1. Akcja Konrada Wallenroda toczy się w XIV wieku w krzyżackim zamku w Marienburgu
(Malborku). Historie dotyczące wszelkich zdarzeń mających miejsce na Litwie oraz wydarzeń
związanych z walkami prowadzonymi przez Alfa w innych krajach, są w poemacie
przywołane na zasadzie retrospektywnych fragmentów wspomnień, wplecionych w
rozmyślania, rozmowy, pieśni, których przestrzenią „dziania się” jest Malbork. Dzieje
głównego bohatera przedstawione są we Wstępie i w sześciu niejednorodnych częściach, z
których klika mieści w sobie także inne gatunki literackie, takie jak ballada, hymn, pieśń czy
opowieść. Części wraz ze Wstępem poprzedzone zostały odautorską przedmową, a utwór
kończą objaśnienia pochodzące także od Mickiewicza.
Przedmowa
Aby czytelnik niezaznajomiony z historią średniowiecznej Europy Środkowo-Wschodniej
mógł w pełni odczytać znaczenie Konrada Wallenroda, Mickiewicz umieścił w Przedmowie
krótki opis kontaktów litewsko-krzyżackich.
Pisze Mickiewicz, że Litwa tego czasu to kraj zróżnicowany etnicznie, zamieszkały nie tylko
przez rodowitych Litwinów, ale także Prusów oraz Lettów. Nieznany właściwie Europie,
dopiero w XIII wieku zmuszony ciągłymi najazdami krajów sąsiednich zaczął odgrywać
poważną rolę w polityce wojennej, a nawet jak przedstawia to Mickiewicz stał się poważnym
zagrożeniem dla okolicznych państw. To, że ten słaby i tak długo obcym hołdujący kraj
okazał się nagle tak silnym, by nie tylko odeprzeć ataki Zakonu Krzyżackiego, ale także łupić
Polskę i rozszerzać swoje wojenne działania aż do brzegów Wołgi i Półwyspu Krymskiego,
jest niewyjaśnioną zagadką historii.
Najświetniejszym okresem historii Litwy jest czas panowania Olgierda i Witolda, których
władza sięgała od Morza Bałtyckiego aż po Morze Czarne. Jednakże zbyt gwałtowny rozwój
terytorialny, spowodował, że naród litewski nie zdołał wyrobić w sobie wewnętrznej siły,
która by różnorodne jego części spajała i ożywiała. Ponieważ w tym czasie historycznym
Litwa związała się kontaktami politycznymi z Polską, która była już wówczas krajem
chrześcijańskim, stojącym w hierarchii cywilizacyjnej wyżej niż Litwa, powoli zaczęła Polska
zdobywać przewagę nad silnym, ale pogańskim narodem. Przewaga ta miała przede
wszystkim charakter kulturowy – jak zauważa Mickiewicz –
Jagiellonowie i możniejsi ich wasale stali się Polakami; wielu książąt litewskich na Rusi
przyjęło religią, język i narodowość ruską. Tym sposobem Wielkie Księstwo Litewskie
przestało być litewskie (...).
Obce wpływy kulturowe spowodowały, że dawne rozległe granice Litwy stały się
rzeczywistymi granicami ludności litewskiej, a język litewski został wyparty z języka elit i
pozostał tylko sposobem porozumiewania się najniższych warstw społecznych. Mickiewicz
przedstawia tu Litwę jako kraj, który utonął w ogromie swoich zdobyczy wojennych, którego
ranga została zmniejszona i który z pozycji kraju podbijającego, stał się krajem kulturalnie,
historycznie i gospodarczo zdominowanym.
Autor podkreśla w Przedmowie, że czas przedstawianych wydarzeń nie jest oczywiście
czasem mu współczesnym:
już kilka wieków zakrywa wspomniane tu wydarzenia: zeszły ze sceny życia politycznego i
Litwa, i najsroższy jej nieprzyjaciel Zakon Krzyżacki (...).

2. Autor zauważa, że fakt przeminięcia tych wydarzeń jest sytuacją bardzo dogodną dla twórcy
– może on odtwarzać tę rzeczywistość, a nie jest uwikłany w żadne współczesne komplikacje
typowe dla czasów historycznie współczesnych. Nie stoją mu na przeszkodzie interesy
danego państwa, nie towarzyszą jego twórczości emocje właściwe przeżywaniu
teraźniejszości, nie kierują nim względy związane z pewną modą czytelniczą, z politycznymi
sympatiami odbiorców. W swym analizowaniu i odtwarzaniu wypadków zamierzchłych jest
więc rzetelny i obiektywny, a historycznie dawne czasy są najlepszym przedmiotem poezji.
Na taką zależność zwraca też uwagę Schiller, którego słowa są przez Mickiewicza
przywołane na zakończenie owej przedmowy:
Co ma ożyć w pieśni, zaginąć powinno w rzeczywistości.
WSTĘP
Wstęp do utworu jest poetyckim opisem Niemna jako symbolicznej granicy dwóch
politycznie, kulturowo i obyczajowo odrębnych światów. Rzeka jest tą granicą, do której w
swych krwawych podbojach doszedł Zakon Krzyżacki, od stu lat nawracający północnych
pogan. W poetyckiej wizji Niemen rozdziela nieprzyjaciół – Litwę, która ukazana jest jako
ogromna leśne królestwo pogańskich bogów i Zakon Krzyżacki, którego najważniejszym
symbolem jest oczywiście krzyż, którego ramiona zdają się być groźnie wyciągnięte w
naprzeciwległy pogański kraj.
