „Pieśni” w formie krótkiego przemówienia, utrzymanego w
podniosłym stylu i nawiązującego do „Mowy o godności człowieka”).
- Przemówienie może być odpowiedzią na słowa „Mowy...” kierowane do człowieka
np. „Będziesz mógł degenerować się i staczać do rzędu zwierząt; i będziesz mógł
odradzać się i mocą swego ducha wznosić się do rzędu istot boskich...”
- Może zaczynać się od przywołanego w notatkach cytatu: „Człowiek jest kowalem
swego losu” i tylko od niego zależy, co z siebie uczyni.
- Może zwierać inne cytaty z omówionego fragmentu „Mowy...”, np.: Człowiek jako
„swobodny i godny siebie twórca i rzeźbiarz” sam sobie nadaje taki kształt, jaki
zechce. [w „Pieśni” Kochanowskiego pojawia się sformułowanie podobne: „Przeto
chciejmy wziąć przed się myśli godne siebie...” Godny siebie, czyli człowieka,
odpowiadający godności ludzkiej
2.(Chętni) W dowolnej formie napisz, co oznacza dla ciebie pojęcie godności i jak się to
przekłada na twoje codzienne życie.
9

Temat: Humanistyczna koncepcja człowieka i Boga – Jan Kochanowski „Pieśń
XIX” i „Pieśń XXIV” ks. II, fraszki „Do gór i lasów”, „Do fraszek”.
1. Sprawdzenie zadań domowych – przemówienie na temat godności człowieka
( odczytanie wybranych przemówień i ich omówienie; przypomnienie funkcji tekstów
językowych - komunikacyjnej, impresywnej, ekspresywnej i poetyckiej, nazwanie
dominującej w przemówieniach; środki retoryczne – apostrofa, pytanie retoryczne,
elipsa, metafora, antyteza i ich funkcje).
2. Przeczytanie ramki ze s. 17 („Pieśni”) – krótka notatka.
3. Lektura i analiza „Pieśni XXIV” Jana Kochanowskiego (s. 19)
a) Jakie poglądy na godność człowieka i sławę wyraża Kochanowski w „Pieśni XIX” –
„Jest kto, co by wzgardziwszy te doczesne rzeczy”.
- jak Pico uważa, że na miano człowieka zasługują tylko ci, którzy się doskonalą,
świadomie kształtują swój los i wykorzystują dary otrzymane od Boga (rozum, mowę)
- aby w pełni być człowiekiem, trzeba podjąć godne człowieka postanowienia (Przeto
chciejmy wziąć przedsię myśli godne siebie”);
- mądrzy i wymowni powinni krzewić dobre obyczaje, być pisarzami, politykami,
obywatelami (renesansowy kult ludzkiej indywidualności nie zawiera akceptacji dla
egoizmu – twórcy widzą w człowieku istotę społeczną – „a jako kto może, niech ku
pożytku dobra spólnego pomoże”);
- mężni powinni bronić granic i szukać sławy na polu walki. Kto się nie doskonali, nie
korzysta ze swojej wolności, ten nie jest prawdziwym człowiekiem („I szkoda zwać
człowiekiem, kto bydlęce żyje”);
- sława to rodzaj ziemskiej nieśmiertelności (średniowieczni twórcy w sławie
dostrzegali jedynie marność – „ubi sunt”)
b) Czy słusznie „Pieśń XXIV” nazywa się manifestem wiary w twórczą moc i
nieśmiertelną sławę artysty naśladującego Boga? (interpretacja tekstu):
- Jaki motyw otwiera utwór? (przemiany umierającego poety w łabędzia, aluzja do mitu
o Orfeuszu – wg. Platona ten słynny ptak, dla twórców renesansowych archetyp poety,
po śmierci przybrał postać właśnie tego ptaka);
- Dzięki czemu poeta posiada dar wznoszenia się ponad ziemskie sprawy? (dzięki
poezji, muzy wyłączają go spośród zwykłych zjadaczy chleba – „Wy mnie wzwodzicie,
wy mnie wyłączacie/ z liczby nieznacznej i nad obłoki wsadzacie”)
- Z czym kojarzy Kochanowski swą twórczość? (z dążeniem wzwyż, z ptasim lotem,
poeta umiera – jego sława szybuje wciąż ponad światem , we wstępie do przekładu
psalmów, „Psałterzu Dawidowym” mówi: „I wdarłem się na skałę pięknej Kalijopy,/
gdzie dotychmiast nie było śladu polskiej stopy”)
- Za pomocą jakich środków artystycznych oddaje poeta ten wspaniały, niczym
nieograniczony lot? (za pomocą kilku gwałtownych przerzutni czytanie ramki s. 19,
które łamią granice wersów, a nawet strof
- Kto przed Kochanowskim mówił tak o swej twórczości? Jakie widzisz tu odwołania?
(do wzorów antycznych, przede wszystkim Horacego, motyw „non omnis moriar” –
utwór jest przeróbką jednej z jego ód – ramka s. 19 „Horacjanizm);
- Jaki dostrzegasz związek między utworem a neoplatonizmem? (ramka s. 15, poeta
swobodnie łączy motywy antyczne – Styks, Ikar ze współczesnymi – „Moskwa”,
„Tatatrowie”, „Anglikowie”, „Hiszpan”; pogańskie z chrześcijańskimi – „dzwony”,
„świece”, „żołtarze” czyli psalmy. Epokę renesansu cechuje bowiem intelektualny i
artystyczny synkretyzm).
d) Jaki obraz człowieka i artysty ukazuje fraszka „Do fraszek”?
- utwór osobisty,
10

- poeta wyznaje, że w krótkich wierszykach starał się zawrzeć intymną prawdę o sobie i
swoim życiu (ramka s. 21 „Fraszki”),
- człowiek jest jednak istotą zbyt skomplikowaną, nie potrafi pojąć własnej natury (jest
zarazem boski i zwierzęcy, jak mityczny Minotaur – „chłopobyk”),
- fraszki stają się dlatego niepojętym labiryntem, z którego poeta wydostaje się tylko
dzięki swojemu talentowi (który symbolizują skrzydła),
- również tutaj twórczość kojarzona jest z dążeniem wzwyż, z ptasim lotem („Na koniec
i sam majster, który to mistrował, aby tu rogatego chłopobyka chował,/ nie zawżdy do
wrót trafi, aż pióra szychtuje/ do ramienia, toż ledwie wierzchem wylatuje”).
Zadanie domowe;
1. Dokonaj analizy tekstu Jeana Delumeau „Awans kultury europejskiej” s.
21 –22
2. Zapoznaj się z biografią Jana Kochanowskiego (ramka s. 20)
11

Temat: Od renesansowej biografii poety – do curriculum vitae... (2 godz.)
1. Wprowadzenie
Przypomnienie i zebranie tego, co uczniowie już wiedzą na temat renesansowej koncepcji
człowieka (metoda „kuli śniegowej”)
- każdy uczeń zapisuje na kartce 3 najważniejsze, jego zdaniem, punkty (tezy,
stwierdzenia, cechy, cytaty itp.) składające się na renesansową koncepcję człowieka (3
– 4 min.). Mogą korzystać z notatek – ale pracują samodzielnie. Po wykonaniu zadań
łączą się w pary; każda ma uzgodnić 5 takich punktów. Pary łączą się w czwórki,
które uzgadniają po 6 najważniejszych założeń. Czwórki łączą się w ósemki.
- Powtarzające się zapisy, najtrafniejsze zapisujemy w zeszycie.
Renesansowa koncepcja człowieka
- Ma wyjątkowe miejsce wśród innych stworzeń.
- Jest istotą wolną, sam decyduje o swoim życiu.
- Jest pełen sił twórczych.
- Jest bogaty wewnętrznie.
- Jest wszechstronny, realizuje się w różnych dziedzinach.
- Jego głównym imperatywem (nakazem, celem życia) jest rozwój, doskonalenie się - -
tym samym – osiąganie pełni człowieczeństwa.
- Zadaniem człowieka jest dążyć do ideału.
- Cechuje go harmonia sił duchowych i fizycznych.
- Powinien być piękny, bo piękno jest najważniejszym dobrem, a polega ono na
układzie proporcji, równowadze i harmonii; pięknem jest też doskonałość wewnętrzna
(cnota).
- Neoplatonizm kładzie nacisk na duchową, kontemplacyjną stronę natury ludzkiej.
2. Rozwinięcie
a) renesansowa biografia jako ważny aspekt filozofii humanistycznej i przejaw nowych
tendencji w sztuce
- lektura fraszki Kochanowskiego do gór i lasów
- uwagi wstępne: rodzaj poetyckiej autobiografii (obecność wyraźnie eksponowanego i
anaforycznego powtarzanego „ja” oraz syntetyzujące spojrzenie na życie)
- autobiografia jest zwięzła, co wiąże się także z wymogami gatunku fraszki
- podmiot liryczny w refleksyjnej ocenie swego życia wyraźnie akcentuje:
• bogactwo doznań i wrażeń
• wielość doświadczeń;
• różnorodność ról społecznych, wcieleń, jakie stały się jego udziałem;
• zmienność – symbolizowaną przez figurę greckiego bożka Proteusza;
• antynomiczność i krańcowość sytuacji, które były jego udziałem (żak spokojny
– rycerz, dworzanin w pańskim pałacu – cichy ksiądz, prawie mnich).
- czy jest to biografia autentyczna? (praca w zespołach) – mają rozstrzygnąć, czy
poetycka autobiografia jest autentyczną biografią poety. Porównują biogramy
renesansowego poety i porównują informacje biograficzne na podstawie źródeł
informacji.
Wnioski z porównania – fraszka odnosi się do autentycznych doświadczeń poety Jana
Kochanowskiego, który: odbywał morskie podróże (np. 1558 – 1559), zwiedzał Włochy i
Niemcy, był we Francji, gdzie prawdopodobnie spotkała się z poetą Ronsardem; był żakiem,
tj. studentem, kilku słynnych uczelni: Akademii Krakowskiej, uniwersytetów w Królewcu i w
Padwie, gdzie obrano go nawet „konsyliarzem nacji polskiej” i gdzie jest zapisane jego
nazwisko; nie odpowiadała mu kariera wojskowa i nie zrobił jej, choć wziął udział w
przeglądzie wojska pod Radoszkowicami, niedaleko Wilna w 1568 roku; dlatego żartował, iż
12

