1. ნაწილი I
ზოგადი ქიმია
თემა N1
ქიმიის ძირითადი ცნებები და კანონები
გაკვეთილი N1
ატომები და მოლეკულები
ქიმიური ელემენტების სიმბოლოები
ჩვენს გარშემო არსებული საგნები, ბუნება და მთელი სამყარო ნავთიერებებისაგან
შედგება. მაგ.: წყალი, ჟანგბადი, მარილი, ცარცი _ ნივთიერებებია. დღეისათვის
ცნობილია დაახლოებით 20 მილიონი ნივთიერება.
ნივთიერებები მოლეკულებისგან შედგებიან. ნივთიერების უმცირეს ნაწილაკს,
რომელსაც ამ ნივთიერების შედგენილობა და ქიმიური თვისებები აქვს შე-
ნარჩუნებული, მოლეკულა ეწოდება. მოლეკულა ლათინური სიტყვაა, “მოლეს” -
მასის კნინობითი ფორმაა.
მოლეკულები კიდევ უფრო მცირე ნაწილაკებისგან _ ატომებისგან შედგება.
ბერძნულად “ატომოს” განუყოფელს ნიშნავს. ერთნაირი ატომების ერთობლიობას
ქიმიური ელემენტი ეწოდება. დღეისათვის 110-ზე მეტი ელემენტია ცნობილი.
თითოეულ ელემენტს აქვს თავისი სახელწოდება და სიმბოლო.
სიმბოლოები იწარმოება ელემენტის ლათინური სახელწოდებიდან. მაგალითად:
წყალბადის ლათინური სახელწოდებაა Hydrogenium. ამ სიტყვის პირველი ასო
მიღებულია წყალბადის სიმბოლოდ.
საზოგადოდ ელემენტის სიმბოლოდ მიღებულია ელემენტის ლათინური
სახელწოდების პირველი ან პირველი და რომელიმე მომდევნო ასო.
2. 2
ცხრილი 1
ქიმიურ როგორ დამრგვა
ი სახელწოდება იკითხება ლე ვალენტობა
ელემენტი სიმბოლო ბული
ს II III ატომური V
სიმბოლო მასა
I IV
H წყალბადი ჰაშ 1 I
Li ლითიუმი ლითიუმ 7 I
Be ბერილიუმი ბერილიუმ 9 II
B ბორი ბორ 11 III
C ნახშირბადი ცე 12 II, IV
N აზოტი ენ 14 I, II, III, IV, V
O ჟანგბადი ო 16 II
F ფტორი ფტორ 19 I
Na ნატრიუმი ნატრიუმ 23 I
Mg მაგნიუმი მაგნიუმ 24 II
Al ალუმინი ალუმინ 27 III
Si სილიციუმი სილიციუმ 28 II, IV
P ფოსფორი პე 31 III, V
S გოგირდი ეს 32 II, IV, VI
Cl ქლორი ქლორ 35.5 I, III, V, VII
K კალიუმი კალიუმ 39 I
Ca კალციუმი კალციუმ 40 II
Cr ქრომი ქრომ 52 II, III, IV, VI
Mn მანგანუმი მანგანუმ 55 II, III, IV, VI,
VII
Fe რკინა ფერუმ 56 II, III
Co კობალტი კობალტ 59 II, III
Ni ნიკელი ნიკელ 59 II, III
3. 3
Cu სპილენძი კუპრუმ 64 I, II,
Zn თუთია ცინკუმ 65 II
As დარიშხანი არსენიკუმ 75 III, V
Se სელენი სელენ 79 II, IV, VI
Br ბრომი ბრომ 80 I, III, V, VII
Ag ვერცხლი არგენტუმ 108 I
Sn კალა სტანუმ 119 II, IV
I იოდი იოდ 127 I, III, V, VII
Ba ბარიუმი ბარიუმ 137 II
Au ოქრო აურუმ 197 I, III
Hg ვერცხლისწყა ჰიდრარგი 201 I, II
ლი რუმ
Pb ტყვია პლუმბუმ 207 II, IV
ამ ცხრილში შეტანილია ის ელემენტები, რომლებიც სხვებზე მეტად გვხვდება
ბუნებაში და აქედან გამომდინარე უპირატესად გამოიყენება ქიმიის სწავლების
პროცესში. სხვა ელემენტებს მოგვიანებით თანდათან გავეცნობით.