Poeta ukazuje te dwa światy na zasadzie kontrastu – oto z jednej strony Niemna zobaczyć
można tłumy litewskich młodzieńców odzianych w zwierzęce skóry, których bronią są łuki
zakończone grotami. Po drugiej stronie rzeki natomiast Niemiec na koniu nieruchomy stoi, a
jego atrybutami są zbroja, strzelba i różaniec. Jeden Niemiec i tłum litewskiej młodzieży to
straż brzegów Niemna. Rzeka stanowi nieprzekraczalną granicę między tymi dwoma ludami,
jest znakiem wzajemnej niezgody i podziału. Tylko przyroda nie bierze udziału w tym sporze
szczególnej wagi, tylko ona pozostaje obojętna na te sztuczne podziały i tylko „gałązka
litewskiego chmielu” pokonuje zakazaną przestrzeń, tylko słowiki litewskie wiodą nadal swe
śpiewne spory ze słowikami krzyżackimi. Ludzie natomiast żyją we wzajemnej nienawiści,
choć łączyła ich kiedyś ogromna zażyłość i braterstwo.
Podmiot liryczny zwraca się do Niemna – wyrokuje mu, że już niedługo wojna zniszczy
otaczającą go przyrodę, wojenny huk wypłoszy ptactwo. Tylko serca dwojga kochanków
pochodzących z dwóch nienawistnych sobie państw – złączą się znowu, ale... tylko w pieśni
wajdeloty.
Część I - OBIÓR
Pierwsza część utworu opowiada o wyborze mistrza Zakonu Krzyżackiego. Jest to dla narodu
dzień bardzo uroczysty, dzwonią dzwony, słychać huk tryumfalnych armat, uderza się w
bębny. Krzyżaccy komturowie gromadzą się w kapitule, by z pomocą Ducha Świętego
dokonać wyboru Mistrza. Insygniami wielkiego mistrza mają być wedle tradycji krzyżackiej
wielki krzyż na piersi oraz wielki miecz. Kandydatów jest kilku, ale wśród nich najbardziej
cenionym zdaje się być Konrad Wallenrod – cudzoziemiec, który podczas walk zyskał sobie
ogromną sławę.

3. Podmiot mówiący przedstawia charakterystykę Wallenroda dokonaną przez obradujących
komturów. Ogranicza się ona do wyłożenia pewnych cech zewnętrznych, opisania zachowań
bohatera. Nie tylko odwaga i męstwo, którymi wykazał się podczas walk, są jego zaletami,
ponadto zdobią go wielkie chrześcijańskie cnoty: ubóstwo, skromność i pogada świata.
Właściwie niewiele wiadomo o nim, poza zewnętrznie widocznymi cechami. Pewne jest tylko
to, że bohater spędził młodość w klasztorze, stroni od dworskich rozrywek, gardzi
pochwałami. Nie wiadomo, czy jego duma i samotność są wrodzonymi cechami osobowości,
czy też skutkiem bolesnych przeżyć. Mimo stosunkowo młodego wieku ma siwe włosy, a na
twarzy wymalowane cierpienie. Choć zewnętrznie nieczuły, słowa: ojczyzna, powinność,
kochanka budzą w nim szereg gwałtownych emocji. Wzruszenie wywołuje też każda
wzmianka o Litwie i wyprawach krzyżowych. Konrad traci wówczas wesołość, zamyka się w
sobie i pogrąża w nieznanych nikomu rozmyślaniach. Ma tylko jednego przyjaciela – starego
mnicha zwanego Halbanem. Tylko on jest powiernikiem tajemnic komtura.
Wadą Konrada jest w opinii komturów skłonność do picia alkoholu. Pod wpływem trunku
staje się zupełnie inną osobą. Surowość zachowania ustępuje miejsca gwałtownym
namiętnościom, które rozpalają policzki, budzą w oczach złowrogie błyskawice i wywołują
szloch. Wtedy zaczyna on nucić pieśni, których słów nie rozumieją jego niemieccy bracia, ale
sam charakter melodii – smutek i melancholia z niej płynące, potrafią wstrząsnąć sercami
słuchaczy. Wydaje się, że śpiewa o jakichś, nikomu nieznanych, minionych czasach i nigdy
jego pieśni nie mają w sobie ani radości, ani nadziei. Często zdarza się także, że Konrad
wpada ze znanych tylko sobie powodów w wielkie uniesienie, i wówczas wzburzony i
gniewny wykrzykuje bezbożne wyrazy, grozi komuś, krzyczy na wojska. Jedyną osobą, która
potrafiła opanować to wzburzenie był Halban. Uspokajanie Konrada chłodnym wzrokiem
mnicha przyrównuje narrator do uspokajania przez dozorcę rozwścieczonych lwów na
igrzysku.
Część II
Część drugą rozpoczyna hymn błagalny do Ducha Świętego i Chrystusa, którym zebrani w
kaplicy urzędnicy, kapłani, mnisi i rycerze modlą się o pomoc w wyborze wielkiego mistrza
zakonu. Po modlitwie zebrani udają się na spoczynek, natomiast Arcykomtur podczas
nocnego spaceru wkoło jeziora zasięga rady Halbana i innych ważnych braci. Nad ranem
dochodzi ich głos pustelnicy płynący z wieży, której historię przedstawia narrator. Dziesięć
lat temu, z nieznanych mieszkańcom powodów (być może w ramach pokuty czy też z Bożego
nakazu) pewna nieznana kobieta poprosiła o zamurowanie jej w wieży. Nikt nigdy nie widział
jej w zakratowanym okienku. Wiedziano tylko, że nadal żyje, gdyż niekiedy dochodzą z
wieży słowa pobożnych pieśni. Słowa, które słyszy Arcykomtur i pozostali rycerze to:
Tyś Konrad, przebóg! Spełnione wyroki, Ty masz być mistrzem, abyś ich zabijał.
Halban interpretuje usłyszane proroctwo pustelnicy jako przejaw działania niebios, jako
wskazówkę Bożą, by Mistrzem Zakonu wybrać Konrada Wallenroda. Rycerze zgadzają się i
pełni radości i tryumfu z dokonanego wyboru, odchodzą. Halban rzuca im spojrzenie pełne
wzgardy i patrząc na wieżę nuci pieśń miłosną.
