22. Ма г мын ч у л у у л а г
Т е к т о н и к х өд өл г өөн и й үе д х а л у у н х а й л ма г б о д и с у у д ц а р ц а н т о г т с о н о о с
ма г мын ч у л у у үүс д э г . Ма г мын ч у л у у л г и й н и х э н х н ь г а з р ын д а в х а р г ын д о о д
х э с э г т ма н т и й н д э э д х э с г э э р үүс д э г . Ма г мын ч у л у у л г и й г шу р г а ма л б а
б я л х ма л г э ж а н г и л д а г .
Шу р г а ма л ч у л у у л а г н ь т о м ши р х э г т э й т а л с жс а н б а й д а г . Дэ л х и й н г а д а р г ын
ч у л у у л г и й н 1/3 э з л э х ма г мын ч у д у у л г и й н и х э н х и й г шу р г а ма л ч у л у у э з э л д э г .
Эн э н ь д э л х и й н үүс л и й н х а л у у н х а й л ма г а а с а а жи м үүс э ж ц а р ц с а н г э д э г
о н о л о о р б о л а н х д а г ч ч у л у у юм . Шу р г а ма л ч у л у у л а г т з э с , х а р т у г а л г а , ц а й р ,
мөн г ө , а л т , т өмөр , н и к е л ь з э р г и й г и х э э р а г у у л д а г б а й н а .
Бя л х ма л ч у л у у л а г н ь г үн и й б о д и с у у д х а й л ма л б а й д л а а р г а з р ын г а д а р г а д э э р
и л г а р ч х а т у у р а н ц а р ц а ж үүс д э г . Жи шэ э н ь : г а л т у у л ын б а з а л ь т н ь т өмөр
ма г н и и х э э р а г у у л с а н н я г т , б а р а а н өн г өт э й г а л т у у л ын х өөс өн ч у л у у н ь х и й
и х а г у у л с а н т у л у с а н д э э р х өв д өг а р з г а р б үт э ц т э й , г а л т у у л ын ши л н ь
т а л с жа а г үй , г я л а л з с а н т о л ь б а й д а л т а й б а й д а г . Ма г мын б я л х ма л ч у л у у л а г
н ь х у у р а й г а з а р т у н т а р с а н г а л т у у л ын о р ч мо о р и л үү т а р х с а н н я г т б а г а т а й
ц а х и у р б а х өн г өн ц а г а а н и х э э р а г у у л с а н б а й д а г а жэ э .
Т у н а ма л ч у л у у л а г
Г а з р ын д а в х р а г ын х а мг и й н д э э д х э с г э э р о р ши н о . Т у н а ма л ч у л у у л а г н ь
д а р а а х үе ша т ыг д а мжи н үүс д э г . Эл с х а й р г а з э р э г с э в с г э р х у р д с ын
23. х у р и мт л а л үүс э ж з у з а а р а н н я г т а р ч ч у л у у л а г н ь жи жг э р с э э р н я ц а р ч ша в р ын
үе үүс д э г . Т у н а ма л ч у л у у л г и й н г а р а л үүс л и й г 3 а н г и л д а г .
1. Хэ мх д э с т өр өл д мо р е н , х а й р г а , к о н г л о ме р а т , э л с э н ч у л у у ,ша в а р л а г
э р д с үүд о р д о г .
2. Ор г а н и к б а б и о л о г и й н г а р а л т а й д н үүр с , х үл э р , г а з р ын т о с , а с фа л ь т ,
шүр и й н шо х о й жс о н я с мэ т
3. Хи ми й н г а р а л т а й д шо х о й н ч у л у у , т р а в е р т и н , ч у л у у н д а в с , г и п с ,
к а л и й н д а в с г э х мэ т
Т у н а ма л ч у л у у л г и й н д о т о р э р т н и й а мь т а н , у р г а мл ын үл д э г д э л ч у л у у жс а н
б а й д л а а р х а д г а л а г д д а г . До р н о г о в ь а й мг и й н Ха т а н б у л а г с у мын Сүй х э н т э д
ч у л у у жс а н мо д о н о й б а й д а г .