był „rycerzem do miecza przypasanym”; był dworzaninem Jana Firleja, marszałka wielkiego
koronnego (na pewno w 1563 r.), a także przebywał w otoczeniu Filipa Padniewskiego
(1562), najbardziej zaś związał się z podkanclerzem Piotrem Myszkowskim, biskupem
płockim, potem krakowskim. Przebywał też na dworze królewskim, w 1564 roku posiadał
tytuł Sekretarza Jego Królewskiej Mości, taki też tytuł wyryto na jego nagrobku; dzięki
poparciu Myszkowskiego otrzymał probostwo poznańskie (1564), a nieco później parafię w
Zwoleniu; obowiązków kapłańskich nie pełnił, wyręczając się wikariuszami. Do otrzymania
beneficjów konieczne były niższe święcenia kapłańskie, toteż gdy poeta się ożenił, musiał
zrzec się dochodów z probostwa
Brak tu konkretnych danych: faktów, nazwisk, dat, nazw miejscowości i innych
okoliczności. Autor dokonuje syntezy, ucieka się do maksymalnej zwięzłości, dzięki czemu
jego biografia zyskuje wymiar uniwersalny. Poeta dokonuje obiektywizacji, kreuje żywot
typowy dla człowieka renesansu, który:
• żyje pełnią życia
• doświadcza wszystkiego, co przynosi mu życie, „chwyta chwilę”
• jest wszechstronny, otwarty na różne doświadczenia
- czytanie ramki s. 68; wskazanie ech epikurejskich, tradycji horacjańskiej, toposu świata –
teatru, w którym człowiek odgrywa różne role.
Nowy jest sam fakt uznania przez autora swego życia (życia ludzkiego) za godny opisywania
temat sztuki. Humanistyczny wymiar sztuki polega na zainteresowaniu człowiekiem ze
względu na niego samego, bogactwo jego doznań i doświadczeń, jego osobowości, uczuć
itp., a nie tylko ze względu na cel moralistyczny (bohater jako wzorzec osobowy)
b) curriculum vitae, autobiografia, życiorys
- gatunki o bardzo starej tradycji. Umiejętność pisania życiorysu (dziś – CV) jest
niezbędna do funkcjonowania we współczesnym społeczeństwie – uczniowie
wymieniają sytuacje, w których trzeba przedłożyć życiorys lub CV
- jak Jan Kochanowski napisałby swój życiorys dzisiaj? – uczniowie czytają autorski
tekst s. 20, zwracają uwagę na stylizację zastosowaną przez autora, dzięki czemu tekst
zyskuje funkcję poetycką
- dzisiejsze CV to rodzaj pisma użytkowego, utrzymanego w stylu urzędowym i
napisanego w określonym porządku graficznym. Wypiera ono tradycyjny życiorys
pisany tekstem ciągłym, gdyż jest bardziej funkcjonalne, ze względu na wyrazistość
formy
- życiorys jest przydatny przy ubieganiu się o pracę, dlatego każdy powinien opanować
umiejętność jego pisania. Profesjonalnie przygotowany wygląda inaczej niż kiedyś.
Nie jest to właściwie biografia (przebieg życia – z łaciny curriculum vitae), lecz 1 –2
stronicwa informacja o kwalifikacjach i doświadczeniach zawodowych. Powinien
zawierać m.in. informacje o wykształceniu i doświadczeniu zawodowym (lub
doświadczeniach mających związek z przyszłą pracą), osiągnięciach naukowych i
zawodowych, publikacjach, posiadanej wiedzy i umiejętnościach, ukończonych
kursach i formach doskonalenia, otrzymanych zaświadczeniach i dyplomach.
- Są 3 rodzaje życiorysów:
• chronologiczny
• umiejętnościowy (według umiejętności i kwalifikacji autora)
• mieszany (kombinacja dwu poprzednich)
- praca w grupach. Uczniowie otrzymują formularze współczesnego CV. Ich zadaniem
jest wypełnienie dokumentu w imieniu Jana Kochanowskiego, który stara się o pracę
osobistego sekretarza Jana Zamoyskiego. Dokument musi być zgodny ze standardami
współczesnego CV. Kochanowski pisze go w starszym wieku, kiedy ma za sobą
13

doświadczenia na dworach innych dostojników i na dworze królewskim a także
ugruntowaną pozycję największego poety w kraju. Jego talent, sława i pióro są
atutami w staraniach o pracę na dworze kanclerza – najbardziej wówczas
wpływowego dostojnika w rzeczpospolitej. Należy także uwzględnić wykształcenie,
doświadczenia z podróży do różnych krajów, znajomość z wybitnymi postaciami
epoki, zaangażowanie społeczne (np. utwory), a może także dowody na wysoką
pozycję społeczną poety. (oczywiście będą anachronizmy np. poeta ma telefon i adres
e – mail).
- Zawieszenie przygotowanych plakatów i przepisanie ich treści do zeszytu (po
korekcie) – duże arkusze.
CZARNOLAS
KOŁO ZWOLENIA
TELEFON 874872460
E – MAIL LIPA@POCZTA.PL
JAN KOCHANOWSKI
INFORMACJE OSOBISTE Stan cywilny:
Narodowość:
Wiek:
Miejsce urodzenia:
Rodzice:
CEL (w jakim celu piszesz CV)
WYKSZTAŁCENIE
PRAKTYKA ZAWODOWA
ZNAJOMOŚC JĘZYKÓW OBCYCH
OTRZYMANE NAGRODY
CZŁONKOWSTWO W ORGANIZACJACH
ZAWODOWYCH
DZIAŁALNOŚĆ NA RZECZ
SPOŁECZNOŚCI LOKALNEJ
ZAINTERESOWANIA I DZIAŁALNOŚĆ
ZAWODOWA
DZIAŁALNOŚC OCHOTNICZA
INNA DZIAŁALNOŚĆ
HOBBY
Zadanie domowe
1. Napisz własny życiorys: a) tekstem ciągłym, w porządku chronologicznym, b) w
formie nowoczesnego CV, zachowując właściwy kształt graficzny.
2. Zapoznaj się dokładnie z zamieszczoną w podręczniku interpretacją fraszki Do gór i
lasów. Sporządź jej plan odtwórczy.
14

Temat: Człowiek – czy to zawsze brzmi dumnie? Dialog poezji współczesnej z
tradycją renesansu.
1. Ranking cytatów
Uczniowie pracują w małych grupach. Każdy zespół otrzymuje od nauczyciela zestaw cytatów na
temat człowieka, jego natury, istoty człowieczeństwa itp. Zadaniem uczniów jest podzielić cytaty na
kilka kategorii:
- autorzy cytatów ujawniani na końcu (aby uczniowie nie sugerowali się pochodzeniem cytatu)
- cytaty znane z utworów renesansowych, rozpoznane i zaklasyfikowane mają walor utrwalania
wiedzy
- aby zaklasyfikować właściwie (nie jest to łatwe) uczniowie muszą: wyjaśnić sobie sens
sformułowania, zwrócić uwagę na jego wieloznaczność i metaforyczność, przedyskutować
ewentualne rozbieżności interpretacji
- prezentacja – wyjaśnienie powodów decyzji swoich grup (ewentualne różnice zdań członków
zespołu)
- ważne, by uczniowie uzasadniali swoje rozwiązania i odnosili je do renesansowej wizji
człowieka. Musza przypomnieć sobie, jak filozofowie i artyści renesansu pojmowali miejsce
człowieka w świecie (wolność, godność, niepowtarzalność, nieskrępowany rozwój sił
twórczych, wyjątkowe miejsce w dziele stworzenia) i jaka była renesansowa wizja świata i
natury (harmonijna, a nie dramatyczna)
I. Myśli zgodne z
renesansową
(humanistyczną)
koncepcją człowieka
II. Myśli zbliżone do
poglądów
renesansowych
filozofów
III. Myśli dość odległe
od poglądów
renesansowych, ale
niesprzeczne z nimi
IV. Myśli całkowicie
różne od poglądów
renesansowych, nie
mające związku z
filozofią
renesansowego
humanizmu, sprzeczne
z nią
Cytat Źródło
„Zastanówmy się śmiało nad człowieka stanem:
Rozległy to labirynt, lecz z właściwym planem”.
A.Pope
Esej o człowieku
„Ludzie, w przeciwieństwie do innych zwierząt społecznych,
nie żyją po prostu w relacjach; ludzie tworzą relacje, by żyć. W toku
swego istnienia znajdują nowe sposoby myślenia i działania zarówno
w stosunkach społecznych, jak i wobec przyrody, która ich otacza.
Tym sposobem tworzą kulturę i zmieniają historię”
M. Carrithers
Dlaczego ludzie mają
kultury
„Zaprząta mnie pytanie: co tak naprawdę leży na mulistym dnie natury
człowieka?”
M. Carrithers
Dlaczego ludzie mają
kultury
„Ludzie są zdolni do wyboru, są odpowiedzialni za to, co czynią – zło
czy dobro – a sama ta zdolność, nie zaś sposób, w jaki jej używają, czyni ich
równymi w godności, i to jest definicją człowieczeństwa”.
L. Kołakowski Mini –
wykłady o maxi-
sprawach
„Wolność jest dana ludziom razem z ich człowieczeństwem, jest tego
człowieczeństwa fundamentem, tworzy człowieka jako coś w bycie samym
wyróżnionego”.
L. Kołakowski Mini –
wykłady o maxi –
sprawach
„Bez prężnego, wolnego i twórczego umysłu człowiek jest po prostu
zwierzęciem i umrze jak zwierzę bezduszne”.
I. Stone Udręka i
ekstaza
15

„Zachciało mu się szczęścia,
zachciało mu się prawdy,
zachciało mu się wieczności,
patrzcie go!
.............................................
ale wiedza mu w głowie, wszechwiedza, byt”
W. Szymborska Sto
pociech
„Czytam historię
I widzę, coś zrobił
Przez tysiąclecia, Człowiecze!
Zabijałeś, mordowałeś
I wciąż przemyśliwujesz,
Jak by to robić lepiej.
Zastanawiam się, czyś godzien,
Aby cię pisać przez wielkie C”.
L. Staff Człowiek
„Nie chciał nas Bóg położyć równo z bestyjami,
Dał nam rozum, dał mowę, a nikomu z nami”.
Jan Kochanowski
„Pieśń XIX, ks. II
„Wolność jest pierwszą cechą jestestwa człowieka,
Którą go Twórca jego naprzód napiętnował,
Kiedy tchnąwszy na życie bez granic wieka
Całej przestrzeni świata panem go mianował”.
J. P. Woronicz
Sejm wiślicki
„Dwie są możliwe perspektywy patrzenia: według pierwszej na malutkiej kuli
ziemskiej poruszają się mikroskopijne żyjątka[...]Według drugiej każda z tych
istot urasta do rozmiarów katedry i więcej, wtedy widać, że nie ma dwóch
osób tożsamych”
Cz. Miłosz
Nieobjęta ziemia
„Człowiek daje świadectwo swej wielkości, gdy bierze się za bary z siłami
rządzącymi światem. Los udostojnia go, nawet wtedy, gdy go łamie”
J. Kleiner
Tragizm
„Dlaczego najbardziej szczęśliwą i godną wszelkiej czci istotą jest człowiek?
[...]Dano mu bowiem mieć to, czego zapragnie, i być tym, czym chce”
Pico della Mirandola
Mowa o godności
cżłowieka
Ujawnienie (po rankingu) autorów cytatów i zapis wniosku: Renesansowa koncepcja człowieka i
człowieczeństwa, czyli myśl humanistyczna, jest trwałym dziedzictwem kultury europejskiej, do którego
ustosunkowują się twórcy późniejszych epok.
2. Analiza i interpretacja utworów współczesnych
(uczniowie w dalszym ciągu pracują w zespołach)
W trakcie analizy wierszy wykorzystują sugestie znajdujące się w zadaniach do wierszy zamieszczonych na
końcu rozdziału.
Problem: W jaki sposób poeci współcześni nawiązują do tradycji renesansowej? Jaki związek z tradycją
renesansową ma obraz człowieka wyłaniający się z utworów tych poetów?
Przypomnienie, że podczas analizy należy wziąć pod uwagę:
- kompozycję utworów
- segmentację tekstu, jego rytm
- sytuacje liryczną
- formę podawczą, kreacje podmiotu lirycznego i adresata
- wyrazy i motywy powtarzające się w wierszu
- tytuł
- funkcje środków stylistycznych
Uczniowie mogą graficznie odwzorować strukturę wiersza np. rozpisać ją w tabeli. Ostatecznym wnioskiem z
analizy i interpretacji odpowiedź na pytanie postawione na początku tej części lekcji. (jeśli jest mało czasu –
każda grupa otrzymuje tylko 1 wiersz)
Prezentacja
a) Agnieszka Herman, Człowiek
Struktura kompozycyjna wiersza – dialog różnych stanowisk światopoglądowych.
Mówisz...
(adresat)
Mówię...
(podmiot liryczny)
- optymistyczna wizja człowieka i jego - pesymistyczna wizja człowieka – ludobójcy,
16

