Wykład zaprezentowany na konferencji V edycji Podlaskiej Szkoły Medycyny Paliatywnej, która odbyła się w Nowej Woli w woj. podlaskim.
* Prosimy uszanować prawa autorskie i dobre obyczaje w nauce przy wykorzystaniu informacji zawartych w prezentacji.
Wypalenie zawodowe, stres, depresja, ochrona - dr Hanna Hamer
1.
2. stan umysłowego, fizycznego i
emocjonalnego wyczerpania, prowadzący
do:
chronicznego zmęczenia, zobojętnienia,
traktowania ludzi cynicznie i
przedmiotowo,
z poczuciem własnej niekompetencji i
obniżającą się samooceną.
3. Wypalenie zawodowe staje się problemem społecznym
nie tylko dlatego, że dotyka coraz większej grupy
zdolnych, dobrych i niezwykle zaangażowanych w pracę
ludzi i ze względu na wysokie koszty jednostkowe i
społeczne, ale też, a może przede wszystkim dlatego, że
wskazuje na poważny kryzys w organizacji/miejscu pracy.
Dlatego przyglądając się przyczynom epidemii
wypalenia zawodowego warto zaczynać od
analizy środowiska pracy: jak zmieniało się
miejsce pracy, jak szef traktuje podwładnych,
czy wymagania drastycznie wzrosły lub zmieniły
się inaczej, czy zadania są obecnie nie do
końca jasne, czy i dlaczego pracownik może
czuć się wyobcowany, czy i jakie ostre konflikty
miały ostatnio miejsce itp.
4. 1. przeciążenie pracą - gdy zbyt intensywna i/lub
skomplikowana, a organizm słabnie; też – jako efekt
pracoholizmu,
2. brak wpływu na to, co dzieje się wokół, człowiek czuje się jak
marionetka, bez kontroli nad sobą i otoczeniem,
3. marne wynagrodzenie a zwłaszcza, gdy warunki uległy
pogorszeniu, np. pracodawcy płacą mniej za więcej pracy
albo oszukują inaczej,
4. pogorszenie relacji w społeczności do rozpadu więzi
międzyludzkich włącznie,
5. niszczenie współpracy w zespole - sztuczne prowokowanie
rywalizacji i konfliktów oraz mniej lub bardziej świadome
niesprawiedliwe traktowanie ludzi,
6. konieczność wyboru między sprzecznymi wartościami, np.
co ważniejsze: regulamin czy zachowanie przyzwoitości
wobec innych (czyli postępowanie zgodne z własnym
systemem wartości).
5. W celu znalezienia antidotum -
koniecznie trzeba ustalić, które z tych
przyczyn odpowiadają za wypalenie
zawodowe konkretnego człowieka i jak
są wzajemnie ze sobą powiązane.
Analizując zachowanie wypalonej
zawodowo jednostki warto zwracać
szczególną uwagę na
TRZY WYMIARY WYPALENIA:
6. wyczerpanie emocjonalne i fizyczne,
cynizm i depersonalizacja,
nieskuteczność i nieprzystosowanie.
7. 1. Emocjonalne wyczerpanie - poczucie
nadmiernego obciążenia emocjonalnego,
przemęczenia, pustki uczuciowej, braku energii
psychicznej i fizycznej. Jest to najbardziej
uderzający objaw zespołu wypalenia
zawodowego.
2. Depersonalizacja - odnosi się do negatywnych
postaw w stosunku do pacjentów, klientów,
uczniów, wychowanków. Pojawia się skłonność
do traktowania ludzi w sposób obojętny,
bezosobowy, przedmiotowy, cyniczny lub
pogardliwy. (odmienne rozumienie tego terminu
niż w tradycji psychiatrycznej). dynamiczny
proces obronnego dystansowania się wobec
„usługobiorców”
8. 3. Tendencja do negatywnego oceniania
własnej pracy, zawodowych umiejętności i
dokonań - z ang. reduced personal
accomplishment zwykle tłumaczy się jako
obniżone poczucie dokonań osobistych,
czasem jednak używa się go w kontekście
obniżenia osobistego zaangażowania
zawodowego, obniżenia osobistych
osiągnięć lub obniżonej satysfakcji
zawodowej.
9. Wg Maslach wypalenie dotyka głównie
przedstawicieli specyficznych zawodów, które
wymagają bliskiej, bezpośredniej pracy z
ludźmi, osobistego zaangażowania w kontakty
interpersonalne, często związane z
pomaganiem innym, a umiejętności społeczne
są w nich podstawowym narzędziem pracy (z
ang. human services, helping professions):
lekarze, pielęgniarki, psychologowie,
pracownicy socjalni, nauczyciele,
wychowawcy
10. Tracimy dotychczasowe zaangażowanie,
następuje erozja emocji, radość z pracy
zastępuje nieufność, wręcz wrogość wobec
ludzi.
Ukrywanie uczuć negatywnych i udawanie, że
nie dzieje się nic złego szkodzi dodatkowo, bo
reakcja upozorowana osłabia organizm coraz
bardziej.
BRAK jest HARMONII MIĘDZY OSOBĄ A PRACĄ.