Ху в и р ма л ч у л у у л а г
Дэ л х и й н д о т о о д д у л а а н б а и х д а р а л т ын н өл өөг өөр х у в и р ч ши н ж ч а н а р а а
өөр ч л өн үүс с э н ч у л у у л а г юм . Жи шэ э н ь :
„ Эл с э н ч у л у у л а г н ь н я г т и х т э й өг өр ши л д т э с в э р т э й , к в а р ц и т и й г
„ Шо х о й н ч у л у у х у в и р ч н я г т х а т у у г а н т и г
„ б о р жи н х у в и р ч г е н и с
„ Ша в а р л а г з а н а р х у в и р ч т а л с т з а н а р ыг т у с т у с үүс г э д э г .
Г а н т и г г н е й с т а л с т з а н а р з э р э г х у в и р ма л ч у л у у л а г н ь өг өр ши л , э р о з и д
т э с в э р т э й у ч и р х өшөө б а р и ма л , б а р и л г а д өр г өн а ши г л а г д д а г . Ху в и р ма л
ч у л у у л а г н ь т е к т о н и к х а в т а н г у у д ын х и л з а а г а а р ма г ма и х э э р т үр с э н
г а з р у у д а д и х э э р о р шд о г б а й жэ э . Т у н а ма л б а х у в и р ма л ч у л у у л а г н ь г а з р ын
г а д а р г а а с д о о шх и х э д х э н к и л о ме т р и й н г үн д о р шд о г а жэ э .
Чу л у у л г ын э р г э л т х өд өл г өөн
Дэ л х и й н г а д а р г у у д өөр ч л өл т х у в и р а л т ма ш у д а а н х у г а ц а а н д б а й н г а я в а г д а ж
б а й д а г . Ха р и н г а л т у у л д э л б э р э х , г а з а р х өд л өх з э р э г үз э г д э л н ь г а з р ын
г а д а р г ыг б о г и н о х у г а ц а а н д өөр ч и л д өг . Дэ л х и й н д о т о о д д у л а а н ы өн д өр
т е мп е р а т у р и х д а р а л т а а с ч у л у у л г у у д и х д а р а л т т а й б а й х б а ма г ма н ь г а з р ын
г а д а р г а р у у шу р г а х б у юу г а д а р г а д э э р б я л х а н г а р ч и р с н и й г л а а в г э н э . Ла а в
ц а р ц а ж ма г мын ч у л у у л а г үүс г э х б а и х д а р а л т өн д өр т е мп е р а т у р ын н өл өөг өөр
х у в и р ма л ч у л у у г үүс г э д э г . Эд г э э р н ь өг өр шл и й н п р о ц е с с т о р ж мөн т у н а ма л
ч у л у у л г и й г б и й б о л г о д о г . Т у н а ма л ч у л у у л а г н ь г а з р ын д а в х р а г ын г үн д о р ж
д а х и н ма г ма үүс г э х б а й д л а а р ч у л у у л г ын э р г э л т үр г э л жи л д э г . Чу л у у л г и й н
э р г э л т н ь н а р н ы б о л о н д э л х и й н д о т о о д э н е р г и й н а л ь а л и н а а р үүс г э г д д э г .
Чу л у у н ма н д а л б у юу л и т о с фе р и й г б и д мэ д д э г б и л э э . Дэ л х и й н г а д н а х ч у л у у н
б үр х үүл и й н з у з а а н н ь д а л а й н д о о р 5-10к м , э х г а з а р т 70-75к м з у з а а н т а й ,
д у н д а ж з у з а а н н ь 30-40к м б а й н а . Да л а й н д а в х а р г а д б о р жи н г и й н үе б а й д а г г үй
а жэ э .
Те к т о н и к х а в т а н
Чу л у у н ма н д а л о л о н т өр л и й н б а й н г ын х өд өл г өөн д о р шд о г . Эд г э э р
х өд өл г өөн и й г е р өн х и й д н ь т е к т о н и к х өд өл г өөн г э д э г . 1912 о н д Г е р ма н ы
24. э р д э мт э н А.Ве г е н е р т и в ши л жи н н үүх т у х а й о н о л о о г а р г а с а н н ь т е к т о н и к и й н
х а в т а н г и й н о н о л о о р б а я жи г д с а н б а й н а . Эх г а з р у у д ын э р г и й н шу г а мын
х э л б э р үүд и й г а жи г л а х а д Афр и к и й н б а р у у н э р э г Өмн өд Аме р и к и й н з үүн э р г и й н
х э л б э р б а э р т н и й а в а р г а г үр в э л Ме з о з а в р ын ч у л у у жс а н я с з өв х өн э н э 2
г а з р а а с л о л д с о н н ь н э г д мэ л б а й с н ыг г э р ч и л ж б а й н а . www.mobot.org х а я г а а р
у н ша а р а й .
