1. De Erfgoedkoffer
De productie en het gebruik
van boeken in de
middeleeuwen

2. De Erfgoedkoffer
Deze voorstelling is gebaseerd op de
Erfgoedkoffer, een workshop in de
Openbare Bibliotheek Brugge rond de
productie van middeleeuwse manuscripten.
De Erfgoedkoffer is een initiatief van de OB
Brugge in samenwerking met de Erfgoedcel
Brugge en met de kunsthistoricus en artiest
Brody Neuenschwander.
Afb.: Brugge, Openbare Bibliotheek, Ms. 101, f. 3v

3. De Erfgoedkoffer
De Openbare Bibliotheek Brugge bezit
ongeveer 650 middeleeuwse handschriften.
De meeste handschriften die in deze
voorstelling zullen getoond worden, zijn
afkomstig uit onze collectie.
Afb.: Brugge, Openbare Bibliotheek, Ms. 101, f. 3v

4. Even opfrissen…
De middeleeuwen:
van de 5de eeuw tot de 15de eeuw
Afb.: Brugge, Openbare Bibliotheek, Ms. 321, f. 5v

5. Even opfrissen…
Vóór de middeleeuwen:
de Oudheid
eindigt met de invallen van de “barbaren”

6. Even opfrissen…
Vóór de middeleeuwen:
de Oudheid
eindigt met de invallen van de “barbaren”
Na de middeleeuwen:
de Renaissance
beginnend individualisme, secularisme, realisme,
inspiratie in de Klassieke Oudheid

7. Boeken in de middeleeuwen
Enkele belangrijke evoluties:
ca. 5de eeuw – 11de eeuw:

8. Boeken in de middeleeuwen
Enkele belangrijke evoluties:
ca. 5de eeuw – 11de eeuw:
Boeken bewaard en gekopieerd in
kloosters

9. Boeken in de middeleeuwen
Enkele belangrijke evoluties:
ca. 5de eeuw – 11de eeuw:
Boeken bewaard en gekopieerd in
kloosters
Veilige haven voor boeken in woelige tijden
(bv. Invallen Vikings 8ste-11de eeuw)

10. Boeken in de middeleeuwen
Enkele belangrijke evoluties:
11de eeuw:

11. Boeken in de middeleeuwen
Enkele belangrijke evoluties:
11de eeuw:
Ontstaan van de universiteiten

12. Boeken in de middeleeuwen
Enkele belangrijke evoluties:
11de eeuw:
Ontstaan van de universiteiten
Ateliers in de universiteitssteden voor goedkope en
snelle productie van teksten
Afb.: Heidelberg, Cod. Pal. Germ. 848, f. 292v

13. Boeken in de middeleeuwen
Enkele belangrijke evoluties:
14de – 15de eeuw:

14. Boeken in de middeleeuwen
Enkele belangrijke evoluties:
14de – 15de eeuw:
Rijke burgerij in de steden

15. Boeken in de middeleeuwen
Enkele belangrijke evoluties:
14de – 15de eeuw:
Rijke burgerij in de steden
Zeer luxueuze boeken voor prestige
Afb.: Diptiek van Maarten van Nieuwenhove (rechterpaneel), 1487, Hospitaalmuseum Brugge

16. Boeken in de middeleeuwen
Enkele belangrijke evoluties:
Even herhalen…
- ca. 5de eeuw – 11de eeuw: Kloosters
- 11de eeuw: Universiteiten
- 14de – 15de eeuw: Rijke burgerij

17. Boeken in de middeleeuwen
Kwisje:
Welke cisterciënzerabdijen werden in de 12de
eeuw opgericht in Koksijde en Lissewege?
Afb.: Brugge, Openbare Bibliotheek, Ms. 251, f. 191r

18. Boeken in de middeleeuwen
Kwisje:
Welke cisterciënzerabdijen werden in de 12de
eeuw opgericht in Koksijde en Lissewege?
Ten Duinen en Ter Doest
Afb.: Brugge, Openbare Bibliotheek, Ms. 251, f. 191r

19. Boeken in de middeleeuwen
Kwisje:
Waar ontstonden de eerste universiteiten in
Europa?
(Hint: steden in Engeland, Frankrijk, Italië)
Afb.: Brugge, Openbare Bibliotheek, Ms. 251, f. 191r