działania
- wizja twórczego przeobrażania natury, tak aby
służyła człowiekowi
- apoteoza myśli naukowo – technicznej
- apoteoza potęgi umysłu ludzkiego: „Na niebie
satelity jak gwiazdy zawiesił./Kwarki,
komputery, przeszczepy,/drapacze chmur...”
Kaina, istoty bezdusznej i okrutnej
- wizja zagłady cywilizacji ludzkiej: „Zbrojne
armie walczą w śmiertelnym uścisku,/religie
we krwi unurzane,/przedłużona starość w
domach dla samotnych./Krzykiem strachu jak
nożem naznaczona przyszłość”.
polemika z adresatem lirycznym (rozmówcą):
- ironia: „satelity jak gwiazdy”
- krytyka
- - drapacze chmur = „współczesne wieże
Babel” (szum, brak zrozumienia, niemożność
stworzenia więzów międzyludzkich)
- dramatyczna wizja przyspieszenia
cywilizacyjnego: „cywilizacja z naturą mocują
się na pięści”.
postacie symboliczne (przedstawiciele nauki, sztuki,
przywódcy duchowi; geniusze intelektu i talentu,
zwolennicy humanitaryzmu i pokoju)
- Einstein (Europa zachodnia)
- Czajkowski (Rosja)
- Ghandi (Indie)
Polemika: paralelnie przeciwstawieni najwięksi
zbrodniarze ludzkości:
- Hitler (Europa Zachodnia)
- Stalin (Rosja)
- Mao (Azja)
Konteksty
Giovanni Pico della Mirandola „Mowa o godności”;
Gianozzo Manetti „Godność człowieka i wspaniałość
dzieł ludzkich”; Jan Kochanowski „Pieśni” (np. „O
cnocie” i „O dobrej sławie”); „Człowiek to brzmi
dumnie” – cytat z utworu rosyjskiego pisarza Maksyma
Gorkiego, sztandarowego twórcy proletariackiego
Podsumowanie
Wiara w człowieka – w jego możliwości intelektualne i
twórcze, ale także w szlachetność jego natury.
Jest to wizja człowieka nawiązująca do renesansowego
optymizmu, który zakładał, że czlowiek może panować
nad światem i sobą samym, pokonywać
niedoskonałości natury, tworzyć dzieła dobre i piękne.
Podsumowanie
Podmiot liryczny polemizuje z optymistyczną
humanistyczną wizją człowieka. Przeciwstawia jej
zbrodnie ludzkości, totalitaryzmy XX wieku,
znieczulicę, obojętność na cierpienia innych - w
wymiarze indywidualnym i społecznym. Renesansowa
koncepcja człowieka jako istoty wolnej i rozumnej,
najdoskonalszego ze stworzeń, skontrastowana z wizją
zagłady, do której doprowadzi ludzkie okrucieństwo,
bezduszność, nienawiść, krwiożerczość.
b) Edward Stachura, Człowiek człowiekowi
Tytuł wiersza nawiązuje do starożytnej sentencji, która po łacinie brzmi: Homo homini deus,
homo homini lupus (człoweik człowiekowi bogiem, człowiek człowiekowi wilkiem). Podmiot liryczny
rozwija to zdanie, zachowując jego rytm w postaci paralelnie zbudowanych dystychów. Zamysł
kompozycyjny wiersza oparty jest na wielokrotnych powtórzeniach wyrazów, fraz, strof – do których
dodawane są stopniowo kolejne elementy . wykorzystane zostało także fonetyczne podobieństwo
wyrazów; wilkiem – zwilczyć, bliźnim – zabliźnić. Owa monotonna powtarzalność wiąże się
bezpośrednio z formą utworu: jest to piosenka, jedna z wielu napisanych (i śpiewanych) przez
Stachurę.
Wiersz ma budowę wersowo – zdaniową, co potęguje wrażenie jednostajności i monotonii rytmu
(niemal marszowego!)_, przy czym na końcu każdego wersu znajduje się wykrzyknik.
Powtarza się motyw zaczerpnięty z łacińskiego przysłowia („człowiek człowiekowi wilkiem”),
wzmacniany kolejnymi wariantami;
Człowiek człowiekowi...
Wilkiem – strykiem,
szpadą – zdradą,
Pumą- dżumą,
łomem – gromem
17

jednak ta przygnębiająca, pesymistyczna wizja człowieka wrogiego drugiemu człowiekowi
symetrycznie jest zestawiona z antytezą (również budowaną paralelnie w dystychu):
Lecz ty się nie daj...
Zgnębić – spętlić
Zgładzić –zdradzić
Pumie- dżumie
Zgłuszyć – skruszyć
... i ostatecznie bezpośrednio nawiązuje do starożytnej maksymy: [lecz ty się nie daj] zwilczyć.
Całość kończy się pokrzepiającą puentą: „Człowiek człowiekowi bliźnim!/ Z bliźnim się możesz
zabliźnić!”.
Mimo że utwór otwierają pejoratywne określenia opisujące naturę człowieka, to jednak wiersz
kończy się optymistycznie. Podmiot liryczny (nieujawniający się bezpośrednio) zwraca się do stale
wywoływanego adresata („ty”) – drugiego człowieka, bliźniego. Wizji społeczeństwa – wilków
przeciwstawia obraz ludzi – bliźnich, którzy będą sobie pomagać i wzajemnie „leczyć rany”. Zachęca
do takiej postawy – przerwania łańcucha nienawiści i wrogości – wbrew doświadczeniu pokoleń.
Imperatywny charakter utworu podkreślają wykrzykniki powtarzające się konsekwentnie na końcu
wersów.
Przesłanie utworu to – jednak i mimo wszystko – wiara w człowieka, w to, że jest on w stanie
przezwyciężyć swą naturę i być dla drugiego człowieka „bliźnim”, a nie „wilkiem”. Podmiot liryczny
przezwycięża pesymizm w imię braterstwa z drugim człowiekiem.
3. Podsumowanie
Zinterpretowane utwory ukazują, jak twórcy późniejszych wieków podejmowali dialog z tradycją
humanizmu, przedstawiając obraz człowieka jako istoty wielkiej, szlachetnej i wspaniałej lub
przeciwnie – zdolnej do wszelkiej podłości.
Na zakończenie lekcji uczniowie mogą wybrać spośród cytatów te, które stanowić mogłyby motto
każdego z wierszy, uzasadniając swoje zdanie. Mogą też przypomnieć inne dzieła literackie (i sztuki),
w których występuje motyw wielkości człowieczeństwa polegającego na zmaganiu się ze słabościami
ludzkiej natury, a które nawiązują wprost lub polemicznie do filozofii humanistycznej np. „Stary
człowiek i morze” Hemingwaya, utwory Josepha Conrada, „Kamienie na szaniec” Aleksandra
Kamińskiego, „Mały Książę” Antoine`a de Saint Exupery`ego.
Zadanie domowe
1. Wykonaj jedno z zadań wymienionych w podręczniku w „Podsumowaniu” rozdziału
„Renesansowa koncepcja godności człowieka” (s.26).
2. * Zinterpretuj przypowieść „Pan Cogito a perła” Zbigniewa Herberta (zwróć uwagę na etykę
obowiązku i moralnego heroizmu, ofiary, które musi ponosić człowiek w „marszu ku
doskonałości”, wskaż źródła tej postawy).
18

Temat: Miłosna poezja Petrarki.
Sztuka i literatura renesansu przynoszą nie tylko awans przeżyć zwykłego człowieka, lecz także
rehabilitację codzienności, która staje się pełnoprawnym tematem. Poeci i artyści łamią konwencję
średniowieczne, szukając nowego sposobu wyrażania swoich uczuć.
W liryce miłosnej średniowieczna „miłość dworska”, poddana ścisłym przepisom i zasadom
(Dzieje Tristana i Izoldy) zostaje zastąpiona przez próby analizy autentycznych uczuć, literacka
konwencja ustępuje przed rzeczywistością.
1. Francesco Petrarka – tworzy nowy język europejskiej liryki miłosnej, wykorzystując
średniowieczny sonet, który – dzięki jego autorytetowi – znalazł trwałe miejsce w systemie
gatunkowym poezji europejskiej (twórcy renesansowi odrzucili bowiem wszystkie – oprócz sonetu –
formy średniowieczne i sięgnęli po wzory antyczne)
2. Czym jest miłość według Petrarki?
- światem przeżyć niezwykłych, nie poddających się logice rozumu,
- tę cudowną materię oddają w poezji figury takie jak: pytanie retoryczne (znak niepewności,
zdziwienia, nieprzeniknionej tajemnicy), antyteza (oddająca sprzeczne myśli i nastroje
zakochanego), oksymoron i paradoks (przedstawiające absolutną bezradność rozumu wobec
niepojętej zagadki miłości).
3. Ideał urody kobiecej według Petrarki i wzór jego opisu:
- charakterystyczne dla poety i jego naśladowców są porównania: czoło – marmur, oczy –
węgle, usta – korale, zęby – perły itd. (pod wpływem Petrarki powstaje portret Doroty, żony
Kochanowskiego w Pieśni świętojańskiej o Sobótce)
- kobiety o wysokich czołach, dużych oczach, długich, prostych nosach, bladej cerze, czeszą się
zupełnie gładko, albo w kunsztowne sploty; noszą głęboko wydekoltowane suknie o
intensywnych kolorach.
4. Maestria poetycka Petrarki – sonet „Jeśli nie masz miłości”:
- pierwsza część to szereg paralelnych zdań, których symetrię wzmacnia jeszcze anafora.
Nagromadzenie pytań, na które nie ma odpowiedzi, kończy się wybuchem rozpaczy i buntu,
podwojonym wykrzyknieniem
- druga część przynosi uspokojenie; można ją nazwać refleksyjną; zamiast paroksyzmów
miłości zawiera chłodną analizę uczucia, opartą na porównaniu życia do żeglugi. Puenta z
typowymi dla Petrarki kontrastami przynosi kapitulację: miłości nie da się po prostu pojąć:
„nie wiem, czego chcę ani czego potrzebuję...”.
5. Petrarkizm – dzięki zaletom rzemiosła poetyckiego Petrarka stał się wzorem dla wielu
pokoleń poetów (również Adama Mickiewicza), których nazywamy petrarkistami. Legenda o jego
miłości weszła na trwałe do skarbnicy mitów i symboli kultury europejskiej, a imię Laury stało się
synonimem nieosiągalnej, idealnej kochanki.
Zadanie domowe
1. Stwórz literacki (opis, sonet, wiersz) lub plastyczny (portret) wizerunek ukochanej lub ukochanego
(może być czysto fikcyjny, taki, który wydaje ci się wymarzony), wzorując się na Petrarce lub
renesansowych portretach kobiet zawartych w podręczniku.
2. W formie komiksu, plakatu, broszurki przedstaw główne wydarzenia noweli „Sokół” (s.41 – 46)
19