Owa sześciozwrotkowa pieśń opowiada o miłości Litwinki do cudzoziemca. Uczucie
dziewczyny i ona sama zostają przyrównane do aktu scalania dwóch rzek – Wiliji i Niemna. I
rzeka i dziewczyna są nieskazitelnie czyste, obie przebywają w otoczeniu kwiatów. Jednakże
rzeka odnajdzie wreszcie swojego „oblubieńca” – Niemen, który porwie ją gwałtownie w

4. swój nurt i razem zginą w morzu. Litwinka natomiast utonie w zapomnienia fali, ale
smutniejsza, ale sama jedna, będzie samotnie płakać w pustelniczej wieży.
Część III
Część trzecia rozpoczyna się opisem nadziei, które wiążą rycerze z nowo obranym Mistrzem.
Ufają, że jego wcześniejsze zasługi w bitwach, zapał i „groźne oblicze” są gwarantem
niedalekich zwycięstw nad pogańskimi narodami. Oczami wyobraźni widzą już znak krzyża
nad murami Wilna, w myślach straszą swojego największego wroga – Litwę przyszłymi
zwycięstwami, które będą zasługą ich wielkiego władcy. Jednakże okazuje się, że wszelkie
tego typu wizje były snute na próżno. Od wyboru Konrada na wielkiego mistrza zakonu
krzyżackiego mija już rok, a on sam nie kwapi się wcale do walki. Zamiast tego stary
porządek wywraca opacznie, nakazując braciom dopełnienia złożonych ślubów zakonnych –
modlitw, wyrzeczeń, postów oraz umiłowania cnót, w tym cnoty pokoju. Zakazuje ziemskich
uciech i wygód, a wszelkie wykroczenia karze bardzo surowo – przez zamknięcie w lochach,
wygnanie, a nawet śmierć.
Niezrozumienie zachowania Wielkiego Mistrza wśród rycerzy Zakonu potęguje ogólna
sytuacja polityczna w kontaktach z Litwą. Litwini niemal co noc podpalają okoliczne wsie
krzyżackie, łupiąc i porywając zamieszkałą tam ludność. Za natychmiastowym rozpoczęciem
wojny z Litwą przemawiają też sprzyjające ku temu warunki – jest to najlepszy czas na
wojnę, gdyż kraj jest osłabiony wewnętrzną niezgodą i obcymi najazdami. Ponadto do
Zakonu przyjechał książę litewski – Witold, który skłócony z Jagiełłą szuka wsparcia i opieki
Krzyżaków.
Bracia zauważyli, że Konrad każdego wieczora wymyka się z zamku i przez całą noc
prowadzi pod wieżą tajemnicze rozmowy z pustelnicą.
Główny tok akcji zostaje przerwany przytoczeniem pieśni zatytułowanej Pieśń z wieży.
Pustelnica w siedmiostrofowej pieśni opowiada historię swojej miłości. W pierwszej zwrotce,
by zobrazować wielkość swojej rozpaczy i ogrom wylanych w cierpieniu i goryczy łez,
zastanawia się, czy to łzy płynące z jej oczu od paru długich lat są przyczyną zardzewienia
kraty okienka. Twierdzi, że każda jej łza przecieka głazy. W drugiej zwrotce mówi o tym, ze
jej rozpacz i tęsknota nie są podsycane przez żadne zdarzenia ani żadnych ludzi, a mimo to
miłość i ból trwale w niej istnieją.
W kolejnym fragmencie wspomina spokojne, pełne bezpieczeństwa i beztroski dni, które
spędziła w domu rodzinnym, zanim poznała młodzieńca. Wyrzuca mu niemal:
Piękny młodzieńcze! Na coś mi powiedział, że jest inne szczęście? To, o czym w Litwie nikt
pierwej nie wiedział?.
Relacjonuje opowieści kochanka dotyczące Boga, aniołów, wiary, modlitwy. Z ostatniej
zwrotki czytelnik dowiaduje się, że kochankiem Litwinki był rycerz Zakonu Krzyżackiego
(Krzyż na twych piersiach oczy me weselił). Dziewczyna nie wyjaśnia jednak, co było
przyczyną rozstania z ukochanym, kończy swą pieśń słowami:
Nic nie żałuję, choć gorzkie łzy leję,
Boś wszystko odjął, zostawił nadzieję.

5. Echo ostatnich słów pieśni budzi śpiącego Konrada. Czytelnik staje się świadkiem intymnej
rozmowy kochanków. Konrad odpowiada dziewczynie, że pamięta jej szczęśliwe życie, które
wiodła w rodzinnym domu, że wie, że on jest przyczyną jej łez i bólu. Nakazuje jej, by swoim
śpiewem i przeklinała go, by ta łza, „co głazy przecieka”, spadła mu na czoło i paliła
wyrzutem. „Głos z wieży” (takim określeniem nazywa się w dialogu kochankę) przeprasza za
swoją pieśń, twierdzi, że tęsknota i długie oczekiwanie na przyjście kochanka mimowolnie
spowodowały taką a nie inną treść piosenki. Kobieta twierdzi, że nie ma prawa narzekać na
obecną sytuację, bo to, co razem przeżyli, było jej największym szczęściem i choć trwało tak
krótko, na nic nie zamieniłaby tej chwili.
Konrad uważa, że lepiej dla niej byłoby zostać w klasztorze, niż tu, obok niego, ale „w krainie
kłamstwa i rozboju”. Litwinka odpowiada jednak, że nie mogła oddać całej duszy Bogu, póki
darzy kogokolwiek miłością ziemską, a poza tym ogromna tęsknota zmusiła ją, by zamknąć
się w wieży, która znajduje się niedaleko ukochanego. Ich sytuację pojmuje jako
niewyobrażalne szczęście – nie liczyła na to, by mogli ze sobą rozmawiać i wspólnie płakać.