20. Boeken in de middeleeuwen
Kwisje:
Waar ontstonden de eerste universiteiten in
Europa?
(Hint: steden in Engeland, Frankrijk, Italië)
Oxford, Parijs, Bologna
Afb.: Brugge, Openbare Bibliotheek, Ms. 251, f. 191r

21. Boeken in de middeleeuwen
Ken jij de twee grote fysieke verschillen tussen
middeleeuwse en hedendaagse boeken?

22. Boeken in de middeleeuwen
Antwoord:
Middeleeuwen vs. Modern

23. Boeken in de middeleeuwen
Antwoord:
Middeleeuwen vs. Modern
Geschreven Gedrukt
Perkament Papier

24. Boeken in de middeleeuwen
Antwoord:
Middeleeuwen vs. Modern
Geschreven Gedrukt
Perkament Papier
Afb.: Brugge, Openbare Bibliotheek, Ms. 319, f. 261r

25. Boeken in de middeleeuwen
Antwoord:
Middeleeuwen vs. Modern
Geschreven Gedrukt
Perkament Papier
De boekdrukkunst werd ontwikkeld door Johannes Gutenberg rond 1450.
Vóór die uitvinding werden alle boeken met de hand geschreven, daarom
spreken we over handschriften of manuscripten.
Afb.: Brugge, Openbare Bibliotheek, Ms. 319, f. 261r

26. Stap 1: Perkament
Gemaakt van dierenhuiden, o.a.:

27. Stap 1: Perkament
Gemaakt van dierenhuiden, o.a.:
kalf
schaap
ongeboren
kalf
geit

28. Stap 1: Perkament
Gemaakt van dierenhuiden, o.a.:
Weetje:
De huid van een jong
kalf dier is soepeler en
schaap
bevat minder littekens
ongeboren dan dat van een ouder
kalf
dier. Een kalf is jong,
maar toch ook groot.
geit
Ideaal dus voor
mooie, grote vellen.
Dit noemen we dan
velijn.

29. Stap 1: Perkament
Hoe werd perkament gemaakt?

30. Stap 1: Perkament
Hoe werd perkament gemaakt?
De huiden werden in een bad met een kalkoplossing
gelegd.
Dit maakte het haar los van de huid.

31. Stap 1: Perkament
Hoe werd perkament gemaakt?
De huiden werden in een bad met een kalkoplossing
gelegd.
Dit maakte het haar los van de huid.
De verschillende huidlagen werden gespleten en het
vet werd van de huid geschraapt.

32. Stap 1: Perkament
Hoe werd perkament gemaakt?
De huiden werden in een bad met een kalkoplossing
gelegd.
Dit maakte het haar los van de huid.
De verschillende huidlagen werden gespleten en het
vet werd van de huid geschraapt.
De huid werd heel strak gespannen op een kader
om te drogen.

33. Stap 1: Perkament
Hoe werd perkament gemaakt?
De huiden werden in een bad met een kalkoplossing
gelegd.
Dit maakte het haar los van de huid.
De verschillende huidlagen werden gespleten en het
vet werd van de huid geschraapt.
De huid werd heel strak gespannen op een kader
om te drogen.
De huid werd met een rond mes nog een laatste
keer “geschoren” en egaal gemaakt.

34. Stap 1: Perkament
Hoe werd perkament gemaakt?
Afb.: Een huidenverkoper biedt zijn goederen aan.
Afb.: Kopenhagen, Det Kongelige Bibliotek, Gl. Kgl. Saml., f. 183r, 13de eeuw

35. Stap 1: Perkament
Hoe werd perkament gemaakt?
Afb.: Een huidenverkoper biedt zijn goederen aan.
Zie je het ronde mes waarmee hij de huid
schoonschraapte?
Afb.: Kopenhagen, Det Kongelige Bibliotek, Gl. Kgl. Saml., f. 183r, 13de eeuw

36. Stap 1: Perkament
Hoe werd perkament gemaakt?
Afb.: Een huidenverkoper biedt zijn goederen aan.
Zie je het ronde mes waarmee hij de huid
schoonschraapte?
Afb.: Kopenhagen, Det Kongelige Bibliotek, Gl. Kgl. Saml., f. 183r, 13de eeuw

37. Stap 1: Perkament
Hoe werd perkament gemaakt?
Afb.: Een huidenverkoper biedt zijn goederen aan.
Zie je het ronde mes waarmee hij de huid
schoonschraapte?
Zie je hoe de huid in een mooi vierkant is
gesneden?
Afb.: Kopenhagen, Det Kongelige Bibliotek, Gl. Kgl. Saml., f. 183r, 13de eeuw

38. Stap 1: Perkament
Dit vel wordt doormidden gevouwen tot het gewenste formaat (1).

39. Stap 1: Perkament
Dit vel wordt doormidden gevouwen tot het gewenste formaat (1).
Dit gevouwen vel maakt een katern (2).