ცხრილის IV და V სვეტებში მოცემულ სიდიდეებს: დამრგვალებული ატომური
მასისა და ვალენტობის შესახებ, მოგვიანებით განვმარტავთ. მომდევნო
გაკვეთილების ადვილად ასათვისებლად საჭიროა დაიმახსოვროთ # 1 ცხრილის I II
III სვეტებში მოცემული ინფორმაცია.
მოლეკულური ფორმულები
სიმბოლოების და ინდექსების საშუალებით იწერება ნივთიერებათა ქიმიური
ფორმულები. მაგალითად დადგენილია, რომ წყლის მოლეკულა წყალბადის ორი
ატომისა და ჟანგბადის ერთი ატომისაგან შედგება. წყლის ფორმულას შემდეგი სახე
აქვს:
H2O
4. 4
ინდექსი გვიჩვენებს მოცემული ელემენტის ატომების რაოდენობას მოლეკულაში.
თუ მოლეკულა ცალკეული ელემენტის ერთ ატომს შეიცავს, მაშინ ინდექსი ერთი
იგულისხმება და არ იწერება.
წყალი - H2O ასე წაიკითხება ჰაშ-ორი-ო. ამრიგად წაკითხვის წესია: სიმბოლო –
ინდექსი – სიმბოლო – ინდექსი. ამრიგად ინდექსი ერთი, არც იწერება და არც
იკითხება.
წყალბადის ზეჟანგი - H2O2 ასე წაიკითხება ჰაშ-ორი-ო-ორი (სიმბოლო – ინდექსი –
სიმბოლო – ინდექსი).
ანალოგიურად წავიკითხავთ გოგირდმჟავას მოლეკულის ფორმულას:
H2SO4 _ ჰაშ-ორი-ეს-ო-ოთხი.
ეს ფორმულა გვიჩვენებს, რომ გოგირდმჟავას მოლეკულა შეიცავს წყალბადის ორ,
გოგირდის ერთ და ჟანგბადის ოთხ ატომს.
ზოგიერთი ფორმულა შეიძლება ასე ჩაიწეროს:
Mg(OH)2
აქ ინდექსი 2 ეკუთვნის ფრჩხილებში მოთავსებულ ელემენტს. ჩვენს შემთხვევაში
ჟანგბადს და წყალბადს. მოცემული ფორმულა გვიჩვენებს, რომ ამ ნივთიერების
შედგენილობაშია მაგნიუმის ერთი, ჟანგბადის ორი და წყალბადის ორი ატომი.
ფორმულა ასე უნდა წავიკითხოთ:
Mg(OH)2 _ მაგნიუმ-ო-ჰაშ-ორჯერ.
განვიხილოთ ზოგიერთი სხვა ნივთიერების მოლეკულური ფორმულა და
საბოლოოდ დავიმახსოვროთ ფორმულის წაკითხვის წესი:
CaCl2 _ კალციუმ-ქლორ-ორი
AlBr3 _ ალუმინ-ბრომ-სამი
NaCl - (სუფრის მარილი) _ ნატრიუმ ქლორი
Ca 3(PO4)2 _ კალციუმ-სამი-პე-ო-ოთხი-ორჯერ
Fe2(SO4)3 _ ფერუმ-ორი-ეს-ო-ოთხი-სამჯერ
C12H22O11 - (შაქარი) _ ცე-თორმეტი-ჰაშ-ოცდაორი-ო-თერთმეტი
თუ რატომ არის საჭირო ფრჩხილების გამოყენება ფორმულების შედგენისას
განხილულ იქნება მოგვიანებით.