1. O SECTOR SECUNDARIO

2. - O sector secundario abarca aquelas actividades económicas que se basean na transformación
dos bens e recursos que se extraen do medio físico.
- As principais actividades deste sector son:
* a industria: é a actividade que transforma as materias primas en produtos elaborados ou
semielaborados utilizando unha fonte de enerxía.
* a construción.
- Inclúense tamén neste sector:
* as fontes e a produción de enerxía: por ser un elemento clave nos procesos industriais.
* a minería: dadas as súas dimensións, orientación e estrutura, inclúese neste sector, sendo
precisa a súa transformación para que adquira valor.
- A disciplina que se ocupa do seu estudo é a Xeografía Industrial.

3. - Na actualidade, este sector está sometido a grandes cambios no marco da denominada Terceira
Revolución Industrial: a robótica, a informática, as telecomunicacións e a microelectrónica
constitúen novos ámbitos de produción ao tempo que interveñen no proceso de transformación
de moitos outros.
- A aceleración do proceso de globalización económica que sufriu o mundo nas últimas décadas,
cunha acentuación da división internacional do traballo (países periféricos, centrais e semipe-
riféricos) contribúe a ese cambio recente do mapa e distribución mundial do sector.
- Créanse, así, novas formas de produción e procesos que están dando lugar a novos espazos
industriais.

4. - A poboación activa do sector secundario descende desde mediados da década de 1970, se
ben cun lixeiro repunte no primeiro lustro da primeira década do s. XXI (auxe inmobiliario)
reflectindo o auxe da construción, sector que, dende 2007-2008 entrou nunha profunda crise.
En valores absolutos:
1940 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010
Poboación activa total 10,452,982 10,701,200 11,391,965 12,879,749 11,900,500 13,041,800 15,866,300 18,456,500
Adicada ó sector 1º 4,880,539 5,389,033 4,840,338 3,242,150 2,188,900 1,420,800 1,037,200 793,000
Adicada ó sector 2º 2,110,870 2,616,490 3,110,486 5,177,316 4,277,000 4,370,700 4,932,200 4,261,300
Adicada ó sector 3º 2,215,758 2,695,677 3,441,141 4,460,283 5,315,300 7,241,100 9,812,900 13,402,200
0
2,000,000
4,000,000
6,000,000
8,000,000
10,000,000
12,000,000
14,000,000
16,000,000
18,000,000
20,000,000
Nºdetraballadores/as
Evolución poboación activa España

5. En valores relativos (porcentaxes): (para ambos gráficos, a fonte é INE)
1970 1980 1990 2000 2005 2007 2009 2010 2011 2012
Agricultura y pesca 29.3 18.6 11.5 6.6 5.3 4.6 4.2 4.4 4.5 4.6
Industria 25.3 27.2 23.7 20 17.3 16 14.2 14.2 14.2 14
Construcción 8.9 9.3 9.9 11.2 12.4 13.3 9.7 8.5 7.2 6.4
Servicios 36.5 44.9 55 62.3 65 66.3 71.7 72.8 74.1 75
0
10
20
30
40
50
60
70
80
%sobrepoboaciónactiva
Estrutura do emprego na economía española

6. - A razón deste descenso está:
* no transvase de poboación activa cara o sector terciario.
* no fenómeno de “terciarización” que se está a producir na industria nos últimos anos: nas
empresas industriais redúcese o emprego nas tarefas propiamente produtivas (traballadores
manuais ou de “mono azul”) cos procesos de mecanización e robotización dos procesos e
aumenta o emprego nos servizos á produción, realizados por traballadores cualificados ou de
“colo branco”, que traballan nas fases previas á produción (I+D, deseño, xestión) e nas fases
posteriores a esta (mercadotecnia, control de calidade, servizos postvenda).

