.

1. Hans van Cleef
Sr. Sectoreconoom Energie
ABN AMRO Economisch Bureau
12 mei 2015
Effecten geopolitieke spanningen
‘Strijd tussen de reuzen’
@hansvancleef

2. 2
Herschikken van de mondiale energiemarkt
VS
• Minder import van olie en gas VS / Minder afhankelijk van energie uit het
Midden-Oosten
• Toegenomen export van kolen
• Toenemende druk om export van olie (en olieproducten) toe te staan

3. 3
Herschikken van de mondiale energiemarkt
Europa
• Wetgeving: EC’s ‘20-20-20’-doelstellingen (met ETS als belangrijkste
gereedschap …)
• Europese doelstellingen met nationale belangen - geen perfecte combinatie…
1. (Oost-) Europese afhankelijkheid van Russisch gas
2. Duitse “Energiewende”, focus op hernieuwbaar, minder nucleair
3. Nederlandse Groningen-gas discussie
4. Gebruik van goedkope kolen versus dure hernieuwbare energie
5. …

4. 4
Herschikken van de mondiale energiemarkt
Midden-Oosten
• Geopolitieke onrust jaagt angst voor productiestoornissen aan
• OPEC versus Niet-OPEC, en versus OPEC…
• Saudi-Arabie geen ‘swing producer’ meer
• Libie – de nieuwe ‘swing producer’ - adds to the uncertainty
• Toename lokale consumptie
• Enorme stijging fiscale budget na Arabische lente

5. Herschikken van de mondiale energiemarkt
Sunni-side Shia-side
Sunni-side
Shia-side
The battle over Syria will define the battle over Iraq, and hence the battle over the
Middle East, and hence the position (survival ) of the State Israel in its conflict with Iran

6. 6
Herschikken van de mondiale energiemarkt
Azie (meer focus op vraagzijde)
• Chinese vraag blijft toenemen, ondanks lagere groei / beter gespreide
energiemix
• India groei > Chinese groei in 2015
• Herstarten Japanse kerncentrales
• Hernieuwbaar en wetgeving wordt belangrijker

7. Herschikken van de mondiale energiemarkt
Source: IEA medium term market report, 2015,
Verschuiving van de vraag naar olie richting Azie

8. 8
De spelers (olie)
Fysiek
Geo-
politiek
Markten
en
beurzen
Geo-
financieel
Olieprijs
Vraag en aanbod
SpeculatieDiplomatiek en beleid
Monetair / fiscaal beleid,
Valuta’s

9. Beleid

10. 10
Europese 20-20-20 doelstellingen
Europese doelstelling voor 2050 met:
2020
• 20% minder CO2-emissies
• 20% minder verbruik energie
• 20% van de energie moet hernieuwbaar zijn
2030
• 40% minder CO2-emissies vs 1990
• EU 27% hernieuwbare energie
• EU 27% minder verbruik energie
2050
• 80% minder CO2-emissies vs 1990 (60% minder ten opzicht van 2010)

11. 11
Klimaateffecten: Focus op Parijs!
December 2015 Parijs - United Nations Climate Change
Conference
• European Commission overeenkomst: ‘has set out the EU's vision for a new agreement that will,
through collective commitments based on scientific evidence, put the world on track to reduce global
emissions by at least 60% below 2010 levels by 2050’
• The EU wil in Parijs een robuust internationaal akkoord dat moet voldoen aan de volgende criteria:
1. Creëren van basis-akkoord wat voor alle landen geldt
2. Inclusief heldere, eerlijke en ambitieuze doelstellingen voor alle landen gebaseerd op veranderende wereldwijde
economische en nationale omstandigheden
3. Regelmatige herziening en aanscherpen doelstellingen in het kader van de maximaal-2-graden-temperatuurstijging-
doelstelling
4. Landen aansprakelijk kunnen houden – tegenover elkaar en het publiek – voor het behalen van de gestelde
doelstellingen
De bijdrage van de EU aan het nieuwe klimaatakkoord zal
een bindende, economiebrede, verminderingsdoelstelling
voor CO2 zijn van ten minste 40% in 2030

12. 12
Emission Trading Scheme
0
2
4
6
8
10
12
14
16
18
20
2010 2011 2012 2013 2014 2015
Carbon emission price

13. De effecten van
financiële producten

14. 14
Waarom zijn grondstoffen investeringen zo interessant?
 Diversificatie -> minder risico
 Goed rendement, aantrekkelijk verwacht rendement
 Introductie van nieuwe investeringsmethoden/producten (Turbo’s, ETF’s, Indices,
Certificaten, Hedge funds, etc.)
 Meer aandacht voor grondstoffen als olie, goud, koper, granen, etc)
 Korte termijn beweeglijkheid…
 … en de juiste instrumenten om in korte-
en/of lange termijntrends te investeren
In de afgelopen jaren zijn grondstofbeleggingen beter toegankelijk
geworden, en daarom ook interessanter voor de ‘kleinere’ belegger