Галт у у л
Г а л т у у л у у д н ь и х э в ч л э н т е к н о н и к и й н х а в т а н г у у д ын о й р т о х б а х о л д о х з а а г
и х г а з р ын х а г а р л ын б үс үүд э д үүс н э . Дэ л х и й д э э р 660 г а р у й а жи л л а г а а т а й
г а л т у у л б а й г а а г а а с 600 о р ч и м н ь х у у р а й г а з а р д э э р б а й д а г .Ун т а р с а н г а л т
у у л н ь н и й т д э э 5000 о р ч и м б и й . Г а л т у у л ын д э л б э р э л т э э с д у н д жа а р 1000°C
о р ч и м т е мп е р а т у р т а й х а л у у н х а й л ма г л а а в , х и й у с н ы у у р , үн с б у с а д
б үт э э г д э х үүн я л г а р ч г а р д а г . Ор г и л с о н у с н ы у у р б о р о о б о л ж г а з а р т б у у х д а а
үн с л а а в т а й х о л и л д о н у р с а х б а х а т у у р ч н я г т р а н г а л т у у л ын т у ф ч у л у у г
үүс г э н э .
Г а л т у у л н ь г а з р ын г а д а р г ыг г үн т э й х л б о с о н б а й г а л и й н өв өр мөц т о г т о ц
б өг өөд д э л х и й н д о т о о д б үт ц и й г с у д л а х а д ч у х а л б а й р э з э л д э г . Г а л т у у л ын
д э л б э р э л т э э р х а л у у н л а а в а а с г а д н а у с н ы у у р , н үүр с т өр өг ч и й н д а в х а р э с э л
, х л о р т у с т өр өг ч , фт о р т у с т өр өг ч , үн с и х х э мжэ э г э э р а г а а р ма н д а л р у у /
и х э в ч л э н с т р а т о с фе р и р үү / 16-32к м х үр т э л өн д өр ц а ц а г д а н а . Эд г э э р э э с
х а мг и й н му у н өл өөт э й н ь х үх р и й н д а в х а р и с э л б өг өөд у г и с э л а г а а р т х үх р и й н
х үч и л , у л ма а р ма ш жи жи г ши р х э г т э й с у л ь фа т т о о с о н ц о р б о л о н х у в и р а х б а и х
х э мжэ э н и й х үл э мжи й н х и й ‟ н үүр с т өр өг ч и й н д а в х а р и с э л я л г а р а н мөн
х үч и л л э г б о р о о о р д о г . Г а л т у у л ын д э л б э р э л т н ь а г а а р ма н д л ыг и х э э р
б о х и р д у у л а х б а х үн т өр өл х т өн д а с а р и х г а й г а мши г у ч р у у л д а г б а й г а л и й н
а юу л т а й үз э г д э л юм .
Г э в ч г а л т у у л а а с х үмүүс б а с х э р э г т э й з үй л и й г н ь а в ч а ши г л а д а г . Г а л т у у л ын
н э г у д а а г и й н д э л б э р э л т и й н үр д үн д үүс с э н с у в а г х о о л о й д х а т у у х э мх д э с
ма т е р и а л д үүр г э г д э ж д э э д т а л н ь х о н х о р б у юу т о г о о үүс д э г . Ий м х о о л о й д
а л ма з ын о р д үүс д э г . Жн ь : Өмн өд Афр и к т К и мб е р л е й , ОХУ ‟ын До р н о д Си б и р ь т
Як у т ын о р д б а й н а . Г а л т у у л ын т у ф н ь б а р и л г ын с а й н ч а н а р ын ма т е р и а л
болдог .