40. Stap 1: Perkament
Dit vel wordt doormidden gevouwen tot het gewenste formaat (1).
Dit gevouwen vel maakt een katern (2).
De bovenkant van deze katern wordt opengesneden, zodat er twee
dubbele vellen in elkaar liggen (3).

41. Stap 2: Overschrijven
Dit is de taak van de kopiist.
Afb.: Paris, Bibliothèque nationale de France, Ms. français 9198; 1456

42. Stap 2: Overschrijven
Dit is de taak van de kopiist.
Hij schrijft op losse vellen,
waarop eerst een liniëring wordt
aangebracht.
Afb.: Paris, Bibliothèque nationale de France, Ms. français 9198; 1456

43. Stap 2: Overschrijven
Dit is de taak van de kopiist.
Hij schrijft op losse vellen,
waarop eerst een liniëring wordt
aangebracht.
Missen is menselijk. Hij maakt
soms fauten bij het overschreiven.
Hij past de tekst soms ook bewust
aan (bv. aan zijn eigen dialect).
Afb.: Paris, Bibliothèque nationale de France, Ms. français 9198; 1456

44. Stap 2: Overschrijven
Dit is de taak van de kopiist.
Hij schrijft op losse vellen,
waarop eerst een liniëring wordt
aangebracht.
Missen is menselijk. Hij maakt
soms fauten bij het overschreiven.
Hij past de tekst soms ook bewust
aan (bv. aan zijn eigen dialect).
→ Deze verschillen maken elke
handgeschreven kopie uniek!
Afb.: Paris, Bibliothèque nationale de France, Ms. français 9198; 1456

45. Stap 2: Overschrijven
Dit is de taak van de kopiist. Vind je het brilletje
op de afbeelding ?
Hij schrijft op losse vellen,
waarop eerst een liniëring wordt
aangebracht.
Missen is menselijk. Hij maakt
soms fauten bij het overschreiven.
Hij past de tekst soms ook bewust
aan (bv. aan zijn eigen dialect).
→ Deze verschillen maken elke
handgeschreven kopie uniek!
Afb.: Paris, Bibliothèque nationale de France, Ms. français 9198; 1456

46. Stap 2: Overschrijven
Dit is de taak van de kopiist. Vind je het brilletje
op de afbeelding ?
Hij schrijft op losse vellen,
waarop eerst een liniëring wordt
aangebracht.
Missen is menselijk. Hij maakt
soms fauten bij het overschreiven.
Hij past de tekst soms ook bewust
aan (bv. aan zijn eigen dialect).
→ Deze verschillen maken elke
handgeschreven kopie uniek!
Afb.: Paris, Bibliothèque nationale de France, Ms. français 9198; 1456

47. Stap 2: Overschrijven
De kopiist schrijft met een veer.
De punt wordt op een
speciale manier gesneden.

48. Stap 2: Overschrijven
Pigmenten voor zwarte inkt:

49. Stap 2: Overschrijven
Pigmenten voor zwarte inkt:
- Houtskool
- Roet
- Galappeltjes

50. Stap 2: Overschrijven
Pigmenten voor zwarte inkt:
- Houtskool
- Roet
- Galappeltjes →

51. Stap 2: Overschrijven
Pigmenten voor zwarte inkt:
- Houtskool
- Roet
- Galappeltjes →
De galwesp legt haar eitjes in bladeren van bomen.
De boom maakt een cocon of gezwel rond deze eitjes.
Dit zijn galappeltjes.

52. Stap 2: Overschrijven
Pigmenten voor zwarte inkt:
- Houtskool
- Roet
- Galappeltjes →
De galwesp legt haar eitjes in bladeren van bomen.
De boom maakt een cocon of gezwel rond deze eitjes.
Dit zijn galappeltjes.
Een extract van de galappeltjes wordt vermengd met ijzersulfaat.
Deze mengeling heet ijzergallusinkt en is zeer populair in de
middeleeuwen.