15. 15
Waarom een kleine markt?
 Valuta ongeveer USD 945 miljard (omzet / dag)
 Obligaties ongeveer USD 63 triljoen*
 Aandelen ongeveer USD 63 triljoen*
 Grondstoffen ongeveer USD 800 miljard */**
* waarde futures en optiemarkt open interest 2010/2011
** en zelfs verdubbeld in een paar jaar tijd
Een kleine markt, ondanks de enorm gestegen vraag door beleggers, hedge
fondsen, etc en na de introductie van ETF’s en andere investeringsproducten
* source Der Spiegel (2010 data) / Barclays Capital (2011 data)
Vergeleken met andere asset classes, zijn grondstoffen erg klein

16. 16
Grote prijsbewegingen door speculatief gedrag
Source: Thomson Reuters
-20
0
20
40
60
80
100
120
140
160
2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 2014
Brent WTI Brent-WTI Spread

17. Macro economisch
vooruitzicht

18. Economische realiteit is veelbelovend!
Wereldhandel, %mom
Bron: Thomson Reuters Datastream
-4
-2
0
2
4
6
8
10
12 13 14 15

19. Lagere olieprijzen als economische stimulans
2015: extra groei als gevolg van USD 50/vat daling in olieprijzen, % BBP (y-o-y)
Bron: ABN AMRO Economisch Bureau, BP
0.0
0.5
1.0
1.5
2.0
2.5
3.0
IN JP ES ID CN DE FR IT US

20. -6
-4
-2
0
2
4
-150
-100
-50
0
50
100
03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15
Woninghypotheken (l.a.) Bedrijven (l.a.)
Consumentenkrediet (l.a.) BBP (r.a., % j-o-j)
sterkere vraag
zwakkere vraag
Eurozone: vraag naar krediet neemt toe
Bron: Thomson Reuters Datastream, ECB Bank Lending Survey
Survey of banks, netto verandering tov vorig kwartaal

21. VS BBP - Groei hersteld
Source: Thomson Reuters Datastream
GDP and components, % qoq annualised rate
-4
-2
0
2
4
6
13Q1 13Q2 13Q3 13Q4 14Q1 14Q2 14Q3
Consumption Investment Government
Inventory Net trade GDP growth

22. 0
5
10
15
20
25
08 09 10 11 12 13 14
Retail sales Industrial production
2222
Chinese economische groei daalt verder
% yoy
Herbalanceren Chinese economie: 7% groei = nieuwe norm

23. Azië: een tweede grootmacht?
Bron: Thomson Reuters Datastream
Economische groei, % joj
4
5
6
7
8
9
10
11
12
09 10 11 12 13 14
China India

24. 1,00
1,05
1,10
1,15
1,20
1,25
1,30
1,35
1,40
40
50
60
70
80
90
100
110
120
mrt apr mei jun jul aug sep okt nov dec jan feb mrt apr
Brent Olie EUR/USD (r-as)
Sterkere dollar verhoogd mede druk op olieprijs
Bron: Thomson Reuters

25. Main economic/financial forecasts
Bron: ABN AMRO Group Economics.
Economic outlook 2014 2015 2016
Global GDP 3.3 3.5 4.0
US 2.4 3.2 3.1
Eurozone 0.9 1.8 2.3
China 7.4 7.0 7.0
India 7.2 7.5 7.5
World trade 3.3 5.0 6.0
Rates and FX (end of year) Spot 2015 2016
USD 3-M Libor rate 0.27 0.90 2.40
US 10-Y Treasury yield 1.94 2.10 2.90
EUR/USD 1.07 0.95 1.10
Oil prices (Brent USD/barrel) 54 65 75

26. De (on)verwachte
turbulentie
0
20
40
60
80
100
120
140
160
2000 2003 2006 2009 2012 2015
Brent WTI

27. 40
50
60
70
80
90
100
110
jan mrt mei jul sep nov jan mrt mei
Brent WTI
27
Olieprijzen: ~65% daling sinds piek juni 2014
Waarom?
Omdat de argumenten
tegelijk op hun plaats
vielen!
- Verwachtingen
vraag waren te
hoog ingeschat
- Olieproductie hoger
dan verwacht, en er
komt nog meer…
- Herstel dollar raakt
grondstofprijzen
- Afname
risicopremie
Source: Thomson Reuters
-65%