Г а з а р х өд л өл т
Г а з а р х өд л өл т и й г о л о н я н з а а р т а й л б а р л а д а г .Дэ л х и й н ч у л у у л а г д а в х а р г а д
т ек т оник х өд өл г өөн өөр х у р и мт л а г д с а н х үч д э л ч өл өөл өг д өх өд я л г а р а х
э н е р г и й н т а р х а л т г а з р ын г а д а р г у у д үй л ч л э л үз үүл э х п р о ц е с с и й г г а з а р
х өд л өл т г э н э .
Г а з а р х өд л өл т и й н үн д с э н ша л т г а а н н ь : х а в т а н г у у д т а с р а л т г үй х өд өл ж / н үүж /
б а й д а г б өг өөд у г х өд өл г өөн д өөр ч л өл т о р о х х өд өл г өөн з о г с о х , у л ма а р д а р а а н ь
о г ц о м х өд л өх өд г а з а р х өд л өл т үүс н э .Өөр ша л т г а а н н ь э х г а з р ын ц а р ц д а с
ма н т и р у у жи в ж / с у б д у к ц / б а й д а г б өг өөд у г жи в ж б у й ц а р ц д а с н ь өн д өр
д а р а л т ын н өл өөн д о о р э в д р э х үе д г үн и й г а р а л т а й г а з а р х өд л өл т үүд үүс н э .
Жи жи г х э мжэ э н и й г а з а р х өд л өл т үүд г а л т у у л ын үй л а жи л л а г а а н ы и д э в х и жи л т ,
х өр с н и й г у л г а л т ц өми й н б өмб өг и й н т у р ши л т ын үр д үн д үүс д э г .
Дэ л х и й д э э р 5ми н у т т у т а мд х а а н э г т э э с у л б о л о н х үч т э й б а й д л а а р г а з а р
ч и ч и р х и й л ж б а й д а г . Т э д г э э р и й г у р ь д ч и л а н мэ д э х б о л о мжг үй б өг өөд т и й м
25. б а г а жи й г б үт э э г э э г үй б а й н а . Ха р и н с е й с мо г р а ф б а г а жа а р ч и ч и р х и й л л и й г
б үр т г э н а в д а г .
Т е к т о н и й к и й н 30 г а р у й т о м жи жи г х авт анг уу д а с т е н о с фе р и й н д э э г үүр
а л г у у р ши л жи н х өд өл ж б а й д а г .
Т е к т о н и к х а в т а н н и й л ж б а й в а л я л г а р а х э н е р г и й н х э мжэ э и х , х үч т э й г а з а р
х өд л өл т б о л н о .
Хо л д о н с а л ж б а й в а л т э р з а а г а а р х а р ь ц а н г у й б а г а э н е р г и я л г а р ч х үч
б а г а т а й г а з а р х өд л өл т мэ д р э г д э н э . Г а з а р х өд л өл т н ь з а а в а л г а д а р г а д э э р ч
б и ш ма н т и б а г а з р ын д а в х а р г ын д о т о р ч үүс д э г б а й н а .
Дэ л х и й д э э р г а з а р х өд л өл т и й н г о л о мт н ь т е к т о н и к х а в т а н г у у д ын х и л
з а а г т а й е р өн х и й д өө д а в х ц а х б а х үч т э й г а з а р х өд л өл т и й н 3 б үс э д х у в а а г д д а г
.
1. Но мх о н д а л а й н
2. Г а з а р д у н д ын т э н г и с э э с Г и ма л а й
3. Да л а й н г о л н у у р у у д ын б үс
Да л а й н ѐ р о о л д а х ь г а з а р х өд л өл т н ь ц у н а ми үүс э х г о л ша л т г а а н б о л д о г
.Цу н а ми н ь д а л а й н ѐ р о о л д г а з а р х өд өл с н өөс үүс э х д а л а й н д а в а л г а а юм . З а а н ,
д е л ь фи н з э р э г з а р и м а мь т а д г а з а р х өд л өл т и й г у р ь д ч и л а н мэ д э р д э г т а л а а р
жи шэ э г а р г а ж я р и л ц а а р а й . Г .Ме р к а л ь г а з а р х өд л өл т и й н х үч и й г х э мжи х а р г ыг
б о л о в с р у у л а н х үн б а й г а л ь д үз үүл э х н өл өөг өөр н ь 1-12 б а л л а а р т о д о р х о й л жэ э .