7. - Ao mesmo tempo é un mercado laboral que se está desregularizando:
Que significa isto?
Un enfoque estendido tende a considerar que o mercado laboral está constituído por dous sectores:
* sector primario: postos de traballo relativamente estables, salarios relativamente elevados e boas
condicións de traballo (negociación colectiva), mobilidade ascendente, normas de xestión da man de obra
formais (lexislación, regulamentos de empresa, convenios).Dentro deste atoparíamos:
 un segmento superior: empregos de maior cualificación, recoñecemento e autonomía.
 un segmento inferior: postos rutineiros, que poden degradarse cara ao sector secundario.
* sector secundario: postos de traballo inestables, salarios baixos e condicións de traballo inferiores
ás estándares (con escasa negociación), mobilidade horizontal (non permiten o avance caras ás condicións do
sector primario), rotación laboral, discrecionalidade empresarial na xestión da man de obra (ausencia ou
escaseza de normas formais).
A esixencia de flexibilidade laboral reduce o número de traballadores do mercado primario e aumenta os do
mercado secundario.

8. EVOLUCIÓN P.I.B. ESPAÑA 1980 – 2014 (valores absolutos)
(Fonte: http://www.datosmacro.com/pib/espana)
0 €
200,000 €
400,000 €
600,000 €
800,000 €
1,000,000 €
1,200,000 €
Evolución PIB España
Millóns euros

9. - Participación no PIB: segundo datos do INE, a participación dos distintos sectores na xeración do PIB entre
1970 e 1012 é a seguinte:
Se agrupamos os sectores “Industria e enerxía” e “Construción” nos anos límite (1970 e 2012), as porcentaxes
son:
- 1970: 42,8% do PIB.
- 2012: 26% do PIB.
Tanto parcial como conxuntamente obsérvase un evidente descenso ata situarse no entorno do 25% no que
se mantén.
1970 1980 1990 2000 2005 2009 2010* 2010** 2011** 2012**
Agricultura e pesca 11 7 5.5 4.4 3.1 2.5 2.7 2.6 2.7 2.7
Industria e enerxía 34 28.6 25.1 20.9 18.4 15.1 15.6 16.1 16.9 16.9
Construción 8.8 7.9 8.8 8.3 11.6 10.7 10.1 11.9 11.5 9.1
Servizos 46.3 56.5 60.6 66.4 66.8 71.7 71.6 69.3 69 71.3
0
10
20
30
40
50
60
70
80
%sobrePIB
Participación sectorial no PIB 1970 - 2012

10. Pero a debilitación relativa da súa contribución ao PIB e ao emprego non impide constatar outras
realidades positivas:
1.- O IPI medrou dende 1975 a 2007, se ben o ciclo de crise iniciado nese ano provocou unha
fortísima caída do mesmo (a niveis da década de 1980)
Evolución anual:

11. Evolución bienal:
Evolución quinquenal:

12. 2.- A produtividade por hora traballada era, no 2007, superior á de calquera outro sector:
No 2007, para o total da economía
nacional, a produtividade media por
hora traballada foi de 28 euros. A
produtividade na industria foi de 32
euros, e a do sector servizos de 29
euros, ambas por riba da media da
economía. Por debaixo desa media
situáronse a construción (23 euros) e
a agricultura, gandería e pesca (15
euros)
Hai que salientar que, dentro da industria estas
diferenzas prodúcense tamén entre os seus tres grandes
sectores. A produtividade por hora traballada do sector
da enerxía e auga foi de 144 euros, mentres que nas
industrias extractivas foi de 43 euros e nas manufacturas
de 29 euros.

13. 3.- A produtividade por ocupado no sector tamén coñece un crecemento constante no mesmo
período:
A produtividade por ocupado
no sector mantivo unha
tendencia xeral á alza, coa
excepción dun período de
estancamento entre os anos
1999 y 2001. A partir deste
último ano a produtividade
volve a recuperarse.