Temat: „Dekameron” Boccaccia – w cieniu miłości i śmierci.
1. Uczniowie czytają informacje z tabelek s.42. Wymiana spostrzeżeń.
2. Przypomnienie głównych wydarzeń noweli – prezentacja najlepszych komiksów i
książeczek przygotowanych w domu.
3. Samodzielny zapis notatki na podstawie tabelki s. 43 (*Nowela z sokołem).
Odpowiedzi na pytania:
a) czego dowiedziałeś się o życiu w renesansowej Italii na podstawie noweli?
Jaka była wówczas pozycja społeczna kobiety? (nowele są całkowicie
zatopione w doczesności, pisarz jest doskonałym obserwatorem życia
codziennego, w tle opowieści mamy szerzącą się we Florencji zarazę –
wzmacnia to dramatyzm, ukazuje siłę miłości, która jest potężniejsza niż
śmierć; kobieta jest całkowicie zależna od mężczyzny, to on zapewnia jej
utrzymanie, o ślubie Monny decydują bracia, musza wyrazić zgodę)
b) jak od czasu renesansu ewaluowało słowo „kobieta” – od XVI do XVIII wieku
nieużywane, ponieważ miało zabarwienie pejoratywne; XVI wiek nazywa
kobietę „niewiastą, białogłową (od nakrycia głowy), żoną(tak mówi o sobie
Matka Boska w „Lamencie świętokrzyskim”). Dwa pierwsze wyrazy sa dziś
archaizmami, , ostatni – zmienił znaczenie (pozostałością dawnego jest
przymiotnik – żeński). Odwrotny proces przebiegał przy słowie „dziewka” –
dziś obraźliwy, kiedyś używany dla oznaczania młodych dziewcząt)
c) Jaką rolę w najważniejszych momentach akcji odgrywa ptak Federiga?
(pojawia się we wszystkich najważniejszych momentach opowieści, nadaje jej
rytm i symboliczne znaczenie. To najcenniejszy skarb zubożałego rycerza,
sokoła pragnie chory synek jego ukochanej, po sokoła przychodzi Monna
Giovanna do Federiga; sokół zostaje poświęcony przez rycerza, który pragnie
ugościć ukochaną; ofiara z sokoła staje się wreszcie powodem szczęśliwego
spełnienia uczuć)
d) Czy znasz inne nowele z sokołem? Wymień jedną z nich? (ten kunsztowny
model fabularny pojawia się w wielu nowelach europejskich np. w
„Kamizelce” Bolesława Prusa)
4. Wpływ „Dekameronu” na sztukę europejską:
a) oglądanie cyklu obrazów Botticellego
5. Życie codzienne w literaturze polskiej:
a) fraszka „O doktorze Hiszpanie” – zbudowana z samych dialogów, jej komizm
polega na swoistym paradoksie (puenta „szedłem spać trzeźwy – a wstaję
pijany)
b) „Na dom w Czarnolesie” – pochwała prostego, ziemiańskiego życia głoszona
przez dojrzałego już Kochanowskiego, przeciwstawia ten model życia
zepsutej, dworskiej rzeczywistości
6. Interpretujemy współczesny tekst eseistyczny;
a) „Istniej tylko jeden ... wizerunek Kochanowskiego.”
b) zwój papieru – rolę, jaka odegrał Kochanowski w historii literatury; artystę,
mistrza
rękawiczki – Kochanowskiego – człowieka, jego codzienność
c) współcześnie Kochanowski poznawany w szkole kojarzy się z artystą,
posągowością, patrzymy na niego przez pryzmat osiągnięć, dokonań
artystycznych, zapominając, że był zwykłym człowiekiem
d) anaforę – aby zaakcentować pewne znaczenia, podkreślić treści wypowiedzi,
obrazowo pokazać skalę tego powszechnego wizerunku poety
20

e) „zabytek dziejowy” – dzieła Kochanowskiego to bogactwo nowych,
nieznanych wcześniej polskiej literaturze form, wkład w kształtowanie się
poetyckiego języka polskiego, odbicie wydarzeń historycznych i
obyczajowości, modzie, wyobrażeniach, poglądach epoki renesansu
f) trudno go zrozumieć, ponieważ był człowiekiem wszechstronnie
wykształconym, pełnym sprzeczności; stereotyp każe w nim widzieć
optymistę, stoika, epikurejczyka – a przecież nie brakowało w jego życiu i
tragedii. Miał wiele oblicz.
g) Zabytek – („Słownik języka polskiego” – obiekt lub zespół obiektów
stanowiących świadectwo epoki lub zdarzenia mający wartość historyczną,
naukową, kulturalną, artystyczną, podlegający ochronie prawnej; )Tak i nie.
Jest to wkład polskiego twórcy w nasza kulturę i kulturę epoki (podpunkt e),
ale z drugiej strony dowód jego własnych, osobistych przemyśleń, obraz
codzienności, aktualnych poiglądów)
Zadanie domowe:
1.Polecenia 3 – 4 s. 50 (fraszka – epigramat i oksymorony)
2. *Interpretacja wiersza Jarosława Iwaszkiewicza „Pogoda lasu...”
(jak zbudowany jest utwór – co się w nim powtarza; jakie wartości i symbole się w nim
pojawiają – wylicz je; o jakich osobistych doświadczeniach mówi tu poeta, zinterpretuj
metaforę „pogoda ziemi” – jak można ją odczytać?; kto jest adresatem wiersza?, dzięki jakim
środkom stylistycznym osiągnął poeta nastrój niesłychanego spokoju i czego ów nastrój
dowodzi, porównaj wiersz z fraszką Kochanowskiego „Na dom w Carnolesie”)
21

Temat: Literatura renesansu w poszukiwaniu idealnego państwa i miejsc
szczęśliwych.
W kulturze renesansu świat, a także życie człowieka postrzegano w kategoriach dzieła
sztuki. Żeby być godnym miana człowieka, trzeba świadomie pokierować swoim losem
(„Przeto chciejmy wziąć przedsię myśli godne siebie”). Twórcy tej epoki są pewni, że
największą cnota jest umiejętność podporządkowania swoich własnych pragnień potrzebom
zbiorowości (Kochanowski „Jest kto, co by wzgardziwszy te doczesne rzeczy...”). Państwo
składające się ze świadomych obywateli powinno być miniaturą świata – prawdziwym
dziełem sztuki. Tęsknota do tego ideału przejawia się w modzie na wymyślanie utopii.
Idealną rzeczpospolitą, w której wszystko jest rozumnie uporządkowane, prezentuje Tomasz
Morus.
1. Utopie – kontekst filozoficzny:
a) „Państwo” Platona – najstarsza utopia, wzorowa rzeczpospolita, w której
realizuje się dobro moralne. Jest niczym organizm – każdy narząd musi
wykonywać swoje zadania. W dialogu Platona ten organizm składa się z 3
warstw: klasy władców (tylko ludzie najmądrzejsi, filozofowie), strażników –
żołnierzy (tylko ludzie silni, cnotliwi, mężni) i rzemieślników (wprawni w
swym rzemiośle, odznaczają się cnota umiarkowania; wytwarzane przez nich
dobra nie są dla nich, lecz dla klas wyższych). Kiedy każdy stan wykonuje swą
powinność, wtedy ustrój państwowy jest harmonijny (jak narządy w
organizmie). Człowiek nie może więc zmierzać do własnych, osobistych
celów, ale podporządkowany jest zbiorowości. Wszystkie dobra materialne są
nie osobiste, lecz wspólne (zasada ustroju komunistycznego). Panuje też
komunizm rodzinny – wspólne są żony i dzieci. Dzieci będą odbierane
rodzicom i nie będą ich znały, by być wychowywane i ćwiczone dla dobra
państwa. W ten sposób minimalizuje się osobiste uczucia – nikt nie wie, kto
jest jego ojcem, matką, bratem, siostrą: idealne państwo to wielka rodzina. W
państwie rządzi zasada hierarchii i podporządkowania. Władcy jako
najmądrzejsi, mają pełną wiedzę o dobru (Platon uważa, że jeśli wie się, co to
jest dobro, to się je czyni), więc zapewniają dobro wszystkim innym członkom
społeczności. [ustrój demokratyczny zwiódł Platona. Rządzone przez ludzi
głupich Ateny skazały na śmierć i wykonały wyrok na uwielbianym
nauczycielu – Sokratesie. Stąd platońskie – idealne państwo musi być
rządzone przez władcę – mędrca, któremu należy się bezwzględnie
podporządkować].
b) „Utopia” Tomasza Morusa (1516)
c) „Miasto Słońca” Tomasza Campanelli (napisane 1602, wydane 1623) –
drobiazgowy opis społeczności idealnej przedstawiony jako sprawozdanie z
podróży do nieznanego świata. Miasto Słońca poradziło sobie ze złem dzięki
znakomitej organizacji: ścisłej kontroli publicznej. Funkcjonariusze państwowi
mają prawo wglądu we wszystkie dziedziny życia, włącznie z życiem
płciowym. Pilnują, by nikt nie dostał więcej niż inni i nikt nikomu nie uchybił
w braterstwie. Najmniejsze wykroczenie (np. przejawy kobiecej próżności) –
karane są śmiercią. W zamian za posłuszeństwo członkowie wspólnoty mają
prawo do zaspokajania swych potrzeb, ale tylko w takich granicach, jakie
funkcjonariusze uznają za rozumne (Ta szczególna, przerażająca
konsekwencja przypomina totalitaryzmy XX wieku).
d) „Nowa Atlantyda” Franciszka Bacona (angielski filozof XVI/XVII wieku) –
korzysta z podobnych środków literatury jak wcześniej omówione utopie, ale
22

otwiera nową perspektywę – mówi o tym, jak zmodyfikować władzę. Mędrcy
Nowej Atlantydy prowadzą ważne badania. Ich wiedza ma dokonać w
przyszłości ważnych przemian w ludzkim życiu: eksperymenty zmierzają do
poznania możliwość przedłużenia życia, uśmierzania bólu, pomnożenia
zdolności umysłowych i fizycznych. Bacon nobilituje naukę i wyznacza jej (a
nie stosunkom społecznym) kluczową rolę w dziele uszczęśliwienia ludzkości.
Wszystkie wymienione utwory filozoficzne są równocześnie dziełami literackimi. Inne nazwy
utopijnych krain to: Arkadia, Nipu (Ignacy Krasicki „Mikołaja Doświadczyńskiego
przypadki”, Eldorado „Kandyd” Woltera, „Kraina rozumnych koni” „Podróże Guliwera”
Jonathana Swifta).
2. Analiza fragmentów „Utopii’ Tomasza Morusa (czytanie ze zrozumieniem, teksty) i
wiersza Szymborskiej „Utopia”.
Zadanie domowe:
1. Jakie dziedziny życia społecznego lub politycznego trzeba – Twoim zdaniem –
naprawić, żebyś uznał miejsce, w którym żyjesz, za krainę szczęśliwości?
2. Zapoznaj się z tekstami z podręcznika: Niccolo Machiavelli „Książę”(s. 54 – 56), Jan
Kochanowski „Wy, którzy pospolitą rzeczą władacie...” (s. 57), „Pieśń XII, ks. II
[„Pieśń o cnocie”](s. 60), Piotr Skarga „Kazania sejmowe” (s.56) i przygotuj się do
dyskusji na temat praw i obowiązków osób sprawujących władzę.
23