Эн э н ь г а з а р х өд л өл т и й н үе д г а з а р д э э р үүс с э н я н з б үр и й н ши н ж т э мд э г т
т у лг у у рлас ан байдаг .
1935 о н д А.Ри х т е р г а з а р х өд л өл т и й н х үч н и й э н е р г и й н х э мжэ э г т о о ц о о л ж
ма г н и т у д а а р б үл э г л э жэ э .Үүн и й г дэ лх ий нийт э э р х э рэ г лэ ж байг аа ба
ма г н и т у д н ь с е й с мо г р а ф д э э р т э мд э г л э г д с э н х а мг и й н и х д о л г и о н ы
х э л б э л з л э э р т о д о р х о й л о г д д о г . Хүч н и й я л г а а н ь н э г ж б үр т я л г а р а х
э н е р г и й н х э мжэ э н ь 30 д а х и н өс н ө . Жи шэ э н ь : 5,5 ма г н и т у д / М/ н ь 4,5 М-а а с 30
д а х и н и х , 6,5М н ь 900 д а х и н и х / 30*30=900/ .8,5М* н ь х үн д өн г өж мэ д р э х т өд и й х үч
б а г а т а й г а з а р х өд л өл т өөс с а я д а х и н и х э н е р г и г а р г а х а жэ э . я п о н у л с а д JMA**
1-9 б а л л а а р х э мжд э г .
Өг өр ши л т , т үүн и й у ч и р ша л т г а а н
Г а з р ын г а д а р г ын у у л ын ч у л у у л а г э р д с үүд э в д р э н б у т р а х п р о ц е с с у у д ыг
өг өр ши л т г э д э г .Өг өр ши л т н ь т е мп е р а т у р ын х э л б э л з э л , с а л х и , у с б о л о н
у р г а ма л а мь т н ы а мь д р а л ын п р о ц е с с ын үе д я л г а р а х о р г а н и к б о д и с у у д ын
үй л ч и л г э э г э э р т өр өл б үр и й н ч у л у у л г и й н э в д э р ч б у т р а х үз э г д л и й г х э л д э г .
Эн э п р о ц е с с у у д ын н өл өөг өөр өг өр ши л я в а г д д а г .Г а з р ын г а д а р г ын өн г өн
х э с г и й г өг өр шл и й н б үс г э н э .Өг өр ши л н ь б а й г а л и й н б үс үүд э д өөр өөр б а й н а
.Өг өр шл и й н п р о ц е с с ыг үй л ч и л ж б у й х үч и н з үй л э э р н ь 3 а н г и л д а г
1. Т е мп е р а т у р ын х э л б э л з э л и х б а й с н а а с э р д с үүд и й н х нь э з э л х үүн
өөр ч л өг д өн ч у л у у л а г жи жг э р ч б у т р а х үй л я в ц .
26. 2. Фи з и к өг өр шл өөс үүс с э н х э мх д э с үүд б у т а р ч жи жг э р с э э р у с , х үч и л т өр өг ч ,
н үүр с х үч л и й н х и й , о р г а н и к х үч л и й н үй л ч л э л э э р х и ми й н өг өр ши л я в а г д а ж х о ѐ р
д а х ь ши н э э р д э с үүс д э г . Хи ми й н өг өр шл и й н үе д
a. Ис э л д э л т
b. Ус жи л т
c. Уу с а л т
d. Ус а а а л д а х г э с э н үн д с э н у р в а л я в а г д а н а .
3. Мо д н ы үн д э с н и й үй л ч л э л т э й . Ур г а ма л ын үн д э с ч у л у у л г и й н а н ц а в , н үх
с үв э э р шу р г а н о р ж б у т а р г а х үй л я в ц .
Өг өр шл и й н б үр х үүл х у р д с ыг с у д а л ж үүс с э н ц а г үе и й н х н ь у у р а мь с г а л ,
г е о л о г и й н н өх ц өл и й г с э р г э э н т о г т о о х , т үүн ч л э н х өн г өн ц а н а а н ы г о л х үд э р
б о л о х б о к с и т б а к а о л и н и т , п л а т и н , а л т , а л ма з з э р э г а ши г т ма л т ма л у у д ыг
э р ж х а й х а д а ши г л а х з э р э г п р а к т и к а ч х о л б о г д о л т о й б а й д а г .