Konrad natomiast przedstawia w niezwykle szczegółowy sposób swoją skomplikowaną
sytuację wewnętrzną. Opowiada o tym jak poświęcił miłość do Litwinki na rzecz „krwawego
przedsięwzięcia”, jak ogromnym było dla niego owo wyrzeczenie, w którym musiał dla
wyższych celów poświęcić osobiste szczęście z ukochaną kobietą. I teraz, gdy zbliża się
wreszcie czas wypełnienia życiowej misji, którą stanowi zemsta na nieprzyjacielu, mówi do
kochanki:
ty mi przyszłaś wydzierać zwycięstwo.
Bo znów żadne inne sprawy poza nią, ich miłością, nie mają dla niego znaczenia, bo znowu
sens jego życia zamknął się w miłości do niej.
Konrad zwierza się też kochance, że Zakon pała chęcią wojny z Litwą, a „mściwy Halban”
nieustannie przypomina o przyrzeczonych obietnicach zemsty za wyrznięte sioła i zniszczone
kraje i potrafi na nowo, i z równą mocą rozbudzić w Konradzie uśpione spotkaniami z
kochanką – ogromne pragnienie zemsty. Wielki mistrz Zakonu odwleka jednak moment
rozpoczęcia wojny z Litwą, by przesunąć tym samym moment powtórnego rozstania z
ukochaną. Wyrzuca sobie, że gdy był młody potrafił dla narodu poświęcić osobiste szczęście
u boku litewskiej kochanki, a teraz, choć jest już stary, gdy się ważą narodów wyroki, tak
ciężko jest mu pożegnać się z codziennymi z nią rozmowami. Na tym wyznaniu kończy się
rozmowa kochanków, kolejne godziny nocne upływają w milczeniu, a nad ranem Konrad jak
duch piekielny od wrót pustelnika
Na odgłos dzwonu porannego znika.
Część IV - UCZTA
Akcja czwartej części utworu rozgrywa się podczas uczty odbywającej się w dzień świętego
Jerzego - patrona zakonów rycerskich. Komturowie przybywają do stolicy, gdzie Wielki
Mistrz zakonu wyprawia z okazji tego wielkiego święta ucztę. Wśród zaproszonych gości
obecny jest też książę litewski – Witold wraz ze swoimi hetmanami, który zawiązał z
Zakonem sojusz przeciwko Litwie.
Konrad jako gospodarz daje sygnał do rozpoczęcia ucztowania słowami „Cieszmy się w
Panu”, które jak można się dowiedzieć z zamieszczonych na końcu utworu objaśnień

6. autorskich, były w owym czasie hasłem uczt zakonnych. Początkowo główny bohater
wykazuje znudzenie, z pogardą przysłuchuje się prowadzonym przy stołach rozmowom. Gdy
zalega cisza, wspomina zwyczaje towarzyszące ucztom za czasów jego młodości – wymienia
pieśń jako nieodłączną część każdej uczty. Wobec tego różni śpiewacy i bardowie próbują
zainteresować mistrza swoimi pieśniami. Jedni w wychwalają męstwo i pobożność Konrada,
tematyka innych pieśni to romanse pasterzy i rycerstwa. Jednak mistrz przepędza trubadurów
żądając pieśni
dzikiej i twardej, jak hałas rogów i oręża szczęki
I tak ponura jak klasztorne ściany,
I tak ognista jak samotnik pijany.
Pragnie, by pieśń barda była odpowiednia do prowadzonego przez zakonnika-rycerza życia,
by odzwierciedlała rzeczywiste dla niego niepokoje, udręki, a także świętości. Zadanie
postawione przez Konrada postanawia spełnić wajdelota -
Sędziwy starzec, który od podwojów,
Między giermkami i paziami siedział,
Prusak czy Litwin jak widać ze strojów.,
który dawniej śpiewał pieśni Prusakom i Litwinom. Wspomina on swój ciężki los, wytyka
grzechy zdrajców ojczyzny, opisuje uczucie obcości i samotności przede wszystkim tęsknoty
za Litwą, które towarzyszą mu od lat na niemieckiej ziemi. Gdy oskarża zdrajców
narodowych, wszyscy goście obserwują nerwowe zachowanie księcia Witolda, którego
początkowy gniew po chwili zamienia się w płacz. To, co pozostało wajdelocie
najcenniejszego to pamięć o kraju i dawnych czasach – „ubogie skarbów pamiątki”, dlatego
prosi on zebranych gości, by zechcieli wysłuchać jego opowieści. Niemcy jednak protestują,
by dopuszczać do biesiady żebraków, których pieśni i tak są zazwyczaj niezrozumiałe,
wyszydzają starca. Konrad zwraca uwagę gości, że pieśń starego wajdeloty ma taką samą
wartość jak składane w hołdzie podarunki od wielkich możnych i książąt, dlatego nie powinni
odmawiać starcowi złożenia w hołdzie Zakonowi przysłowiowego „wdowiego grosza”,
zwłaszcza, że gośćmi na uczcie jest przecież książę litewski, a wobec tego pieśń o rodzinnych
stronach, będzie mu na pewno miłą.
Następująca dalej część utworu nosi tytuł Pieśń wajdeloty i stanowi jakby wstęp do
zamieszczonej następnie Powieści wajdeloty.
Pieśń wajdeloty rozpoczyna się od opisu wyobrażeń gminnych, wedle których zjawienie się
„morowej dziewicy” poprzedza nadejście zarazy. Gdy dziewczyna skinie swą zakrwawioną
chustką, wszystko uśmierca, zamienia w ruinę i groby. Jednak wajdelota twierdzi, że gorszą
od zarazy jest niebezpieczeństwo czyhające na Litwę ze strony Zakonu Krzyżackiego.
Niszczy on nie tylko wioski i poszczególne miasta czy grody – wedle wajdeloty uśmierca całe
narody.