TO SILNY STRES!
Każde wypalenie zawodowe stanowi poważny
stres, choć nie każdy stres prowadzi do takiego
wypalenia.
11. To określona relacja między osobą a
otoczeniem, która oceniana jest przez
osobę jako obciążająca lub
przekraczająca jej zasoby (to wszystkie
dostępne środki dla danej osoby, czyli
pieniądze, znajomości, umiejętności itp.)
i zagrażająca jej dobrostanowi
Ta relacja powoduje stres, jeśli istnieje
dążenie do sprostania nadmiernym
wymaganiom.
12. OGÓLNY ZESPÓŁ ADAPTACYJNY
H. Selye, kanadyjski psychofizjolog, określił
(pierwszy), co dzieje się w organizmie w sytuacji
stresu. Stres to, wg niego, niespecyficzna
reakcja organizmu w odpowiedzi na działanie
bodźców szkodliwych (stresorów).
Stres składa się z trzech stadiów:
1. stadium reakcji alarmowej - następuje mobilizacja sił
obronnych organizmu,
2. stadium odporności - pojawia się przystosowanie do
stresora,
3. stadium wyczerpania – przy silnym i długotrwałym
stresie, z którym człowiek sobie nie radzi, może dojść do
wyczerpania energii organizmu i pojawienia się chorób
psychosomatycznych (czyli chorób spowodowanych
czynnikami psychologicznymi ze skutkami cielesnymi).
13. Objawy stresu można usuwać technikami
relaksacji, gorzej z redukcją szkodliwych
przyczyn, tkwiących w systemie.
Kiedy człowiek czuje, że nic sensownego
nie może zrobić, nie ma też możliwości
ucieczki – może dojść do depresji
reaktywnej (zwanej psychogenną).
Reakcja na stres zależy od
wyposażenia genetycznego i
siły/typu układu nerwowego oraz
od wyuczonych sposobów
kontroli.
Zwykle atakowany jest najsłabszy
układ organizmu, prowadząc do
chorób psychosomatycznych.
14. poczucie bezradności i zagubienia (jak „we mgle”),
utrata wiary w swoje możliwości przeciwstawiania się
toksycznemu otoczeniu,
nieuzasadnione lub przesadne poczucie winy,
brak napędu do działania,
chroniczne zmęczenie i osłabienie,
skłonność do izolacji,
częste bóle zamostkowe i migrenowe (tzw. maski depresji),
lęk,
cierpienie,
rozpacz przechodzące w poczucie pustki,
zobojętnienie i cynizm
oraz z czasem – utrata nadziei i podważanie sensu istnienia,
skłaniające do myśli i prób samobójczych.
15. Każda depresja jest stresem, choć nie
każdy stres prowadzi do depresji.
Splot: stres-depresja-wypalenie
zawodowe jest szczególnie
niebezpieczny dla ludzi i wymaga
zdecydowanych działań.
16. Nie wolno lekceważyć cry for help osób w
depresji!
Antydepresanty (w Polsce ok.30 stosowanych
leków) bywają pomocne, choć konieczna
jest też psychoterapia, np. mająca bardzo
dobre wyniki psychoterapia poznawczo-
behawioralna (Beck, Ellis).
Nie wolno namawiać chorych ludzi do
„wzięcia się w garść”, tylko nakłonić do
wizyty u psychiatry.
Nie należy zaprzestać brania leków po
(chwilowej) poprawie!
17. Uwaga na efekt kaskadowy: skargi od
niezadowolonych ludzi z zewnątrz uderzają w
pracowników, a nie w wadliwie
funkcjonującą organizację/system!
Lepiej oczywiście zapobiegać
wypaleniu niż je zwalczać, ale
jeśli już do tego dojdzie: trzeba
zajmować się wypaleniem
zawodowym analizując
sytuację w organizacji, nie
tylko dlatego, że niszczy ludzi,
ale dlatego, że wpływa na
coraz gorsze wyniki.
18. szef obarcza wypaloną zawodowo
jednostkę winą za jej stan i żąda
wzmożenia wysiłków; niczego nie
zmienia w organizacji; jest z siebie bardzo
zadowolony.
19. szef organizacji rozumie trudną sytuację
wypalonego, a dotychczas świetnego
pracownika i pomaga na różne sposoby.
Stosuje indywidualne podejście, stopniowo
zmieniając/ulepszając działanie organizacji, aby
przeciwdziałać wypaleniu innych ludzi, włącza
do tej pracy (projekt grupowy) cały zespół.
Zwraca szczególną uwagę wobec wypalonych
zawodowo pracowników na:
› ZMNIEJSZANIE OBCIĄŻEŃ, WZROST U NICH POCZUCIA
WPŁYWU I KONTROLI, NAGRADZANIE W RÓŻNY SPOSÓB.
WYSYŁA NA PŁATNY WYPOCZYNEK/ DŁUŻSZY URLOP,
proponuje PSYCHOTERAPIĘ.
20. ZAPOBIEGANIE WYPALENIU I BUDOWĘ
ZAANGAŻOWANIA u ludzi najlepiej
zaczynać od zarządu, ulepszając projekty
organizacyjne.