1. Utopie – kontekst filozoficzny:
e) „Państwo” Platona – najstarsza utopia, wzorowa rzeczpospolita, w której
realizuje się dobro moralne. Jest niczym organizm – każdy narząd musi
wykonywać swoje zadania. W dialogu Platona ten organizm składa się z 3
warstw: klasy władców (tylko ludzie najmądrzejsi, filozofowie), strażników –
żołnierzy (tylko ludzie silni, cnotliwi, mężni) i rzemieślników (wprawni w
swym rzemiośle, odznaczają się cnota umiarkowania; wytwarzane przez nich
dobra nie są dla nich, lecz dla klas wyższych). Kiedy każdy stan wykonuje swą
powinność, wtedy ustrój państwowy jest harmonijny (jak narządy w
organizmie). Człowiek nie może więc zmierzać do własnych, osobistych
celów, ale podporządkowany jest zbiorowości. Wszystkie dobra materialne są
nie osobiste, lecz wspólne (zasada ustroju komunistycznego). Panuje też
komunizm rodzinny – wspólne są żony i dzieci. Dzieci będą odbierane
rodzicom i nie będą ich znały, by być wychowywane i ćwiczone dla dobra
państwa. W ten sposób minimalizuje się osobiste uczucia – nikt nie wie, kto
jest jego ojcem, matką, bratem, siostrą: idealne państwo to wielka rodzina. W
państwie rządzi zasada hierarchii i podporządkowania. Władcy jako
najmądrzejsi, mają pełną wiedzę o dobru (Platon uważa, że jeśli wie się, co to
jest dobro, to się je czyni), więc zapewniają dobro wszystkim innym członkom
społeczności. [ustrój demokratyczny zwiódł Platona. Rządzone przez ludzi
głupich Ateny skazały na śmierć i wykonały wyrok na uwielbianym
nauczycielu – Sokratesie. Stąd platońskie – idealne państwo musi być
rządzone przez władcę – mędrca, któremu należy się bezwzględnie
podporządkować].
f) „Utopia” Tomasza Morusa (1516)
g) „Miasto Słońca” Tomasza Campanelli (napisane 1602, wydane 1623) –
drobiazgowy opis społeczności idealnej przedstawiony jako sprawozdanie z
podróży do nieznanego świata. Miasto Słońca poradziło sobie ze złem dzięki
znakomitej organizacji: ścisłej kontroli publicznej. Funkcjonariusze państwowi
mają prawo wglądu we wszystkie dziedziny życia, włącznie z życiem
płciowym. Pilnują, by nikt nie dostał więcej niż inni i nikt nikomu nie uchybił
w braterstwie. Najmniejsze wykroczenie (np. przejawy kobiecej próżności) –
karane są śmiercią. W zamian za posłuszeństwo członkowie wspólnoty mają
prawo do zaspokajania swych potrzeb, ale tylko w takich granicach, jakie
funkcjonariusze uznają za rozumne (Ta szczególna, przerażająca
konsekwencja przypomina totalitaryzmy XX wieku).
h) „Nowa Atlantyda” Franciszka Bacona (angielski filozof XVI/XVII wieku) –
korzysta z podobnych środków literatury jak wcześniej omówione utopie, ale
otwiera nową perspektywę – mówi o tym, jak zmodyfikować władzę. Mędrcy
Nowej Atlantydy prowadzą ważne badania. Ich wiedza ma dokonać w
przyszłości ważnych przemian w ludzkim życiu: eksperymenty zmierzają do
poznania możliwość przedłużenia życia, uśmierzania bólu, pomnożenia
zdolności umysłowych i fizycznych. Bacon nobilituje naukę i wyznacza jej (a
nie stosunkom społecznym) kluczową rolę w dziele uszczęśliwienia ludzkości.
Wszystkie wymienione utwory filozoficzne są równocześnie dziełami literackimi. Inne nazwy
utopijnych krain to: Arkadia, Nipu (Ignacy Krasicki „Mikołaja Doświadczyńskiego
przypadki”, Eldorado „Kandyd” Woltera, „Kraina rozumnych koni” „Podróże Guliwera”
Jonathana Swifta).
24

Temat: Retoryka i poezja w służbie obywatelskiej cnoty.
1. Refleksja nad problemami władzy w „Księciu” Machiavellego;
- zapis krótkiej informacji o pisarzu (z Florencji, jako pierwszy podał krytycznemu
osądowi mechanizmy władzy)
- uważa, że interes rzeczpospolitej powinien stać ponad interesem jednostki (interes
jednostki powinien być podporządkowany interesowi rzeczpospolitej)
- racja stanu ponad inne wartości (pojęcie „racja stanu” wprowadził jako pierwszy)
- w imię racji stanu można usprawiedliwić wszystko
- cel uświęca środki (istota postawy określanej jako makiawelizm)
- krótka dyskusja: czy miał rację? Co z tego, że polityk będzie dobry i uczciwy, jeśli nie
będzie skuteczny?
2. Przypomnienie, uzupełnienie i uporządkowanie wiadomości na temat retoryki (podręcznik,
„Słownik terminów literackich”)
Retoryka to teoria i sztuka wymowy, oratorstwo, krasomówstwo. Jej źródeł trzeba
szukać w starożytnej Grecji (sofiści, Arystoteles) i Rzymie (Cyceron, Tacyt). W humanistyce
europejskiej nie traciła na znaczeniu do końca XVIII wieku i dłużej. W średniowiecznych
uniwersytetach zaliczana była do sztuk wyzwolonych (trivium) i studiowali ją nie tylko
mówcy, ale i filozofowie oraz uczeni. Twórcy renesansowi nawiązywali bezpośrednio do
tradycji klasycznej i zasad ustalonych przez starożytnych.
Od czasów starożytnych retoryka kształciła umiejętność publicznego przemawiania, a
społeczna potrzeba sprawiała, że najważniejszym zadaniem stojącym przed mówcą była
zdolność przekonywania. Ta ostatnia oznaczała trojakie oddziaływanie na odbiorcę:
• dydaktyczne (docere – uczyć)
• estetyczne (delectare – zachwycać)
• emocjonalne (movere – poruszać).
Miejsce retoryki wśród innych nauk humanistycznych (gramatyki, dialektyki, logiki, poetyki,
lingwistyki, filozofii) oraz zakres jej kompetencji uległy w ciągu wieków przemianom. Choć
retoryka dotyczyła przede wszystkim oratorskiej prozy, oddziaływał także na poezję i
historiografię.
3. Analiza i interpretacja utworów renesansowych (retoryka XVI – wieczna) – praca w
parach. Zadaniem uczniów jest:
Zadania do interpretacji tekstów renesansowych:
- określić temat utworu, wskazać główną tezę; określić, do czego mówca (podmiot
liryczny, ja mówiące) chce nakłonić słuchaczy;
- rozpoznać elementy retoryki (strukturę kompozycyjną tekstu, elementy stylu
retorycznego, środki retoryczne itp. );
- nazwać funkcje językowe dominujące w tekście i wskazać typowe dla nich środki
językowe.
(wykorzystaj informacje z podręcznika „Jak wygłosić dobrą mowę. Poradnik dla
początkujących, przygotowany według starożytnych, ale wciąż aktualnych recept (s.58)
a) analiza logiczna tekstu „Pieśń o spustoszeniu Podola”
Tezy
1. Spustoszenie Podola przez Tatarów
jest hańbą i klęską Polaków.
2. szlachta powinna się opodatkować na
rzecz stałej, płatnej armii
Wstęp (zwrot do odbiorcy)
„Wieczna sromota i nienagrodzona/ szkoda,
Polaku!” (1) – apostrofa
„Zetrzy sen z oczu, a czuj w czas o sobie,/ cny
Lachu!” (2)
Argumenty
Ad.1
Opowiadanie – dowodzenie
Ad.1
25

- Tatarzy, „psy” sułtana tureckiego,
spustoszyli ziemię podolską;
- Porwali polskie kobiety i dzieci, które
zostały daleko wywiezione i nie ma
nadziei na powrót;
- Szlacheckie (chrześcijańskie) córy
zostały porwane do pogańskich
haremów;
- Tatarzy, którzy są ludem
koczowniczym, kulturowo niżej
stojącym od Polaków, pokonali
dzielnych Sarmatów, reprezentujących
wyższą cywilizację europejską;
- Tatarzy to lud „zbójecki”, dziki,
okrutny, nie liczący się z prawem;
- Bezład (nierząd) i samowola
sprawiają, że Polacy nie mogą się
zorganizować i wobec napastników są
bezbronni niczym owce bez pasterza
wobec dzikich wilków;
- Klęski Polaków grabionych przez
Tatarów rozzuchwalają Turcję, która i
tak próbuje ingerować w wewnętrzne
sprawy Polski;
Ad.2
- szlachta powinna się opodatkować na
rzecz opłacenia stałej armii
(„żołnierzowi pieniądze gotujmy”);
- wstydem jest „jadać na srebrze”, gdy
ginie ojczyzna, ale...
- szkoda oddawać życie tam, gdzie
wystarczają pieniądze, a więc...
- przede wszystkim należy wystawić i
uzbroić płatnych żołnierzy, a własne
życie zachować „ku gwałtowniejszej
potrzebie”, bo..
- rozsądniej jest nadstawiać wrogowi
tarczę niż nagą pierś.
Opis szkód i klęsk spowodowanych przez
Tatarów oraz uzasadnienie, dlaczego ten
napad jest szczególnie hańbiący, bolesny i
niebezpieczny dla Polaków. Obraz
spustoszonej ziemi, uprowadzonych kobiet i
dzieci, opis ich żałosnego losu przypomina w
tonie lamentację.
Podmiot liryczny wyolbrzymia ogrom szkód i
strat, zarówno materialnych i politycznych,
jak i duchowych. Odwołuje się do poczucia
godności rodaków.
Ad.2
Należy przeciwstawić się wrogowi, bronić
godności cywilizowanego, chrześcijańskiego
kraju, ale trzeba to robić rozsądnie, tzn. nie
szafować życiem tam, gdzie wystarcza
pieniądze.
Ta część utworu ma charakter apelatywny,
ponieważ przeważa tryb rozkazujący
czasowników, zachęta do działania. Przeważa
słownictwo (i motyw) nawiązujące do walki,
etosu rycerskiego, obywatelskiej
odpowiedzialności.
Konkluzja
Trzeba za wszelką cenę znaleźć sposób
naprawienia szkód, pomszczenia tragicznego
napadu i zmycia hańby, tak aby nie dopuścić
do takich klęsk w przyszłości i by nikt nie
mówił, że Polacy nie potrafią wyciągać
wniosków i uczyć się na błędach.
Apel
„Zetrzy sen z oczu, a czuj w czas o sobie,/cny
Lachu!”
„nie ustępuj kroku!”
„A teraz k`temu obróć myśli swoje”
„Skujmy talerze na talery, skujmy, / A
żołnierzowi pieniądze gotujmy!”
„Dajmy; a naprzód dajmy!”
(apostrofy, wykrzyknienia, paralelizmy
składniowe, powtórzenia)
Uczniowie wskazują środki retoryczne i określają ich funkcje:
26

- apostrofy („Polaku! Cny lachu!”) – są wyrazem emocjonalnego zaangażowania
nadawcy i chcą tę emocję przekazać adresatowi
- wykrzyknienia (jak wyżej)
- pytania retoryczne – zmuszają do przyznania racji mówiącemu, angażują uwagę
odbiorcy
- czasowniki w trybie rozkazującym – podtrzymują kontakt z adresatem i wysoki
stopień emocji
- alegoria bezbronnej ojczyzny – sugestywna, oddziałuje na wyobraźnię odbiorcy
- powtórzenia – wzmacniają napięcie emocjonalne
- rozbudowany ciąg porównań – podkreślenie rangi wypowiedzi, wyraz emocjonalnego
zaangażowania nadawcy (Tatarzy – psu tureckie, Kobiety polskie – piękne łanie,
strony ojczyste – swe knieje, Polacy – stado odbieżałe, napastnicy – wilcy; ten obraz
nasuwa skojarzenie z rozbudowanym porównaniem homeryckim)
Wnioski: Występujące w utworze środki stylistyczne, podniosłe słownictwo, tryb
rozkazujący czasowników, nawiązania mitologiczne służą realizacji impresywnej (i
poetyckiej) funkcji języka. Funkcja impresywna wiąże się bezpośrednio z apelatywnym
charakterem pieśni i jej społeczno – obywatelską wymową. W utwór bezpośrednio wpisany
jest ideał obywatela – patrioty, dla którego najważniejszym celem jest dobro ojczyzny i który
służy jej rozumnie i z poświeceniem. Nie pożałuje majętności, gdy wymagać tego będzie
dobro kraju (na opłacenie wojska), a w „gwałtowniejszej potrzebie” nie zawaha się poświęcić
krwi i życia w jej obronie, wykaże się męstwem. Broniąc ojczyzny, broni jej wolności, ale i
godności, wyższości cywilizacyjnej. Istotne znaczenie ma kreacja podmiotu lirycznego –
zbiorowego „my”, które stopniowo zastępuje symbolicznego adresata: „Polaku”, „Cny
Lachu”. Ostatecznie pieśń okazuje się głosem zbiorowości, a wpisany w nią apel –
wewnętrznym imperatywem narodu zdolnego do zorganizowania się i uznania za nadrzędne
wartości ponadindywidualnych.
b) „Wy, którzy pospolitą rzeczą władacie...”
- dla Kochanowskiego musiała mieć wyjątkowe znaczenie, skoro umieścił ją w swych
dziełach dwukrotnie: jako „Pieśń XIV” z ksiąg wtórych, a potem powtórzył jako drugą
pieśń Chóru w „Odprawie posłów greckich”.
- Inaczej niż w poprzednim utworze dominuje tu surowy ton pouczania a podmiot
liryczny („mówię, ja podobno z mniejszym wszeteczeństwem grzeszę”) jest ściśle
odgraniczony od wyraziście wskazanego adresata „wy” (opisanego w pierwszej strofie
dwiema anaforycznie rozpoczynającymi się apostrofami)
- Elementy starożytnej oracji w utworze:
Teza
Obowiązkiem rządzących jest zawsze mieć
na względzie dobro społeczne (publiczne),
nie zaś własne: „miejcie to przed oczyma
zawżdy swojemi/ żeście miejsce zasiedli
boże na ziemi/ z którgo macie nie tak
własne rzeczy,/ jako wszytek mieć ludzki
rodzaj na pieczy”.
- apostrofy (w pierwszej strofie –
anaforycznie rozpoczynające się w
1. i 3. wersie): „Wy, którzy pospolitą
rzeczą władacie...zwierzono”
- jednoczesnie tworzą paralelizm
składniowy;
- w pierwszej strofie figura władcy –
pasterza nad stadem bożym
(proweniencja bilbijna lub
homerycka);
- antyteza: „macie nie tak własne
rzeczy,/ jako ludzki wszytek mieć
rodzaj na pieczy”;
- paralelne konstrukcje składniowe (w
27