W piątej strofie i w następnych opowiadający rozważa rolę i znaczenie pieśni. Jest ona „arką
przymierza”, która łączy pokolenia i spaja historyczne dzieje. Stanowi wyraz myśli, uczuć i
trosk każdego narodu, jej siła i moc są niezwykłe. To pieśń stoi „na straży narodowego

7. pamiątek kościoła”, to w pieśni przechowywane są najważniejsze dla każdego narodu
wartości, jest ona świadectwem tożsamości narodowej każdej społeczności.
Pieśń przechowuje tradycję i pamięć. Jest niezniszczalna w przeciwieństwie do wszystkich
innych przechowujących pamięć narodową dziedzin dorobku kulturalnego, jak obrazy, które
ulec mogą spaleniu czy skarby, które ktoś może ukraść.
Wajdelota chciałby sprawić, by poezja poruszyła serca słuchaczy, by pod wpływem ojczystej
pieśni
Uczuli w sercach dawne serca bicie,
Uczuli w sobie dawną wielkość duszy
I chwilę jedną tak górnie przeżyli,
Jak ich przodkowie niegdyś całe życie.
W ostatniej zwrotce pieśni mówi jednak, że nie tylko dawne czasy mogą się pochwalić
bohaterskimi czynami, że oto i współcześnie żyje wielki bohater litewski, o którym właśnie
będzie opowiadała jego pieśń.
Słuchacze umilkli bardzo zaciekawieni, więc wajdelota zaczyna śpiewać pieśń, która jest
jednak inna niż przedstawiony powyżej patetyczny hymn i bardziej niż pieśń przypomina
opowieść, gawędę (I z hymnu stąpił do prostej powieści.). Dlatego Mickiewicz nadaje jej tytuł
Powieści Wajdeloty.
Powieść Wajdeloty rozpoczyna się od słynnych słów pytania:
Skąd Litwini wracali? – Z nocnej wracali wycieczki.
Pierwsze wersy powieści ukazują powrót do Kowna rycerzy litewskich ze zwycięskiej
wyprawy wojennej. Wiozą oni bogate zdobycze, skarby z zamków i cerkwi oraz niemieckich
jeńców. Wśród pojmanych rycerzy tylko dwóch zachowuje spokój i nie poddaje się lękowi.
Jeden z nich jest „młody i piękny”, drugi „latami schylony”. Okazuje się, że są to rycerze,
którzy podczas walk niemiecko-litewskich uciekli z oddziałów niemieckich i przyłączyli się
do Litwinów.
W zamku zostają przyjęci przez litewskiego księcia Kiejstuta, który chce się dowiedzieć, z
jakiego pochodzą kraju i w jakich zamiarach przybyli na Litwę. Młodszy z rycerzy
odpowiada księciu, że nie wie, z jakiego pochodzi rodu, że nie zna swojego prawdziwego
nazwiska, gdyż od dziecka przebywał w niemieckiej niewoli. Od tego momentu narracja
prowadzona jest w pierwszej osobie, wypowiedź jest formułowana w jego imieniu.
Z wczesnego dzieciństwa pamięta tylko, że jego dom rodzinny znajdował się na Litwie, był z
czerwonej cegły, otoczony pagórkami i jodłową puszczą. Przypomina sobie, że któregoś dnia
obudził go ze snu straszny krzyk, dym pożaru i wezwanie do walki, gdyż do miasta wtargnęli
Niemcy. Jego ojciec wypadł z orężem, wypadł i więcej nie wrócił, a jego samego porwali
Niemcy. Do tej pory słyszy rozdzierający krzyk swojej matki. Od tego czasu Walter Alf –
takie nazwisko mu nadano – pozostawał w niemieckiej niewoli i pomimo faktu, że
wychowywał się wśród Niemców i miał nawet niemieckie nazwisko – zostało w nim poczucie
przynależności do narodu litewskiego. Czuł się Litwinem i nienawidził Niemców.

8. Wychowywany był na dworze krzyżackim przez Winrycha – mistrza zakonu krzyżackiego,
który obdarzył młodego Alfa ojcowskim uczuciem, kochał go jak własnego syna. Jednakże
zamiast zabaw w pałacach Winrycha wolał młody Walter spędzać czas ze starym litewskim
wajdelotą, który wzięty przed laty w niemiecką niewolę, pełnił w wojsku funkcję tłumacza.
Stary Litwin zapraszał chłopca do siebie i opowiadał o kraju ojczystym, potęgując w chłopcu
uczucie tęsknoty i nostalgii. Przez dźwięk mowy ojczystej śpiewanych pieśni odbywał z
dzieckiem wędrówki po Litwie, ukazywał mu piękno litewskiego krajobrazu i podsycał tym
samym nienawiść do Niemców. Początkowo nienawiść chłopca znajdowała ujście w
niszczeniu materialnych przedmiotów należących do Winrycha, w rozbijaniu zwierciadeł,
rysowaniu piaskiem błyszczących powierzchni tarcz czy pluciu na nie. Pamięta Walt jak
zrywał kwiaty z brzegów litewskich i ich woń przenosiła go siłą wyobrażeń na rodzinne łąki,
ogrody.
Opowiadania starca były piękniejsze nawet niż zapach litewskich kwiatów i ziół, słowo
wajdeloty potrafiło w sposób niezwykle sugestywny przedstawić szczęśliwą litewską
przeszłość. Równocześnie starzec ciągle powtarzał chłopcu, że przyczyną jego osobistych
nieszczęść, jak i powolnej śmierci jego ojczyzny, jest Zakon Krzyżacki. W młodym Litwinie
rosła coraz bardziej chęć walki z Krzyżakami i wzmagała się tęsknota za krajem ojczystym.
Jednak oba te pragnienia były studzone przez starego pieśniarza. Przypominał on
młodzieńcowi, że są niewolnikami i że jedyną drogą jego walki może być podstęp. Tłumaczy:
Wolnym rycerzom – powiadał – wolno wybierać oręże
I na polu otwartym bić się równymi siłami;
Tyś niewolnik, jedyna broń niewolników – podstępy.