Ãàçðûí ãàäàðãûã ººð÷ëºõ ãàäààä, äîòîîä õ¿÷èí ç¿éëñ
Äýëõèéí ãàäàðãà íü ò¿¿íä íºëººëºõ ãàäààä áà äîòîîä õ¿÷èí ç¿éëèéí õàðèëöàí ¿éë÷ëýëèéí ¿ð ä¿íä
á¿ðýëäýí òîãòäîã:
Äîòîîä áóþó ýíäîãåí õ¿÷èí ç¿éëñò äýýð ¿çñýí äýëõèéí äîòîîä ýíåðãèéí íºëººãººð ÿâàãäàõ
1. Òåêòîíèê õºäºë㺺í
2. Ãàçàð õºäëºë
3. Ãàëò óóøèë çýðýã îðíî.
Ãàäààä áóþó ýêçîãåí ÿâö íü íàðíû ýíåðãè áà õ¿íäèéí õ¿÷íèé íºëººí äîð ÿâàãääàã.Ýêçîãåí ÿâöàä óóë
íóðóóä ºíäºðëºã¿¿ä ýâäðýõ, ýëýãäýí áóòàð÷ ñóëàðñàí ÷óóëóóëàã õîíõîð õîòãîðëóó 纺ãäºõ òýíä òóíàõ
çàìààð ãàçðûí ãàäàðãà òýãøèðäýã. ßíç á¿ðèéí òºðëèéí ãàäààä õ¿÷íèé ãàäàðãûã ººð÷ëºõ ÿâö
õàðèëöàí àäèëã¿é. Õàìãèéí èäýâõòýé ýãçîãèé ÿâöàä óóëûí ÷óëóóëãèéí ºãºðøèë ãàäàðãûí óðñãàë óñ,
ã¿íèé óñ áîëîí ìºñ, ìºñºí ãîëûí èäýëò ñàëõèíû ¿ëýýëò, äàëàé òýíãèñèéí óñíû èâäýõ ¿éë àæèëëàãàà
îðíî. Ýíäîãåí ÿâö ýð÷èìòýé áàéâàë óóë íóðóóä ã¿í õîíõîðóóä áîëîí áóñàä õîòãîð ã¿äãýð ¿¿ñýæ
ãàäàãûí ºíäºð íàìûí çºð¿¿ óëàì èõñýíý.
Ýêçîãåí ÿâö çîõèëîõîä ãàçðûí ãàäàãûí òîìîîõîí ã¿äãýð õýëáýð¿¿ä ýâäýð÷ ýëýãäýí òýãøèð÷ õîòãîð
ã¿äãýðèéí çºð¿¿ áàãàñ ÷ ãàäàðãóó æèãäýðäýã áàéíà.
Óóëûí ÷óëóóëãèéí ºãºðøèëò
Äýëõèéí ãàäàðãûí óóëûí ÷óëóóëàã, ýäýñ¿¿ä ýâäýðýí áóòðàõ, õèìèéí óðâàä îðæ ººð íàéðëàãàòàé
áîëæ áàéäàã ¿çýãäýëèéã ºãºðøèëò ãýíý.ºãºðøèëò íü íàðíààñ äýëõèéí ãàäàðãààñ èðæ áóé ýíåðãèéí
øóóä íºëººíèé äîð ÿâàãäàíà.ºãºðøèëòèéí ãîë õ¿÷èí ç¿éë áîë òåìïðàòóðûí õýëáýëçýë, óñ, ñàëõè,
àìüä îðãîíèçìûí ¿éë àæèëëàãàà þì. Óóëûí ÷óëóóëãûí ºãºðøèëòèéí ýð÷èì íü òýäãýýðèéí õèìèéí
íàéðëàãûí á¿òýö, àí öàâûí áàéäàë, ãàäàãûí õîòãîð ã¿äãýð óóð àìüñãàëààñ õàìààðíà. Çîõèëæ áóé
õ¿÷èí ç¿éëñýýñ íü õàìààð÷ ºãºðøèëèéã ôèçèêèéí, õèìèéí, îðãàíèê ãýæ ãóðâàí òºðºëä àíãèëíà.
Ôèçèê ºãºðøèë