53. Stap 3: Boekverluchting
Functie van boekverluchting
Weetje: een synoniem
voor beginletter is initiaal
= Versiering
= Indeling van de tekst
Bv: De eerste letter van een nieuw hoofdstuk wordt versierd
= Verduidelijking of illustratie bij de tekst

54. Stap 3: Boekverluchting
Functie van boekverluchting
Weetje: een synoniem
voor beginletter is initiaal
= Versiering
= Indeling van de tekst
Bv: De eerste letter van een nieuw hoofdstuk wordt versierd
= Verduidelijking of illustratie bij de tekst

55. Stap 3: Boekverluchting
Functie van boekverluchting
Weetje: een synoniem
voor beginletter is initiaal
= Versiering
= Indeling van de tekst
Bv: De eerste letter van een nieuw hoofdstuk wordt versierd
= Verduidelijking of illustratie bij de tekst

56. Stap 3: Boekverluchting
Functie van boekverluchting
Weetje: een synoniem
voor beginletter is initiaal
= Versiering
= Indeling van de tekst
Bv: De eerste letter van een nieuw hoofdstuk wordt versierd
= Verduidelijking of illustratie bij de tekst

57. Stap 3: Boekverluchting
Types decoratie
1. Gedecoreerde initialen:
- Fantasiefiguurtjes rond initiaal
- Geen band met de inhoud van de tekst

58. Stap 3: Boekverluchting
Types decoratie
1. Gedecoreerde initialen:
- Fantasiefiguurtjes rond initiaal
- Geen band met de inhoud van de tekst

59. Stap 3: Boekverluchting
Types decoratie
1. Gedecoreerde initialen:
- Fantasiefiguurtjes rond initiaal
- Geen band met de inhoud van de tekst
Afb.: Brugge, Openbare Bibliotheek, Ms. 141, f. 1v (initiaal Q); Ms. 358, f. 52r (D); Ms. 314, 7r (A); Ms. 113, 39r (S)

60. Stap 3: Boekverluchting
Types decoratie
1. Gedecoreerde initialen:
- Fantasiefiguurtjes rond initiaal
- Geen band met de inhoud van de tekst
Afb.: Brugge, Openbare Bibliotheek, Ms. 141, f. 1v (initiaal Q); Ms. 358, f. 52r (D); Ms. 314, 7r (A); Ms. 113, 39r (S)

61. Stap 3: Boekverluchting
Types decoratie
1. Gedecoreerde initialen:
- Fantasiefiguurtjes rond initiaal
- Geen band met de inhoud van de tekst
Afb.: Brugge, Openbare Bibliotheek, Ms. 141, f. 1v (initiaal Q); Ms. 358, f. 52r (D); Ms. 314, 7r (A); Ms. 113, 39r (S)

62. Stap 3: Boekverluchting
Types decoratie
1. Gedecoreerde initialen:
- Fantasiefiguurtjes rond initiaal
- Geen band met de inhoud van de tekst
Afb.: Brugge, Openbare Bibliotheek, Ms. 141, f. 1v (initiaal Q); Ms. 358, f. 52r (D); Ms. 314, 7r (A); Ms. 113, 39r (S)

63. Stap 3: Boekverluchting
Types decoratie
2. Gehistorieerde initialen:
- Tafereeltje in initiaal
- Wel band met de
inhoud van de tekst
→ In de initiaal D(omine) staat
David afgebeeld terwijl hij
Psalmen componeert.

64. Stap 3: Boekverluchting
Types decoratie
2. Gehistorieerde initialen:
- Tafereeltje in initiaal
- Wel band met de
inhoud van de tekst
→ In de initiaal D(omine) staat
David afgebeeld terwijl hij
Psalmen componeert.