Nakazuje mu wstrzymać swoje pragnienia ucieczki do ojczyzny, uczyć się niemieckiej sztuki
wojennej, zyskiwać ufność i uznanie Krzyżaków.
Walter chciał być posłuszny radom starca, ale już przy pierwszej bitwie Zakonu z Litwinami,
gdy tyko usłyszał narodową pieśń patriotyczną, zabrawszy ze sobą wajdelotę, dołączył do
litewskich oddziałów. W tym miejscu kończy się na razie monolog bohatera.
Książę Kiejstut z wielkim zainteresowaniem słuchał opowieści Waltera. Z równą ciekawością
słuchała go także „piękna jak bóstwo” córka Kiejstuta – Aldona.
Narrator powieści roztacza następnie przed czytelnikiem następujący widok: w długie
jesienne rozmowy, gdy Aldona z siostrami pracuje przy krosnach, Walter opowiada jej o
swojej młodości, o krajach niemieckich, o bogactwie materialnym pałaców i zamków
krzyżackich i przede wszystkim o religii chrześcijańskiej – o Bogu i Matce Boskiej.
Opowieści niezwykle interesują dziewczynę, uczy się ich niemal na pamięć i „we śnie
powtarza”. Pomiędzy młodymi rodzi się miłość.
Rodzące się uczucie zauważa ojciec Aldony – książę Kiejstut, którego przytoczone myśli na
ten temat dają obraz zakochanego człowieka. Oto najstarsza z jego córek, gdy pozostałe idą
na zabawę albo oddają się innym rozrywkom, siedzi samotnie, romantycznie zamyślona albo
rozmawia z Walterem. Jest rozkojarzona i nieustannie pogrążona w swych myślach. Jej
roztargnienie wyraża się na przykład w tym, że wyszywa kwiat róży, który ma zielone płatki,

9. a czerwone listki, nici plączą jej się w krosnach. Wszystkie chwile spędza z Walterem w
dolinie.
Kiejstut zgadza się na małżeństwo Waltera z jego córką. Po informacji o ich ślubie narrator
zwraca się do niemieckich słuchaczy z zapewnieniem, że ślub młodych nie jest zakończeniem
jego opowieści, tak jak to ma zazwyczaj w miejsce w opowiadaniach trubadurów, do których
są oni przyzwyczajeni. Typowy romans kończy się frazą: „żyli długo i szczęśliwie”. Jednak,
zauważa wajdelota, w przypadku tej pary
Walter kochał swą żonę, lecz miał duszę szlachetną,
Szczęścia w domu nie znalazł, bo go nie było w ojczyźnie.
Wajdelota opisuje nieszczęścia, pożary i rzezie, których coraz mocniej doświadczała Litwa ze
strony Zakonu. Walter wraz z Kiejstutem dzielnie bronili ojczyzny, ale ich wysiłki i starania
są niewiele warte wobec potęgi wrogich wojsk. Walter, znający siłę, taktykę i militarne
zdolności nieprzyjaciela, jest przekonany o rychłym zwycięstwie Krzyżaków nad Litwą. Jest
tylko jeden sposób na pokonanie wroga, i choć jest to metoda skuteczna, niesie za sobą piętno
hańby. Walter nie wyjawia na razie, na czym miałaby ona polegać.
Wajdelota przytacza następnie dialog między Aldoną a jej mężem. Przerażona kobieta prosi
ukochanego by schronili się przez Krzyżakami w głębi Litwy, w lasach i górach i tym
sposobem ocalili życie swoje i przyszłych dzieci. Jednakże Walter zdaje sobie sprawę, że
ewentualna ucieczka tylko opóźni tragedię, a na pewno jej nie zastopuje. Ponadto nie
wyobraża sobie tego, by zostawić ojczyznę, która jest w potrzebie na pastwę obcych wojsk.
Bohater znów wspomina o jedynej możliwości, jaka mu pozostała, ale nie chce wyjawić
swojego planu małżonce. Ów sposób ocalenia ojczyzny wydaje mu się haniebny, wstrętny i
tylko w ostateczności, zmuszony koniecznością, będzie w stanie go wykonać.
Ciągły widok nieszczęść, których doznaje ukochana i upragniona ojczyzna, powoduje, że w
Walterze budzi się i zaczyna dominować tylko jedno uczucie – ogromne pragnienie zemsty.
Bitwa pod Rudawą jest punktem zwrotnym w działaniu bohatera. Po powrocie z walk Walter
naradza się po niemiecku z Kiejstutem i wajdelotą, po czym wszyscy trzej zwracają na
Aldonę smutne wejrzenia. Walter, najbardziej zrozpaczony, upada ze szlochem na kolana i
przeprasza za wszelkie cierpienia, których doznała przez niego żona. Mówi:
Biada niewiastom, jeśli kochają szaleńców.
Szaleńcy w jego opinii to ci mężczyźni, których życiowe powołanie wykracza poza spokój i
szczęście domowego ogniska, których
Wielkie serca, Aldono, są jak ule zbyt wielkie,
Miód ich zapełnić nie może, stają się gniazdem jaszczurek.
Obiecuje, że dzisiejszy wieczór spędzą wspólnie w atmosferze dawnej, beztroskiej miłości, że
na ten jeden wieczór zapomną oboje o rozpaczy i cierpieniu oraz wszelkich innych sprawach,
a jutro... Walter nie może dokończyć tego zdania, nie może dopowiedzieć, co jutro się stanie.