A w przypadkach powtarzającego się u
ludzi wypalenia zawodowego koniecznie
(zamiast ich obwiniania!) - ODKRYĆ CO JEST
PRZYCZYNĄ, PO TO BY POPRAWIĆ KULTURĘ
ORGANIZACYJNĄ.
Profile zespołów pomagają w reorganizacji.
21. PROMOWAĆ WARTOŚCI OGÓLNOLUDZKIE!
To one powinny mieć priorytet, a nie
ekonomiczne; warto chociaż próbować
przełożyć wartości na działania i
zbudować wspólnotę: życzliwą,
sprawiedliwą, otwartą, entuzjastyczną.
Przywódcy idący W STRONĘ LEPSZEJ
PRZYSZŁOŚCI wybierają…
22. 1. zrównoważone obciążenie pracą,
2. poczucie wolności wyboru i kontroli,
3. uznanie i nagroda,
4. poczucie wspólnoty w społeczności,
5. działania fair play, szacunek i
sprawiedliwość,
6. sensowna i ceniona praca.
23. Różne wersje (3) MBI mierzą stopień
wypalenia zawodowego
Pytania dotyczą 6. dróg do
zaangażowania oraz energii,
skuteczności, wyczerpania
emocjonalnego, depersonalizacji (np.
„czuję obojętność wobec ludzi”),
osobistych osiągnięć, objawów stresu,
oddania pracy.
Są tam też pytania otwarte!
24. Maslach, Ch., Leiter, M. (2011). Prawda o
wypaleniu zawodowym. Co robić ze
stresem w organizacji. (red. nauk. pol.
wyd. H. Sęk). Warszawa: Wydawnictwo
Naukowe PWN.
25.
26. 1. Wymagania pracy:
a) stresory związane z pracą: obciążenie pracą, presja
czasu, zbyt wiele pracy do wykonania w zbyt krótkim
czasie, konflikt ról (gdy trzeba sprostać sprzecznym
wymaganiom), niejasność ról (brak koniecznych do
dobrego wykonania pracy informacji, brak jasności, co
do celu pracy i zakresu odpowiedzialności)
b) stresory wynikające ze specyfiki pracy z ludźmi:
bezpośredni kontakt z klientami/pacjentami/uczniami,
ich liczbę, wagę ich problemów, konfrontacja z agresją,
cierpieniem i śmiercią. Wiele badań nie potwierdza
silniejszej zależności wypalenia od tej grupy czynników –
więc bardziej chodzi o stresory związane z pracą w
ogóle, a nie z jej typem
27. 2. Brak zasobów takich jak: wsparcie,
informacje zwrotne, autonomia w pracy,
udział w podejmowaniu decyzji,
kontrola własnej pracy, wynagrodzenie,
możliwości kariery.
28. Zewnętrzne umiejscowienie kontroli.
Bierne, unikowe strategie radzenia sobie ze stresem.
Niska samoocena – niekiedy przyczyna wypalenia, a
zawsze jego konsekwencja.
Wysoki poziom neurotyczności (składniki to: lęk, wrogość,
depresja, impulsywność, nadwrażliwość i nieśmiałość).
Postawy związane z pracą: zbyt wysokie, nierealistyczne
oczekiwania wobec własnej pracy.
Wiek: u osób młodszych nieco częściej wyższe wskaźniki
wypalenia - być może to konfrontacja marzeń i
oczekiwań z rzeczywistością lub brakiem doświadczenia
zawodowego. Ale możliwe też, że wypaleni pracownicy
po prostu wcześniej porzucają zawód, zostają ci, którzy
potrafili wykształcić u siebie mechanizmy adaptacyjne.
Wypalenie częstsze u ludzi z wyższym wykształceniem –
wyższe stanowiska? wyższe oczekiwania? ambicje?
29. Styl skoncentrowany na zadaniu – styl
radzenia sobie ze stresem polegający na
podejmowaniu zadań lub planowaniu
rozwiązania problemu, podejmowanie
wysiłku w celu rozwiązania problemu
może oznaczać poznawcze
przekształcenia lub próby zmiany sytuacji
30. Styl skoncentrowany na emocjach – styl
charakterystyczny dla osób, które w
sytuacjach stresowych koncentrują się na
sobie i własnych przeżyciach
emocjonalnych (np. złość, poczucie winy,
napięcie). Osoby te mają także tendencję
do myślenia życzeniowego i fantazjowania
po to, by zmniejszyć napięcie emocjonalne.
Czasami może to jednak powiększać
poczucie stresu, napięcia i przygnębienia.
31. Styl skoncentrowany na unikaniu - styl
charakterystyczny dla osób, które w
sytuacjach stresowych wykazują tendencję
do wystrzegania się myślenia, przeżywania i
doświadczania tej sytuacji.
Styl ten może przyjmować dwie formy:
Angażowanie się w czynności zastępcze –
np. oglądanie tv, sen, myślenie o
przyjemnych sprawach, objadanie się
Poszukiwanie kontaktów towarzyskich