65. Stap 3: Boekverluchting
Types decoratie
2. Gehistorieerde initialen:
- Tafereeltje in initiaal
- Wel band met de
inhoud van de tekst
→ In de initiaal D(omine) staat
David afgebeeld terwijl hij
Psalmen componeert.
Afb.: Brugge, Openbare Bibliotheek, Ms. 333, f. 25r; 15de eeuw

66. Stap 3: Boekverluchting
Types decoratie
3. Miniaturen:
Illustraties bij de tekst
→ Gregorius de Grote met leerling

67. Stap 3: Boekverluchting
Types decoratie
3. Miniaturen:
Illustraties bij de tekst
→ Gregorius de Grote met leerling

68. Stap 3: Boekverluchting
Types decoratie
3. Miniaturen:
Illustraties bij de tekst
→ Gregorius de Grote met leerling
Afb.: Brugge, Openbare Bibliotheek, Ms. 141, f. 2v; 12de eeuw

69. Stap 3: Boekverluchting
Types decoratie
3. Miniaturen:
Illustraties bij de tekst
→ Augustinus, De civitate Dei
Afb.: De wereldse staat (links)
en de staat van God (rechts)
Afb.: Brugge, Openbare Bibliotheek, Ms. 108, f.1v; 15de eeuw

70. Stap 3: Boekverluchting
Types decoratie
3. Miniaturen:
Illustraties bij de tekst
→ Augustinus, De civitate Dei
Afb.: De wereldse staat (links)
en de staat van God (rechts)
Afb.: Brugge, Openbare Bibliotheek, Ms. 108, f.1v; 15de eeuw

71. Stap 3: Boekverluchting
Types decoratie
4. Randdecoratie:

72. Stap 3: Boekverluchting
Types decoratie
4. Randdecoratie:

73. Stap 3: Boekverluchting
Types decoratie
4. Randdecoratie:

74. Stap 3: Boekverluchting
Types decoratie
4. Randdecoratie:

75. Stap 3: Boekverluchting
Types decoratie
4. Randdecoratie:

76. Stap 3: Boekverluchting
Types decoratie
4. Randdecoratie:

77. Stap 3: Boekverluchting
Pigmenten om verf te maken

78. Stap 3: Boekverluchting
Pigmenten: Plantaardige pigmenten
- Sap van besjes
- Sap van planten
- Specerijen
- Gemalen hout
- … Sap van rijpe bessen
van de wegedoorn
Sap van de meekrap
Sap van de zaden van
Sap van de
de zonnebloem
drakenbloedplant
Saffraan
Brazilhout

79. Stap 3: Boekverluchting
Pigmenten: Plantaardige pigmenten
- Sap van besjes
- Sap van planten
- Specerijen
- Gemalen hout
- …

80. Stap 3: Boekverluchting
Pigmenten: Plantaardige pigmenten
- Sap van besjes
- Sap van planten
- Specerijen
- Gemalen hout
- … Sap van rijpe bessen
van de wegedoorn

81. Stap 3: Boekverluchting
Pigmenten: Plantaardige pigmenten
- Sap van besjes
- Sap van planten
- Specerijen
- Gemalen hout
- …
Sap van de meekrap

82. Stap 3: Boekverluchting
Pigmenten: Plantaardige pigmenten
- Sap van besjes
- Sap van planten
- Specerijen
- Gemalen hout
- …
Sap van de zaden van
de zonnebloem

83. Stap 3: Boekverluchting
Pigmenten: Plantaardige pigmenten
- Sap van besjes
- Sap van planten
- Specerijen
- Gemalen hout
- …
Sap van de
drakenbloedplant

84. Stap 3: Boekverluchting
Pigmenten: Plantaardige pigmenten
- Sap van besjes
- Sap van planten
- Specerijen
- Gemalen hout
- …
Saffraan

85. Stap 3: Boekverluchting
Pigmenten: Plantaardige pigmenten
- Sap van besjes
- Sap van planten
- Specerijen
- Gemalen hout
- …
Brazilhout

86. Stap 3: Boekverluchting
Pigmenten: Dierlijke pigmenten
- Beenderen
- Organen
- Vet
- …

87. Stap 3: Boekverluchting
Pigmenten: Dierlijke pigmenten
- Beenderen
- Organen
- Vet
- …

88. Stap 3: Boekverluchting
Pigmenten: Dierlijke pigmenten
- Beenderen
- Organen
- Vet
- …
Van schildluizen maakt men cochenille
of karmijnrood

89. Stap 3: Boekverluchting
Pigmenten: Dierlijke pigmenten
- Beenderen
- Organen
- Vet
- …
Van schildluizen maakt men cochenille
of karmijnrood
Dit pigment wordt nog steeds als
kleurstof in eten gebruikt (E120)