4. i 5. strofie).
Argumenty
- rządzący zastępują Boga na ziemi (a
więc muszą dorównać mu
mądrością, sprawiedliwością,
wspaniałomyślnością);
- wykonują powierzone im zadanie, z
którego przyjdzie im dać sprawę
przed surowym Sędzią, który
rozliczy ich z każdego grzechu;
- Bóg – Sędzia nie będzie miał
względów na ich wysokie godności i
stanowiska, wręcz przeciwnie,
surowiej oceni tych, na których
spoczywa większa
odpowiedzialność , bo..
- Błędy rządzących mają o wiele dalej
idące konsekwencje niż grzechy
zwykłych ludzi; płaca za nie narody
i państwa.
Konkluzja
Można jej się doszukać w ostatniej strofie, i
jest to jednocześnie argument: mniejszą
wagę ma słabość zwykłego człowieka niż
władcy (lub posła); grzechy „przełożonych”
prowadzą do zguby państw i narodów.
* Dygresja – w przemowie tej pobrzmiewają echa nauk Erazma z Rotteradamu,
najwybitniejszego filozofa północnoeuropejskiego renesansu, odnowiciela myśli
humanistycznej, który pojawiła się, gdy włoski humanizm już nieco przybladł. Ten surowy
filozof i wybitny intelektualista całe życie poświęcił głoszeniu idei pokoju chrześcijańskiego,
próbując pogodzić Kościół katolicki z reformowanym (naraził się obu stronom). Był
koryfeuszem irenizmu. W epoce wojen i sporów głosił pokój, zgodę i miłość. Humanizm
Erazma był otwarty i egalitarny. Przyczynił się do rozwoju biblijnych studiów filozoficznych.
Zwalczał obyczaje kleru, korupcję, zadufanie papieży, głupotę i nieuctwo mnichów, przez co
był uważany za duchowego ojca reformacji (on sam odżegnywał się od luteranizmu).
c) Piotr Skarga „Kazanie o miłości ku ojczyźnie”
* Polska – Ojczyzna jest matką, którą trzeba kochać i szanować, gdyż:
- jest najlepszą z matek;
- ona swe dzieci (naród, Polaków, posłów) urodziła, wychowała, nadała, wyniosła;
- sam Bóg kazał czcić matkę;
- ona jest źródłem tożsamości Polaków („od której imię macie”);
- ona daje wszelki dobrodziejstwa.
* Gdy ojczyzna (jak okręt) tonie, trzeba najpierw ją ratować, a dopiero później myśleć o
swoich prywatnych sprawach, bo...
- „głupi tłomoczki i skrzynki swoje opatruje i na nich leży, a do obrony okrętu nie idzie,
i mniema, że się miłuje, a on się sam gubi”;
- „Bo gdy okręt obrony nie ma, i on ze wsztkim, co zebrał, utonąć musi”.
• środki retoryczne: paralelizmy składniowe, antytezy, powtórzenia, apostrofy,
pytania retoryczne, wykrzyknienia, wyliczenia i nagromadzenia; gradacja
(„Dobrze miłować sąsiada; lepiej wszytkie, którzy w mieście jednym są, a w
pogotowiu jeszcze lepiej wszytkie obywatele królestwa tego, gdy im dobrego
co czynim, abo dla nich co cierpim”.)
• rytmiczność (mimo że „Kazania” napisane są prozą)
28

• podniosłość stylu (związana z celowo wprowadzoną stylizacją biblijną,
widoczna w warstwie leksykalnej i składniowej, a także w obrazowaniu,
wykorzystującym alegorię (matka i okręt) i przypowieść.
• Charakterystyczna zmiana czasowników. W pierwszej części autor zwraca się
bezpośrednio do słuchaczy – szlachty, którą chce zachęcić do ratowania
ojczyzny, o tyle opisując przykład „głupich”, którzy zatoną wraz z okrętem,
używa 3 os. l.poj. Nie chce słuchaczy obrazić ani zrazić, nie mówi o słuchaczu
– szlachcicu, lecz o kimś, kto zasługuje na potępienie.
PODSUMOWANIE:
Wszystkie utwory należą do literatury obywatelskiej i utrzymanie w duchu retorycznej
przemowy. Zbudowane są logicznie i przejrzyście, każdy ma wyrazistą tezę (lub kilka tez) i
popierające ją argumenty. Każdy z nich ukazuje jakiś aspekt wzorca osobowego epoki: ideał
obywatela – patrioty (chodzi o tych, na których spoczywa obowiązek odpowiedzialności za
losy państwa).
Retoryka przeniknęła zarówno do poezji, jak i prozy XVI wieku i służyła propagowaniu
wartości obywatelskich. W poezji i prozie stosowano zasady retoryki proponowane przez
starożytnych mówców oraz stylistyczne środki retoryczne, dzięki którym teksty zyskują
wyrazistą funkcję impresywną (obok poetyckiej).
Łączy je: przeświadczenie o odpowiedzialności rządzących i sprawujących władzę za
los państwa i narodu; podniosłość stylu; powtarzające się obrazy pasterza i owiec
(porówniania); powoływanie się na Boży nakaz dbałości o ojczyznę oraz
odpowiedzialności przed Bogiem za podejmowane decyzje; na autorytet Biblii, wyrażający
się także na poziomie stylu; powtarzająca się myśl, iż dla ojczyzny i dobra publicznego należy
poświęcić prywatne sprawy.
Zadanie domowe:
1. Czy zgadzasz się ze znaną sentencją: „Cel uświęca środki?”. Swą odpowiedź
uzasadnij.
2. Polecenie 4 s. 65.
3. Napisz przemówienie (które wygłosiłbyś podczas obrad sejmu, gdybyś był
politykiem; w szkole, aby zachęcić kolegów do udziału w jakiejś akcji lub podczas
uroczystości szkolnej albo rodzinnej, gdy trzeba wygłosić mowę powitalną,
pożegnalną, okolicznościową). Przygotuj się do wygłoszenia swego przemówienia (na
poniedziałek).
29

Temat: Stoicyzm, epikureizm i cnota w poezji renesansu.
Twórcy renesansu dostrzegali ciemne strony życia, choć dla tej epoki charakterystyczna
jest optymistyczna koncepcja Boga i świata.
Świadczy o tym twórczość Jana Kochanowskiego, który zawsze dostrzegał w świecie
cień chaosu. Zjawiskiem szczególnie niepokojącym w uporządkowanym kosmosie renesansu
był kapryśny przypadek. W poezji Kochanowskiego tę niestałość wpisaną w ludzki los
symbolizuje antyczna bogini szczęścia – Fortuna.
1. Czytanie ramki „Topos Fortuny” – zapis notatki (rzymska bogini losu, przedstawiana jako
kobieta z zawiązanymi oczyma trzymająca w dłoni róg obfitości i ślizgająca się po morzu na
kole lub kuli; miała dwie twarze – dobrą [symbolizującą szczęście] i złą [ nieszczęście]. Jej
główną cechą była zmienność wg paradoksalnej formuły starożytnych: „Fortuna jest stała w
swoich odmianach”)
2. „Nie porzucaj nadzieje...” (IX, ks. II)
- podmiot liryczny zafascynowany jest przemijaniem;
- w ruchu natury próbuje uchwycić jakiś porządek (następują po sobie dni piękne i
pochmurne, po zimie przychodzi wiosna;
- rytm natury działa uspakajająco („Nic wiecznego na świecie”);
- podobnie jest w życiu człowieka – po złych chwilach muszą przyjść dobre;
- człowiek zapomina o tej prostej prawdzie i dlatego nie potrafi sobie poradzić z
przemianami losu, gdy jest mu dobrze, myśli, że tak będzie zawsze;
- Fortuna nie znosi jednak stałości i szybko strąca tych, którzy byli na wierzchu jej
wirującego koła;
- jedynym lekiem na obroty losu jest stoicka stałość („Lecz na szczęście wszelakie,
serce ma być jednakie”)
- związek z poezją Horacego: podobnie jak starożytny poeta stosuje Kochanowski
uniwersalne porównania polegające na zestawieniu świata ludzkiego ze światem
natury; łączy idee stoickie (spokój w każdej sytuacji) z epikurejskimi (trzeba
wykorzystać maksymalnie krótkie chwile szczęścia);
- Kochanowski to najwybitniejszy polski horacjanista.
3. „Nie wierz Fortunie...” (III, ks. II)
- podmiot liryczny szuka sposobów walki ze zmienną Fortuną;
- radzi nieustanną czujność, pamiętanie, że w świecie jedynym obowiązującym prawem
jest prawo przemian, nic nie trwa wiecznie;
- nie ufać sile bogactwa – łatwo je stracić;
- nie do końca ufać ludziom – odwrócą się, gdy i Fortuna się od nas odwróci;
- drwi z tych, którzy wyróżnieni przez los sądzą, że to będzie stan wieczny i „Wysszej
nosa gębę” noszą;
- jedyna stałą, autonomiczną wartością w zmiennym świecie ludzkim jest cnota -
zacność („Cnota skarb wieczny, cnota klejnot drogi”).
4. „O żywocie ludzkim” - fraszka
- na wzór starożytnych (Platon, Cyceron, Seneka, Horacy) porównuje życie ludzkie do
teatru (topos świata - teatru);
- podobnie myślał renesansowy humanista, Erazm z Rotterdamu, który twierdził: „A
całe życie ludzkie czymże jest innym, jak nie jakąś komedią, w której każdy
występuje w innej masce i każdy gra swoją rolę, dopóki reżyser nie sprowadzi go ze
sceny? Każe on jednak nieraz temu samemu cżłowiekowi występować w różnych
30