28. 40
50
60
70
80
90
100
110
jan mrt mei jul sep nov jan mrt mei
Brent WTI
28
Olieprijzen: ~45% stijging sinds dal maart 2015
Waarom?
Hoop en speculatie!
- Speculatie dat VS
productie geraakt
wordt door lage
olieprijs
- Verzwakking dollar
- Onzekere productie
Libië
- Toegenomen
spanningen Midden-
Oosten (Jemen)
Source: Thomson Reuters
+45%

29. 9.000
9.100
9.200
9.300
9.400
9.500
jan feb mrt apr
Olieproductie VS (x 1000 vaten/dag)
29
Aanbod: De reden voor prijsherstel WTI
Source: Thomson Reuters
x mb/d
-56.000 vaten sinds
piek midden maart

30. 400
600
800
1.000
1.200
1.400
1.600
1.800
5.000
5.500
6.000
6.500
7.000
7.500
8.000
8.500
9.000
9.500
2010 2011 2012 2013 2014 2015
Olieproductie VS (x 1000 vaten/dag) Boorinstallaties VS (r-as)
30
Aanbod: Bovenop de productiegroei VS…
Source: Thomson Reuters
x mb/d
-0,6%
-55%

31. 300.000
325.000
350.000
375.000
400.000
425.000
450.000
475.000
500.000
jan-14 mrt-14 mei-14 jul-14 sep-14 nov-14 jan-15 mrt-15
Olievoorraad VS
x 1000 vaten
31
Aanbod: De reden voor 40% (!) prijsherstel WTI
Source: EIA
x mb/d
-3.9 miljoen vaten,
op totaal van record
487 miljoen vaten

32. 83
85
87
89
91
93
95
2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015
Vraag Aanbod
32
Aanbod: Overaanbod sinds 2012
Source: IEA
x mb/d
X X

33. 33
Aanbod: En er komt nog meer…
Source: IEA
x mb/d
0
500
1.000
1.500
2.000
2.500
3.000
3.500
4.000
4.500
10 11 12 13 14 15
Iran Libya
+1mb/d
+1mb/d

34. -20
0
20
40
60
80
100
120
140
2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017
Brent WTI Brent-WTI Spread
34
Welkom in de nieuwe range (40-80)
Source: Thomson Reuters
USD/bbl 2015 2016 2017
Brent 60 75 85
WTI 55 70 80

35. Het dilemma van
de sector

36. Wordt de oliemarkt nog steeds bepaald door de OPEC?
Ja, want…
• Reserve capaciteit (op korte termijn inzetbaar)
• Bereidheid om te ‘lijden’
• OPEC zal bepalend zijn voor voldoen extra vraag olie vanuit
opkomend Azië
• Omschakeling nieuwe technologie loopt nog achter in Midden-
Oosten
36
OPEC

37. Het belangrijkste risico voor de langere termijn is
gebrek aan investeringen
• Rusland (als gevolg van sancties, economische situatie, Roebel)
• Iran (als gevolg van sancties)
• Irak (als gevolg van gebrek aan beleid, opkomst IS, …)
37
Risico’s

38. Belangrijkste kansen voor de sector komen uit
Efficiency
• Eindelijk focus op efficienter produceren
• Kostprijs omlaag, productie omhoog
• Irak (als gevolg van gebrek aan beleid, opkomst IS, …)
38
Kansen

39. 39
De komende 5 jaar zijn cruciaal voor de decennia die volgen!
39
Conclusie: Herschikken van de energiemarkt
• OPEC still rules!
• Geopolitieke spanningen versus risico gebrek aan
investeringen
• Kosten-efficiency biedt kansen
• Wetgeving wordt nog belangrijker; Focus op “Paris 2015”
• USD 80 is de nieuwe USD 110

40. 40
ABN AMRO Economisch Bureau op internet
https://insights.abnamro.nl/
: @hansvancleef of
@ABNAMROeconomen (NL)
© Copyright 2015 ABN AMRO Bank N.V. and affiliated companies ("ABN AMRO"). The views and opinions expressed in this presentation may be subject to change at any given time.
Individuals are advised to seek professional guidance prior to making any investments. This material is provided to you for information purposes only and should not be construed as an
advice nor as an invitation or offer to buy or sell securities or other financial instruments. Before investing in any product of ABN AMRO Bank N.V., you should obtain information on
various financial and other risks and any possible restrictions that you and your investments activities may encounter under applicable laws and regulations. If, after reading the
presentation, you consider investing in a product, you are advised to discuss such an investment with your relationship manager or personal advisor and check whether this product –
considering the risks involved- is appropriate within your investment activities. The value of your investments may fluctuate. Past performance is no guarantee for future returns. ABN
AMRO Bank N.V. has taken all reasonable care to ensure that the information contained in this document is correct but does not accept liability for any misprints. ABN AMRO Bank
N.V. reserves the right to make amendments to this material.
Meer informatie?