90. Stap 3: Boekverluchting
Pigmenten: Dierlijke pigmenten
- Beenderen
- Organen De gal van vissen en koeien is geel
- Vet
- …
Van schildluizen maakt men cochenille
of karmijnrood
Dit pigment wordt nog steeds als
kleurstof in eten gebruikt (E120)

91. Stap 3: Boekverluchting
Pigmenten: Dierlijke pigmenten
- Beenderen
- Organen De gal van vissen en koeien is geel
- Vet
Verbrande beenderen zijn spierwit
- …
Van schildluizen maakt men cochenille
of karmijnrood
Dit pigment wordt nog steeds als
kleurstof in eten gebruikt (E120)

92. Stap 3: Boekverluchting
Pigmenten: Dierlijke pigmenten
- Beenderen
- Organen De gal van vissen en koeien is geel
- Vet
Verbrande beenderen zijn spierwit
- …
Van schildluizen maakt men cochenille
of karmijnrood
Dit pigment wordt nog steeds als
kleurstof in eten gebruikt (E120)
Van de purperslak wordt
purper of violet gemaakt

93. Stap 3: Boekverluchting
Pigmenten: Mineralen en gesteenten

94. Stap 3: Boekverluchting
Pigmenten: Mineralen en gesteenten
Malachiet Azuriet Ultramarijn

95. Stap 3: Boekverluchting
Pigmenten: Mineralen en gesteenten
Malachiet Azuriet Ultramarijn
Ultramarijn wordt gemaakt van de
Lapis Lazuli, een zeldzame en zeer
dure steen (ca. 35 euro/ 30 gr).

96. Stap 3: Boekverluchting
Pigmenten: Mineralen en gesteenten
Malachiet Azuriet Ultramarijn
Ultramarijn wordt gemaakt van de
Lapis Lazuli, een zeldzame en zeer
dure steen (ca. 35 euro/ 30 gr).
Ultramarijn was in kunst
voorbehouden voor de
belangrijkste figuren (bv. Jezus,
Maria, de opdrachtgever…).
Ook in het echt mochten enkel de
notabelen deze kleur in hun kleren
dragen.

97. Stap 3: Boekverluchting
Pigmenten: Mineralen en gesteenten
Malachiet Azuriet Ultramarijn
Ultramarijn wordt gemaakt van de
Lapis Lazuli, een zeldzame en zeer
dure steen (ca. 35 euro/ 30 gr).
Ultramarijn was in kunst
voorbehouden voor de
belangrijkste figuren (bv. Jezus,
Maria, de opdrachtgever…).
Ook in het echt mochten enkel de
notabelen deze kleur in hun kleren
dragen.
Afb.: Rogier van der Weyden en medewerkers, Triptiek van de zeven sacramenten
KMSKA, inv. nr. 393-395

98. Stap 3: Boekverluchting
Pigmenten: Zuivere chemische elementen
- Koolstof
- Zilver
- Goud
- …

99. Stap 3: Boekverluchting
Pigmenten: Zuivere chemische elementen
- Koolstof
- Zilver
- Goud
- …

100. Stap 3: Boekverluchting
Pigmenten: Zuivere chemische elementen
- Koolstof
- Zilver
Goudschilfers
- Goud
- … Bladgoud
Goudpoeder
Gesso

101. Stap 3: Boekverluchting
Pigmenten: Zuivere chemische elementen
- Koolstof
- Zilver
Goudschilfers
- Goud
- … Bladgoud
Gesso is een kalkverbinding.
Het wordt als lijm gebruikt voor het bladgoud. Goudpoeder
Gesso

102. Stap 3: Boekverluchting
Pigmenten: Artificiële pigmenten
Uit een chemisch proces waarbij elementen samengebracht worden,
ontstaat een nieuwe kleur.
- Azijn + lood + opwarming = Wit lood
- Geroosterd wit lood = Oranje lood of Minium
- Azijn + koper + opwarming = Verdigris
- Kwik + Sulfer = Vermiljoen
Weetje:
Weetje:
Rijke woord miniatuur komt lood de kleurgezicht om witter te lijken.
Het dameselementenwit vanwarmen minium (oranje lood): “afbeelding
Om de smeerden op te op hun gebruikte men…
Eenversehuid stond gelijk aan rijkdom, want arme boeren waren
witte paarden- en koeienmest!
in minium”.
gebruinddie afbeeldingen altijd klein waren, betekent het woord miniatuur
Omdat door de hele dag in de zon te werken.
Maar lood is uiteraard giftig… de dames verloren tanden en haar!
nu “klein”.