Aldona jest niezwykle uradowana tą obietnicą, ma nadzieję, że mąż znowu stanie się
weselszy, że znikną z jego oblicza przejawy trosk i zmartwień związanych z dobrem
ojczyzny. Przez całą noc małżonkowie wspominali pierwsze wspólnie spędzone chwile,

10. rozkwit wzajemnej miłości, beztroskich, szczęśliwych czasów. Tylko złowieszcze słowo
jutro wypowiadane od czasu do czasu przez Waltera sprawia, że w jego oczach pojawiają się
łzy rozpaczy.
Nad ranem Aldona spostrzegła, że mąż wraz z wajdelotą uciekają w góry. Zabiegła im drogę
w dolinie. Walter nakazuje jej wrócić do domu, mówi, że od tej chwili jest ona wdową i na
pewno odnajdzie szczęście u boku innego mężczyzny. On zmuszony jest wyrzec się szczęścia
w miłości dla dobra ojczyzny. Prosi, by czasem wspomniała go, gdyż od tej chwili będzie
zupełnie samotny. W tym momencie swego życia traci wszystko, co dotychczas kochał, sam
siebie skazując na wygnanie i cierpienia. Może kiedyś żona usłyszy w pieśni wajdelotów jego
imię wypowiadane z dumą i duma ta będzie zadośćuczynieniem za cierpienia, które przez
jego porzucenie, musiała znieść.
Aldona, załamana słowami męża, decyduje się na zakonne życie w klasztorze za Niemnem.
Alf odprowadza żonę do klasztoru, opowiada jej o swoich zamiarach, które czytelnikowi
nadal nie są znane, i pożegnawszy się z nią, odjeżdżają razem z wiernym wajdelotą.
Stary Litwin kończy swoją powieść o dziejach Waltera Alfa następującym przypomnieniem
celu opuszczenia przez bohatera Litwy i groźbą nieszczęścia, jeśli jego przysięgi nie będą
spełnione.
Biada, biada, jeżeli dotąd nie spełnił przysięgi;
Jeśli zrzekłszy się szczęścia, szczęście Aldony zatruwszy...
Jeśli tyle poświęcił i dla niczego poświęcił...
Zebrani na uczcie u Konrada goście domagają się dalszego ciągu dziejów Waltera. Tylko
gospodarz przez cały czas trwania opowieści siedział w milczeniu, wzruszony, z pochyloną
głową i co chwila dolewał do kieliszka wina. Nagle jakieś gwałtowne emocje zaczynają
targać jego wnętrzem, zrywa się, nakazuje wajdelocie skończyć zaczętą opowieść, po czym
wyrwawszy mu lutnię, zapowiada, że sam dośpiewa koniec pieśni. Zarzuca wajdelocie, że to
śpiewacy wlewają
(...) w duszę najsroższe trucizny,
Głupią chęć sławy i miłość ojczyzny.
Po chwili zmienia jednak zamiar i śpiewa dla słuchaczy balladę, której nauczyli go Maurowie.
Ballada ta nosi tytuł Ballada Alpuhara i opowiada o wodzu Maurów - Almanzorze, który
walczył z dowodzonymi przez króla Ferdynanda wojskami hiszpańskimi. Walka między
wojskami dobiega końca, Grenada jest już prawie zdobyta, tylko na wieży Alpuhary broni się
jeszcze garstka rycerzy pod wodzą „króla muzułmanów” Almanzora. W Grenadzie panuje
epidemia dżumy. Kiedy Hiszpanie zdobywają zamek, owej garstce żołnierzy wraz z dowódcą
udaje się uciec.
Gdy Hiszpanie odbywają ucztę z okazji zwycięskiej bitwy, do zamku przychodzi Almanzor i
oddając się w ręce wroga, błaga o życie, obiecując wierną służbę hiszpańskiemu królowi i
nawrócenie z islamu na chrześcijaństwo. Ponieważ Hiszpanie potrafili docenić męstwo
arabskiego dowódcy, następuje ceremonia wzajemnych uścisków i pocałunków. W pewnej

11. chwili jednak gość słabnie, upada, jego twarz ma kolor blado-siny. Z mściwym uśmiechem
oznajmia Hiszpanom, że ich oszukał, że wraca z Grenady, gdzie panuje epidemia dżumy i
poprzez wylewne witanie się z nimi – zaraził ich wszystkich śmiertelną chorobą.
Na zakończenie ballady Konrad mówi, że jest to sposób zemsty Maurów, że w dzisiejszych
czasach wodzowie litewscy (zwraca się tu do księcia Witolda) przychodzą, by oddać wrogowi
własną ojczyznę i tym samym zemścić się znękanym ludzie. Wzburzony Konrad każe
gościom opuścić salę i zostawić go samego.
Zdezorientowani gwałtowną reakcją mistrza rycerze próbują wyjaśnić całe zajście. Są
zażenowani zachowaniem Konrada w obecności zagranicznych gości, chcą ustalić, co
rozbudziło w nim tak potężny gniew, ale nie mogą znaleźć wajdeloty, którego pieśń była
właściwym powodem dziwnego zachowania Konrada i oburzenia Witolda. Niektórzy
podejrzewają, że tajemniczym starcem był przebrany Halban, który swą pieśnią chciał
rozbudzić w rycerstwie chęć walki chrześcijan z pogańskimi ludami.
Część V
Część piąta Konrada Wallenroda rozpoczyna się od przedstawienia sytuacji Zakonu. Konrad
nie może już dłużej zwlekać z rozpoczęciem działań wojennych, gdyż po pierwsze zmuszają
go do tego nalegania ludności, a po drugie rycerstwo pragnie zemsty nad Witoldem, który po
uczcie, dowiedziawszy się o zamiarach ruszenia Krzyżaków na Litwę, zdradził krzyżackiego
sprzymierzeńca i wystąpił przeciwko Zakonowi.
Niemcy rozpoczynają walkę z Litwą. Mija jesień i zima, a do oczekujących zwycięstwa
mieszkańców Malborka nie dochodzą żadne nowiny o chlubnym toku działań wojennych.