rolach, tak że ten, kto niedawno w purpurze grał rolę króla, teraz odgrywa służkę
odzianego w gałgany”;
- niepewny przyszłości, świadomy ograniczeń podważa poeta stoickie nauki, określając
wszystkie wartości, do których dąży człowiek, jako „fraszki”, fraszką jest także
cnota – zacność;
- wszyscy jesteśmy tylko kukiełkami w jarmarcznym teatrzyku, które po skończonym
przedstawieniu jakiś tajemniczy reżyser wrzuci po prostu do worka i odejdzie w
nieznane;
- poeta wzmacnia pesymistyczną wymowę antycznego toposu, odbierając mu tragizm i
patos.
5. „Człowiek Boże igrzysko” - fraszka
- kolejna ucieczka w śmiech jako sposób walki ze zmienną Fortuną;
- topos człowieka Bożego igrzyska – zabawki w rękach Boga;
- poeta wyśmiewa się z człowieka (siebie?), któremu się wydaje, iż mozolnie wspinając
się w górę, dorówna Bogu;
- upadek jest nieunikniony, a marzenia, że wraz z bogiem będziemy siedzieć na
widowni świata – nierealne;
- aluzja do Platońskiego mitu o duszach, które przed narodzeniem czekają na swoją
kolejkę w niebie, zamykająca fraszkę, to wyraz zwątpienia, kryzysu
światopoglądowego, powrót do średniowiecznego motywu „ubi sunt?”.
6. Edward Stachura „Życie to nie teatr” (poeta współczesny)
- podmiot liryczny dokonuje modyfikacji tradycyjnego toposu świata – teatru, który w
kulturze europejskiej był zawsze punktem wyjścia do refleksji nad względnością
wszystkich wartości, uczył pokory i dystansu do życia;
- wiersz ma formę dialogu zakochanych, prezentujących zupełnie inny stosunek do
życia;
- Ona – wszystko uważa za zabawę, usprawiedliwiając w ten sposób swoje zachowanie.
Jest to bowiem zabawa bez reguł, przywdziewanie wciąż nowych masek, sztuczne
uśmiechy i udane łzy. Jeśli więc życie jest teatrem, to trzeba się po prostu bawić;
- On – rozpaczliwie pragnie prawdy, wie bowiem, że jego uczucie i cierpienie są
autentyczne. Dlatego mówi: Życie to nie teatr...”;
- Zakochani są jak dwa teatry: w jednym rozgrywa się „kolorowa maskarada”, w
drugim – tragedia istnienia. Prawdę spektaklowi ludzkiego życia nadaje śmierć, o
której stara się zapomnieć ona, bawiąc się i odgrywając ciągle nowe role;
- Utwór dzieli się na dwie części – I oparta na polemicznym dialogu i antytezach (TY –
JA); II – przynosi opisy konkretnych sytuacji (ironicznie przedstawiony „bankiet u
artystów”). Rozmowa zawisła bowiem w próżni – kochankowie nie doszli do
porozumienia. Ona króluje wśród „tyraliery” modnego towarzystwa; jemu pozostaje
tylko alkohol i wieczna ucieczka: w następne dni, lata, by zapomnieć o niespełnionej
miłości;
- Wiersz melodyjny (słuchanie piosenki); rzadkie w polskiej poezji rymy męskie oraz
liczne wykrzykniki;
- W zakończeniu przeróbka popularnej wyliczanki („Lato, jesień zima, wiosna - / Do
Boliwii droga prosta!”), która oznacza w istocie kapitulację, zatracenie się w zabawie,
grze. Ze sceny nie ma bowiem ucieczki; ona musi odegrać rolę lekkomyślnej, igrającej
z uczuciami kobiety, on – nieszczęśliwie zakochanego.
31

Temat: „Treny” jako cykliczny poemat filozoficzny.
Nowa koncepcja człowieka i świata w „Trenach”.
1. Definicja gatunku i geneza cyklu (notatka na podstawie ramek s. 70 i 69).
2. Lektura trenu IX, XI i XIX.
3. Wprowadzenie do analizy:
W pieśniach i fraszkach szukał Kochanowski sposobu walki ze zmienną Fortuną lub też
uciekał w śmiech, przedstawiając komedię ludzkiego żywota. W „Trenach” dochodzi jednak do
głosu wyraźny kryzys światopoglądowy, zwiastujący nadejście nowej epoki- baroku.
Egzystencjalne lęki i wątpliwości, które przez całe życie trapiły poetę, osiągnęły apogeum
właśnie w żałobnym cyklu (warto jednak pamiętać, że charakterystyczną cechą postawy i
twórczości poety są sprzeczności, iście Proteuszowa zmienność).
Właśnie osobista tragedia, śmierć dziecka, ujawniły w pełni kryzys światopoglądowy
poety. „Treny” bowiem to utwór, który jest nie tylko zapisem bólu po stracie, ale przede
wszystkim wielkim rozrachunkiem z własną filozofią i marzeniami odchodzącej epoki.
4. Analiza najważniejszych dla cyklu (XIX) trenów:
a) Tren IX
- ma formę ironicznej (def. Ironii – s.62) pochwały stoickiej mądrości, która czyni z człowieka
bezduszną jak zimny kamień istotę;
- ironię sygnalizuje krótkie, wtrącone zdanie: „jeśli prawdziwie mienią”;
- utwór to surowa krytyka stoicyzmu, a przede wszystkim słynnej zasady zachowania spokoju
w każdej sytuacji: „Jedną myśl tak w szczęściu, jako i w żałobie/ zawżdy niesiesz”;
- cierpienie jednak okazało się silniejsze i niedoszły poeta – mędrzec spadł ze schodów
mądrości („Treny” odwracają ulubiony motyw lotu i mozolnego wspinania się w górę, częsty
w twórczości Kochanowskiego); [podobny obraz w „Trenie XI”];
- upadek jest nieunikniony, poeta jest przecież tylko człowiekiem i musi – czy tego chce, czy
nie chce – odegrać na scenie świata przeznaczoną mu rolę;
- wyśmiewa swe marzenia, że wraz z Bogiem będzie siedział na widowni, są one bowiem
nierealne.
b) Tren XI
- najostrzejszy atak na renesansową koncepcję świata;
- wszystkie ludzkie wartości, w tym także stoicka cnota, są bezużyteczne w świecie, który nie
jest racjonalny, którym nie kieruje dobry Bóg, lecz jakaś bezosobowa, straszna, wroga
człowiekowi siła (inspiracja biblijna i średniowieczna, podobnie odczuwał biblijny Hiob0;
- nowej, niepokojącej wizji świata, towarzysz nowy styl – zdania skomplikowane, poeta
nadużywa przerzutni, pojawia się skłonność do kalamburu i wyrazistej instrumentacji
głoskowej;
- te elementy zapowiadają literaturę baroku.
c) Tren XIX „Sen“
- powrót do formuł klasycznych i stoickich zasad
- klasycyzm bliższy temu, który pojawi się w XVII wieku – wynika nie z wiary w piękno i
harmonię świata, ile z przekonania, że obowiązkiem artysty jest zawsze opowiadanie się po
stronie porządku;
- tragizm „zakładu Pascala” (ramka s. 98) – lepiej uznać, że Bóg istnieje i rządzi wszystkim,
niż zgodzić się na świat bez sensu i bez Boga;
- nakaz, by po stoicku „szykować serce na oboją fortunę” i wierzyć, że „jeden jest Pan smutku i
nagrody”;
Zadanie domowe:
1. Dokonaj analizy „Trenu X” (w kontekście toposu „Ubi sunt” s. 149 w pierwszej części
podręcznika) i trenu współczesnego poety Władysława Broniewskiego „Firanka” (s.
77).
2. Ćwiczenie 2 i 3 s. 78.
32

Temat: Polszczyzna XVI wieku – sposoby poszerzania zasobu leksykalnego.
1. W języku polskim istnieją wyrazy odziedziczone z prasłowiańszczyzny, które traktuje
się jako wyrazy rodzime. One tworzą słownictwo podstawowe. Wyrazy rodzime to
również te, które zostały utworzone od nich całkiem niedawno (np. suszarnia od prasł.
suszyć).
2. Wyrazom rodzimym przeciwstawia się wyrazy obce, czyli zapożyczenia, które
pochodzą z innych języków.
3. W okresie odrodzenia zwiększyła się liczba wyrazów używanych w języku
ogólnopolskim, coraz więcej w nim wyrazów abstrakcyjnych oraz określeń
specjalistycznych (naukowych, technicznych czy środowiskowych).
4. Źródła bogacenia słownictwa w renesansie – zapożyczenia z różnych języków
europejskich świadczące o żywych kontaktach gospodarczych, kulturalnych i
społecznych Polaków:
a) zapożyczenia z języka niemieckiego (germanizmy) – wpływy z języka niemieckiego
rozpoczęły się od średniowiecza i trwały do XVI wieku (choć były mniej intensywne).
- względy gospodarcze (handel, rzemiosło, budownictwo, nazwy środowiskowe)
- druk, prasa, stempel, folwark, gmach, rama, szyba, szuflada.
b) zapożyczenia z języka łacińskiego (latynizmy) – łacina oddziaływuje na nasz język od
momentu przyjęcia chrześcijaństwa, pierwotnie pośrednio przez język czeski i niemiecki
(średniowiecze):
- od końca XV wieku bezpośrednio w związku ze sformułowaniem praw , studiami
Polaków na uniwersytetach i upowszechnieniem się tego języka wśród warstw
wykształconych (szlachty i częściowo mieszczaństwa)
- słowa łacińskie, które weszły do polszczyzny w wiekach XV – XVII to wyrazy z dziedziny
prawa, administracji, medycyny, nazwy zawodów;
- abdykować, akt, dekret, dokument, konstytucja, reguła, senat, traktat; akademik, architekt,
ekonom, fizyk, kapelan, medyk, polityk, profesor; epilog, medytować, obserwować, okazja,
propozycja, sens; ampułka, aparat, kałamarz, kolumna, korona, tron.
c) zapożyczenia z języka czeskiego (czechizmy):
duchowieństwo, nabożeństwo, sprawiedliwość, własność, zakonnik.
e) wpływy języka włoskiego (italianizmy)
- intensywne w XVI wieku w związku z przyjazdem i panowaniem królowej Bony i licznymi
Włochami na dworze królewskim oraz wpływami odrodzenia włoskiego i częstymi podróżami
szlachty polskiej do Italii
- głównie z dziedziny życia dworskiego, muzyki i kuchni:
- aria, sonata, opera, balet, maszkara, bankiet; kalafior, kalarepa, karczoch, sałata, szparagi,
szpinak, makaron, marcypan, tort; bank, kredyt, poczta; bandyta, floret, forteca, szpada,
sztylet; fraszka, sonet.
f) zapożyczenia węgierskie
- w związku z panowaniem Jagiellonów na Węgrzech, Stefana Batorego w Polsce oraz
obecnością najemnych wojsk węgierskich w armii Rzeczpospolitej;
- dotyczą głównie wojskowości i ubiorów:
- dobosz, giermek, hajduk, husarz, szyszak; ciżma, kołpak, kontusz.
Wszystkie dawne zapożyczenia zostały przystosowane brzmieniowo do naszego języka i
włączone w obręb polskiej fleksji, tworzono od nich nowe wyrazy. Zostały więc całkowicie
zaadaptowane w polszczyźnie. Dziś trudno się czasem domyślić, że nie są to słowa rdzennie polskie.
33

Zadanie domowe: W słowniku wyrazów obcych sprawdź, jaka jest łacińska forma wyrazów
przytoczonych w notatce jako zapożyczenia łacińskie (10 przykładów). Które z nich zostały przyjęte
do polszczyzny bez zmiany formy, a które przystosowano (adaptowano) do naszego języka?
Temat: Norma językowa i jej przemiany.
1. Norma językowa(zapis definicji podręcznik s. 65) – zaaprobowany przez społeczeństwo
zbiór elementów języka i rządzących nim reguł. Kodyfikują ją słowniki i poradniki językowe.
Nieustannie się zmienia, ponieważ zmienia się język.
a) Norma skodyfikowana – zawarta w słownikach
b) Norma zwyczajowa (zwana zwyczajem językowym lub uzusem) – przyjęty przez
większość sposób mówienia, odbiegający od normy skodyfikowanej.
c) Błąd językowy – nieświadome, niecelowe i nieuzasadnione odstępstwo od normy
językowej.
2. Ćwiczenia z wykorzystaniem słowników (poprawnej polszczyzny, języka polskiego,
ortograficzny)
34