103. Stap 3: Boekverluchting
Pigmenten: Artificiële pigmenten
Uit een chemisch proces waarbij elementen samengebracht worden,
ontstaat een nieuwe kleur.
- Azijn + lood + opwarming = Wit lood
- Geroosterd wit lood = Oranje lood of Minium
- Azijn + koper + opwarming = Verdigris
- Kwik + Sulfer = Vermiljoen
Om de elementen op te warmen gebruikte men…
verse paarden- en koeienmest!

104. Stap 3: Boekverluchting
Pigmenten: Artificiële pigmenten
Uit een chemisch proces waarbij elementen samengebracht worden,
ontstaat een nieuwe kleur.
- Azijn + lood + opwarming = Wit lood
- Geroosterd wit lood = Oranje lood of Minium
- Azijn + koper + opwarming = Verdigris
- Kwik + Sulfer = Vermiljoen
Om de elementen op te warmen gebruikte men…
verse paarden- en koeienmest!

105. Stap 3: Boekverluchting
Pigmenten: Artificiële pigmenten
Uit een chemisch proces waarbij elementen samengebracht worden,
ontstaat een nieuwe kleur.
- Azijn + lood + opwarming = Wit lood
- Geroosterd wit lood = Oranje lood of Minium
- Azijn + koper + opwarming = Verdigris
- Kwik + Sulfer = Vermiljoen
Om de elementen op te warmen gebruikte men…
verse paarden- en koeienmest!

106. Stap 3: Boekverluchting
Pigmenten: Artificiële pigmenten
Uit een chemisch proces waarbij elementen samengebracht worden,
ontstaat een nieuwe kleur.
- Azijn + lood + opwarming = Wit lood
- Geroosterd wit lood = Oranje lood of Minium
- Azijn + koper + opwarming = Verdigris
- Kwik + Sulfer = Vermiljoen
Weetje:
Het woord miniatuur komt vanwarmen minium (oranje lood): “afbeelding
Om de elementen op te de kleur gebruikte men…
in minium”.
verse paarden- en koeienmest!
Omdat die afbeeldingen altijd klein waren, betekent het woord miniatuur
nu “klein”.

107. Stap 3: Boekverluchting
Pigmenten: Artificiële pigmenten
Uit een chemisch proces waarbij elementen samengebracht worden,
ontstaat een nieuwe kleur.
- Azijn + lood + opwarming = Wit lood
- Geroosterd wit lood = Oranje lood of Minium
- Azijn + koper + opwarming = Verdigris
- Kwik + Sulfer = Vermiljoen
Weetje:
Rijke dameselementenwit lood op hun gezicht om witter te lijken.
Om de smeerden op te warmen gebruikte men…
Eenversehuid stond gelijk aan rijkdom, want arme boeren waren
witte paarden- en koeienmest!
gebruind door de hele dag in de zon te werken.
Maar lood is uiteraard giftig… de dames verloren tanden en haar!
Afb.: Queen Elizabeth I, Coronation portrait, National portrait galery 5175

108. Stap 3: Boekverluchting
Bindmiddelen:
Aan de verf wordt nog een bindmiddel toegevoegd, zodat
ze niet uitloopt of afbladdert:
- Olie
- Eigeel
- Eiwit
- Gelatine
(gemaakt van huid, botten, kraakbeen)
- Arabische gom (hars van de acaciaboom; ook bindmiddel in inkt)

109. Stap 3: Boekverluchting
Bindmiddelen:
Aan de verf wordt nog een bindmiddel toegevoegd, zodat
ze niet uitloopt of afbladdert:
- Olie
- Eigeel
- Eiwit
- Gelatine
(gemaakt van huid, botten, kraakbeen)
- Arabische gom (hars van de acaciaboom; ook bindmiddel in inkt)

110. Stap 3: Boekverluchting
Bindmiddelen:
Aan de verf wordt nog een bindmiddel toegevoegd, zodat
ze niet uitloopt of afbladdert:
- Olie
- Eigeel
- Eiwit
- Gelatine
(gemaakt van huid, botten, kraakbeen)
- Arabische gom (hars van de acaciaboom; ook bindmiddel in inkt)

111. Stap 4: Boekband
Nadat de tekst gekopieerd en gedecoreerd is,
wordt het boek ingebonden.
De losse dubbele vellen waarop de kopiist en
de boekverluchter gewerkt hebben, worden
nu weer in elkaar gelegd om een katern te
vormen.
Verschillende katernen worden naast elkaar
gelegd.
De katernen worden op bindingen (ribben)
genaaid.