Dopiero w zimie oczom ludu ukazują się brnący przez śniegi rycerze i okazuje się, że Wielki
Mistrz, który wcześniej odnosił brawurowe zwycięstwa bitewne, teraz tak poprowadził swe
wojska, że doprowadził je do wycieńczenia i w rezultacie przegrał najważniejsze bitwy.
Zdawał się nie dostrzegać pułapek zastawionych przez Witolda, zbyt długo oblegał Wilno,
skazał swoich rycerzy na śmierć z głodu, zimna lub z rąk nieprzyjaciół. Gdy nadszedł czas
zakończenia działań, by nie tracić niepotrzebnie pozostałej przy życiu liczby rycerzy, Konrad
przedłużał chwilę odwrotu, a w decydującym starciu pierwszy uciekł z pola walki, narażając
dobre imię Zakonu na największą hańbę.
W Malborku zbiera się trybunał złożony z dwunastu sędziów, by sądzić czyny wielkiego
mistrza Zakonu. Jeden z sędziów wyjaśnia pozostałym, że mistrz-zdrajca nie jest w
rzeczywistości słynnym Wallenrodem. Kiedy prawdziwy hrabia Wallenrod zginął w
Palestynie, jeden z jego giermków (zresztą podejrzany o zabicie hrabiego), uciekł do
Hiszpanii i tam wsławił się licznymi zwycięstwami pod nazwiskiem Wallenroda, a następnie
przyjął śluby zakonne i na zgubę zakonu został wybrany jego Wielkim Mistrzem. Rycerze
wyśledzili także, że podczas nieumiejętnie prowadzonej wojny z Litwą Konrad spotykał się w
lesie z Witoldem oraz co noc widywał się z pustelnicą, z którą prowadził rozmowy po
litewsku. Sędziowie oskarżają Konrada o fałsz, zabójstwo, herezyją, zdradę i jednogłośnie
wydają wyrok śmierci.
Część VI - POŻEGNANIE
Część szósta rozpoczyna się rozmową Pustelnicy z Konradem. Już z pierwszych wersów
dialogu czytelnik odkrywa, że Pustelnica jest Aldoną, a Konrad Walterem Alfem.

12. Konrad przychodzi pod mury wieży, by poinformować małżonkę o wypełnieniu
przyrzeczenia, o dokonaniu narodowej misji. Wskazując na pożary widoczne na horyzoncie
opisuje klęskę Krzyżaków, wychwala broniącą się Litwę. Twierdzi, że z tej przegranej Zakon
nie podniesie się przez następnych sto lat.
Wyznaje Aldonie, że jest zmęczony życiem w ciągłym kłamstwie, że nie chce się więcej
mścić na Niemcach. Wspomina krajobrazy litewskie, miejsca spotkań małżonków i prosi
Aldonę, by wrócili na Litwę i wiedli życie wypełnione szczęściem i spokojem, z daleka od
wojen, krwi, wybuchów, jęków zwyciężonych i chwały zwyciężających.
Aldona jednak smutnie odpowiada, że błagania męża nie mogą już być przez nią wysłuchane,
że teraz jest już na to zbyt późno, gdyż musiałaby złamać daną Bogu przysięgę, że nigdy nie
opuści murów wieży. Obawia się także, że lata zmieniły tak ją samą, jak i ukochanego i
obrazy, które mają w wyobrażeniach, mogą zupełnie nie pasować do rzeczywistości, a to
stanie się przyczyną ogromnych rozczarowań. Chce, by obraz człowieka, którego kochała,
pozostał na zawsze w jej pamięci takim, jakim był, gdy się poznali. Obraz kochanka
przyrównuje do wiecznego piękna zatopionego w bursztynie motyla. Twierdzi, że złączą się
znowu w szczęściu i w miłości, ale to złączenie nastąpi po śmierci – „nie na ziemi”.
Błądzący bez celu nad brzegiem jeziora Konrad-Alf słyszy głos powtarzający „biada, biada,
biada”. Po chwili rozumie już znaczenie tych słów i świadomy czekającej go kary śmierci,
wraca pod wieżę ukochanej, by się z nią pożegnać. Umawia się z małżonką, że da jej znak w
postaci zrzucenia z okna gałązki i zgaszenia lampki w chwili, gdy będzie musiał umrzeć.
Spotyka się także z Halbanem i prosi go, by po jego zgonie zrzucił z okna chustkę i tym
samym przekazał pustelnicy wiadomość o jego śmierci. W tym momencie dochodzą ich
odgłosy zbliżających się rycerzy. Słysząc je Konrad wypija truciznę i zachęca do tego samego
starca. Ale Halban nie decyduje się na popełnienie samobójstwa. Chce po śmierci Alfa
rozsławić w pieśni jego bohaterskie czyny, przekazać światu pamięć o nim.
Do sali wchodzą rycerze i oskarżając Konrada o zdradę, każą mu przygotować się na własną
śmierć. Słaniając się, Alf zrywa z siebie płaszcz wielkiego mistrza Zakonu Krzyżackiego i
depcząc go mówi rycerzom, że jest gotowy umrzeć, że jak
Samson jednym wstrząśnieniem kolumny
Zburzyć mach cały, i runąć pod gmachem.
Samson to bohater biblijny, który walczył z Filistynami. Gdy ukochana zdradziła wrogowi, że
źródłem nadzwyczajnej siły Samsona są jego włosy, Filistynowie podstępnie obcięli mu je i
uwięzili bohatera. Ten jednak odzyskał dawną siłę i zgładził nieprzyjaciół, burząc gmach, w
którym się wszyscy znajdowali, sam jednak zginął także pod gruzami owego gmachu. Konrad
upada i umiera.
Zrzucona przed śmiertelnym upadkiem lampa, jest znakiem dla Aldony, że jej mąż zmarł.
Niemal w tej samej chwili słychać krzyk nagły, mocny, przeciągły, urwany, krzyk oznaczający
śmierć pustelnicy – Aldony.