Temat: Tęsknota do klasycyzmu w poezji współczesnej. (Klasycyzm jako styl i
system wartości).
1. Lektura tekstu Jarosława Marka Rymkiewicza „Czym jest klasycyzm?”
- to przede wszystkim „odwzorowywanie kształtów”, które powstały w „czasie
minionym”;
- jak należy rozumieć taką definicję? Nie chodzi o powierzchowne naśladowanie formy
(„Klasycyzm to nie ukochanie tego, co ładne i gładkie”), lecz o idee ,wokół których
rozwija się kultura śródziemnomorska: „To, co się dzieje na wybrzeżach Morza
Śródziemnego, nie zaczęło się wczoraj i nie skończy się (miejmy nadzieję) jutro”;
- co kryje się pod określeniem „kultura śródziemnomorska”? Ramka s. 80 – Mianem tym
określamy kulturę, która rozwinęła się na fundamencie starożytnych cywilizacji basenu
Morza Śródziemnego: Grecji, Rzymu, Izraela. Z połączenia elementów
judeochrześcijańskich i grecko – rzymskich powstał system wartości akcentujący
wolność i prawa jednostki, jej odpowiedzialność za własne czyny, szacunek dla
człowieka, sprawiedliwość, demokrację oraz równość wobec prawa;
- cechą prawdziwej sztuki jest wieczna współczesność, dlatego każdy artysta powinien
znać swoje miejsce w tradycji i podejmować z nią nieustanny dialog;
- klasykiem będzie każdy, kto zachowuje szacunek dla tradycji (niezależnie od tego, czy
jest to tradycja renesansowa, czy barokowa)
2. Lektura wiersza Czesława Miłosza „Ars poetica?”
- co znaczy „ars poetica”? Ramka s. 81 – sztuka poetycka. Tradycyjne określenie
wypowiedzi programowych poetów na temat twórczości. Wywodzi się do sławnego
wierszowanego listu, który rzymski poeta Horacy skierował do zaprzyjaźnionej rodziny
Pizonów;
- tytuł to aluzja literacka do tradycji kultury śródziemnomorskiej, tak określa się od
stuleci słynny program poetycki Horacego;
- jakie inne aluzje dostrzegacie? Aluzja do greckiej koncepcji natchnienia i biblijnych
przypowieści o opętanych przez demony;
- dlaczego w tytule znalazł się znak zapytania? Wiersz ma formę programu poetyckiego,
choć Miłosz konsekwentnie odbiera poezji rangę sztuki;
- czym jest więc dla niego poezja? Cudownym darem, który nosimy w sobie bez żadnej
zasługi, głosem, który przez nas przemawia, nie wiadomo: demona czy anioła. Jest to
jednak dar niebezpieczny, szczególnie dlatego, że świat, w którym żyjemy, jest chory, a
ceni się dziś przede wszystkim to, „co chorobliwe”;
- jaką ocenę współczesnej kultury formułuje poeta? Gorzką. Z tęsknota mówi o „czasie,
kiedy czytano tylko mądre książki/ pomagające znosić ból oraz nieszczęście”.
Dzisiejsza literatura to „tysiąc dzieł pochodzących prosto z psychiatrycznej kliniki”;
- czy pojawia się jakaś nadzieja? Tak, podmiot liryczny wierzy, że „świat jest inny niż
nam się wydaje”, a ludzie zachowali jeszcze podstawowe wartości („i my jesteśmy inni
niż w naszym bredzeniu”);
- jaka jest zatem rola poezji współczesnej? – Ocalić te najprostsze zasady, pomagać
ludziom odnaleźć się w chaosie świata („bo dom nasz jest otwarty, we drzwiach nie ma
klucza/ a niewidzialni goście wchodzą i wychodzą”);
- wiersz jest – mimo zastrzeżeń poety – realizacją jego tęsknoty. Prostota budowy zdań
zbliża go do prozy; rytm zaś – do poezji.
3. Lektura wiersza Zbigniewa Herberta „Dlaczego klasycy”
35

- tytuł wiersza jest pytaniem, tekst – odpowiedzią, a zarazem uzasadnieniem dokonania
wyboru;
- poeta wybiera klasyczne wartości, powołując się na przykład z historii starożytnej
Grecji. Świetny historyk i nieszczęsny dowódca z czasów wojny peloponeskiej opisał w
swym dziele własną porażkę, za którą zapłacił wygnaniem. Z godnością przyjął swój
los, nie tłumaczył się, podał tylko fakty. Ta postawa umiaru budzi podziw i szacunek
poety, który porównuje greckiego wodza do „generałów ostatnich wojen”,
zachwalających swoje bohaterstwo, tłumaczących się, żebrzących o litość;
- ostatni fragment wiersza to refleksja nad sensem sztuki. Jej tematem nie powinny być
małe sprawy małych ludzi, rozpaczliwe „żale nad sobą”;
- sztuka powinna przedstawiać sprawy jasno i prosto, uczyć godnego i uczciwego
postępowania. W przeciwnym razie z naszej epoki zostaną tylko rzeczy
bezwartościowe, wstydliwe i „brudne’ (końcowe porównanie: „będzie jak płacz
kochanków/ w małym brudnym hotelu/ kiedy świtają tapety”);
- wiersz składa się z trzech części; pierwsza ma formę obiektywnej, niemal naukowej
relacji; druga wprowadza element porównawczy (dawniej – dziś), przeciwstawiając
Tukidydesowi współczesnych generałów; trzecia jest zaś ogólną refleksją nad
opowiedzianą historią;
- zwraca uwagę gwałtowna zmiana języka w części trzeciej – w miejsce prostych zdań
pojawia się skomplikowana, wielokrotnie złożona konstrukcja składniowa, oparta na
zaskakującym w kontekście całego wiersza porównaniu i poetyckiej metaforze.
Zadanie domowe: Dokonaj analizy eseju Zygmunta Kubiaka „Brewiarz Europejczyka” (s.84
– 85).
[ klasycyzm to zespół wartości tworzących śródziemnomorską kulturę; współczesny świat
odchodzi od n ich w sposób bardzo niebezpieczny. Ratunkiem jest odwołanie się każdego w
miarę swoich możliwości do tych podstawowych prawd, zapisanych zarówno w dziełach
Greków i rzymian, jak i w Biblii; klasycyzm staje się więc dla kultury współczesnej bardziej
światopoglądem niż stylem artystycznym. Z punktu widzenia dzisiejszej krytyki poeta
posługujący się stylistyką barokową nazwany będzie neoklasykiem, ponieważ odwołuje się do
systemu wartości określanego najszerzej jako kultura śródziemnomorska].
36

Temat: Teatr elżbietański i dramaty Szekspira.
1. Anglia za dynastii Tudorów
Wiek XV w Anglii to zastój na polu kulturalnym, upadek poezji i sztuki, chaos i niepokój. Kraj niszczyła
wojna Dwóch Róż, czyli dwóch dynastii, Lancastrów i Yorków.
Sytuacja zmienia się w roku 1485. Władzę przejął Henryk Tudor, który pokonał okrutnego
samozwańczego tyrana, króla Ryszarda III. Dał on początek dynastii, która położyła kres wojnie Dwóch Róż i
umiejętną polityką wprowadziła kraj i społeczeństwo w okres humanizmu, reformacji i potęgi mocarstwowej:
Henryk VII ( 1485 – 1509) zapewnił krajowi pokój ( to za jego panowania Krzysztof Kolumb odkrył drogę do
Ameryki) i wzrost zamożności mieszkańców; Henryk VIII zasłynął natomiast przepychem swojego dworu w
Londynie, zapisał się jako patron poezji, założyciel nowego kościoła anglikańskiego, wyzwoliciel kraju spod
zależności Rzymu; jego córka Elżbieta (1558 – 1603) kontynuowała dzieło rozpoczęte przez poprzedników,
zreformowała system monetarny, uporządkowała prawodawstwo rzemieślników i cechów, toteż od połowy
wieku XVI rozwija się życie umysłowe i sztuka, przyswajane są drogą tłumaczeń dzieła literatury włoskiej,
francuskiej i hiszpańskiej, sprowadzane są rzeźby i kosztowne stroje z Południa, a ostatnie piętnastolecie
królowej Elżbiety zwie się złotym okresem piśmiennictwa angielskiego. Z wszystkich gatunków literackich
doszedł do głosu przede wszystkim jeden – teatr.
2. Rozwój teatrów za królowej Elżbiety
a) Tradycja przedstawień teatralnych – zapoczątkował ją kościół w średniowieczu, w wieku XIV i XV
przeszła w ręce cechów i mieszczan; w XVI wieku, w okresie reformacji, nasiliła się, kiedy obie wrogie
strony posługiwały się sceną i teatrem jako środkiem walki i propagandy religijnej.
b) Panowanie Elżbiety – teatr ulega zeświecczeniu, stworzone zostały podstawy dramatu nowożytnego.
Londyn zasmakował w rozrywce, dostępnej dla szerokich mas, dla których teatr stanowił kronikę, prasę
i zabawę. Najlepsi aktorzy skupili się w stolicy, zawiązywali zespoły i umieli obchodzić wrogie zakazy
władz miejskich, niechętnych przedstawieniom, które zazwyczaj odbywały się na dziedzińcach
stołecznych zajazdów i oberż.
W roku 1576 jeden z aktorów, z zawodu cieśla, Jakub Burbage ( Barbicz), wpadł na pomysł, aby
uniezależnić się od ograniczeń i przepisów, nakładanych na aktorów przez władze miejskie stolicy. Wybudował
specjalny gmach dla sztuk teatralnych poza murami miasta. Wzór wziął z dawnych dziedzińców zajazdowych,
ale udoskonalił go, nadał budynkowi kształt okrągły, aby uzyskać odpowiednią akustykę. Miejsca na parterze
przeznaczył dla widzów stojących, zdolnych zapłacić tylko jednego pensa. Dla publiczności zamożniejszej
zarezerwował galerie parteru, pierwszego i drugiego piętra, obiegające cylindrycznie od wewnątrz po bokach
ścian gmachu. Galerie były przykryte dachem słomianym, podczas gdy środkowa widownia parteru obywała się
bez sufitu i dachu, otrzymując światło słoneczne z otwartego szczytu. Wysunięta scena znajdowała się nieco
poniżej głów widzów, stojących na parterze, i była oparta na filarach wznoszących się na wysokość dwóch
pięter, okrytych daszkiem. Za sceną umieścił ubieralnie dla grających i scenę wewnętrzną, przewidzianą dla
akcji, dziejącej się w przestrzeni zamkniętej.
Przedstawienia odbywały się po południu, od godziny drugiej do szóstej, przy świetle dziennym. Ten
wzorzec naśladowały później, po latach dwudziestych, inne budynki teatralne Londynu. Ważny jest również
dlatego, że przez jego scenę przewinęły się ważniejsze tragedie i komedie, tworzone przez grupę tzw. „umysłów
uniwersyteckich” m.in. Thomas Kyd i Krzysztof Marlowe, pionierzy sztuki dramatopisarskiej, którzy utorowali
drogę czołowemu dramaturgowi epoki – Wiliamowi Szekspirowi.
3. Wielki tragedie Szekspira – „Hamlet”, „Otello”, „Król Lear”, „Makbet”
4. Geneza tragedii:
a)”Makbet” – u źródeł tragedii leży osnute wokół rzeczywistych zdarzeń podanie spisane pod koniec XIV
wieku, przetworzone przez Raphaela Holinsheda w „Kronikach Anglii, Szkocji i Irlandii”. Szekspir zaczerpnął z
tych kronik historię Makbeta i nie związany z nią opis zamordowania króla Duffa przez dowódcę zamku Fores
– Donwalda; wykorzystał go w scenie zabójstwa Dunkana. Na podstawie jednego tylko zdania w kronice
stworzył postać Lady Makbet
37

Renesans

Recomendados

Recomendados

Mais conteúdo relacionado

Mais procurados

Mais procurados (20)

Destaque

Destaque (12)

Semelhante a Renesans

Semelhante a Renesans (20)

Renesans