112. Stap 4: Boekband
Nadat de tekst gekopieerd en gedecoreerd is,
wordt het boek ingebonden.
De losse dubbele vellen waarop de kopiist en
de boekverluchter gewerkt hebben, worden
nu weer in elkaar gelegd om een katern te
vormen.
Verschillende katernen worden naast elkaar
gelegd.
De katernen worden op bindingen (ribben)
genaaid.

113. Stap 4: Boekband
Nadat de tekst gekopieerd en gedecoreerd is,
wordt het boek ingebonden.
De losse dubbele vellen waarop de kopiist en
de boekverluchter gewerkt hebben, worden
nu weer in elkaar gelegd om een katern te
vormen.
Verschillende katernen worden naast elkaar
gelegd.
De katernen worden op bindingen (ribben)
genaaid.

114. Stap 4: Boekband
Nadat de tekst gekopieerd en gedecoreerd is,
wordt het boek ingebonden.
De losse dubbele vellen waarop de kopiist en
de boekverluchter gewerkt hebben, worden
nu weer in elkaar gelegd om een katern te
vormen.
Verschillende katernen worden naast elkaar
gelegd.
De katernen worden op bindingen (ribben)
genaaid.

115. Stap 4: Boekband
De houten covers of platten worden meestal overtrokken met leer.
Het leer beschermt het boekblok tegen water.
De band kan versierd worden,
bijvoorbeeld met stempels (met of zonder kleurstof) die in het leer
gebrand worden,
met metaalbeslag (dat ondertussen ook de binding beschermt,
vooral de randen),
zelfs met edelstenen.

116. Stap 4: Boekband
De houten covers of platten worden meestal overtrokken met leer.
Het leer beschermt het boekblok tegen water.
De band kan versierd worden,
bijvoorbeeld met stempels (met of zonder kleurstof) die in het leer
gebrand worden,
met metaalbeslag (dat ondertussen ook de binding beschermt,
vooral de randen),
zelfs met edelstenen.
Afb.: Londen, British Library, Davis721

117. Stap 4: Boekband
De houten covers of platten worden meestal overtrokken met leer.
Het leer beschermt het boekblok tegen water.
De band kan versierd worden,
bijvoorbeeld met stempels (met of zonder kleurstof) die in het leer
gebrand worden,
met metaalbeslag (dat ondertussen ook de binding beschermt,
vooral de randen),
zelfs met edelstenen.
Afb.: Londen, British Library, Davis721 Londen, British Library, Davis683

118. Stap 4: Boekband
De houten covers of platten worden meestal overtrokken met leer.
Het leer beschermt het boekblok tegen water.
De band kan versierd worden,
bijvoorbeeld met stempels (met of zonder kleurstof) die in het leer
gebrand worden,
met metaalbeslag (dat ondertussen ook de binding beschermt,
vooral de randen),
zelfs met edelstenen.
Afb.: Londen, British Library, Davis721 Londen, British Library, Davis683 NY, Pierpont Morgan Libr., Ms. M1 (Lindau gospels) NY, Pierpont Morgan Libr., Ms. M569

119. De Erfgoedkoffer
Het einde.
Evelien Hauwaerts me fecit anno Domini 2010
Openbare Bibliotheek Brugge
Historisch Fonds
Afdeling Middeleeuwse Manuscripten

120. De Erfgoedkoffer
Het einde.
Evelien Hauwaerts me fecit anno Domini 2010
Openbare Bibliotheek Brugge
Historisch Fonds
Afdeling Middeleeuwse Manuscripten
Mail naar evelien.hauwaerts@brugge.be voor meer informatie over de Erfgoedkoffer
of met vragen/opmerkingen over deze presentatie.