14. As materias primas

15. - Materias primas: recursos que transforma a industria en produtos semielaborados ou elaborados.
- Poden ser:
 animal: da gandería e da pesca (carne, pel, la, graxa, seda, peixe, …)
* de orixe orgánica
 vexetal: da agricultura e da explotación forestal (algodón, liño, madeira,
caucho, resinas, …)
 metálicos: obtención de metais (ferro, cinc, chumbo, cobre,
aluminio, uranio, …)
 minerais
 non metálicos ou industriais :destinados á construción e á indus-
industria química (caolín, feldespato, sal gema, …)
* de orixe xeolóxica
(minería)
 rochas de canteira: empréganse directamente (pedra natural ou ornamental
como o granito, a lousa e a mármore) ou se utilizan para a fabricación
de material de construción (sílices, calcaria, arxilas, area, grava, …)
 combustibles fósiles: dos que se obtén enerxía (carbón, petróleo, gas natural)

16. Fontes de enerxía

17. Enerxía primaria e enerxía secundaria ou final
* Enerxía primaria: é aquela procedente do medio natural que non é susceptible de aproveita-
mento directo e que, polo tanto, esixe un proceso de transformación (é o caso da enerxía
hidráulica, o petróleo, o uranio, …)
* Enerxía secundaria ou final:son as formas de enerxía útil, obtidas da transformación das fontes
de enerxía primarias en formas de enerxía aptas para ser utilizadas (electricidade, derivados do
petróleo, …)
Os diversos tipos de enerxía pódense converter entre si, aínda que nun sistema pechado ideal,
como sería o Universo, a suma de tódalas enerxías permanecerá a mesma (principio de
conservación da enerxía).
Sen embargo, na práctica, a enerxía pérdese en maior ou menor medida cando se converte,
afectando ao rendemento dende o punto de vista económico.
As fontes de enerxía secundarias (electricidade, calor, …) obtéñense por conversión das fontes de
enerxía primarias (carbón, gas natural, radiación solar, enerxía hidráulica, …)
Na industria enerxética distínguense diferentes etapas: a produción de enerxía primaria, o seu
almacenamento e transporte en forma de enerxía secundaria e o seu consumo como enerxía
final.

18. Todas esas transformacións implican unha cadea enerxética concreta.Por exemplo, a cadea
petrolífera: extracción, transporte, refinado e distribución.Cada transformación caracterízase polo
seu rendemento, sempre inferior a 1 debido ás perdas inherentes ao proceso.
Sóese identificar enerxía primaria con aquela que resulta da primeira transformación (calor
nuclear, electricidade eólica ou hidráulica, …) e como enerxía final a que chega finalmente ao
usuario (no contador) pois son para as que se dispón de datos.
As fontes de enerxía non só difiren na súa forma senón tamén no seu contido en enerxía.O
seguinte cadro ilústranos da cantidade de enerxía que se podería liberara se se queimara
completamente unha cantidade dada dunha fonte de enerxía (unidade de medición: Xulio)
Fontes: http://www.academiatesto.com.ar/ e http://es.wikipedia.org/

19. - Fontes de enerxía: recursos que proporcionan a forza necesaria para levar a cabo un traballo. O
seu uso é imprescindible en todos os sectores económicos e, especialmente, na industria.
- Clasificación:
 tradicionais: as de máis longa tradición no seu uso (pe-
tróleo, carbón, gas natural, minerais radio-
activos, hidroelectricidade)
* segundo a antigüidade no seu uso
 alternativas: xorden como alternativas ás clásicas ou tra-
dicionais (eólica, solar, maremotriz, xeotér-
mica, biomasa)
 non renovables: petróleo, gas natural, carbón, uranio.
* segundo capacidade
de rexeneración
 renovables (inesgotables): hidroeléctrica, solar, eólica, maremotriz,
xeotérmica, biomasa)
 sucias: as máis contaminantes e/ou perigosas (petróleo, gas natu-
* segundo nivel ou grao de ral, carbón, uranio).Soe asimilarse coas tradicionais.
contaminación
 limpas: as menos contaminantes (hidroléctrica, solar, eólica, …)

20. Algunhas ideas básicas:
* o sector da enerxía considérase unha actividade estratéxica, tanto en España como no resto dos
países do mundo.
* en España existe un forte desequilibrio entre produción e consumo de enerxía, o que converte
a España nun país cunha forte dependencia enerxética do exterior (importacións) e cun baixo
nivel de autoabastecemento enerxético.
* algunhas formas de produción de enerxía xeran fortes impactos e riscos ambientais, o que
esixe medidas de control acordes cosas orientacións do protocolo de Kioto.
* a alternativa para reducir esa forte dependencia e o impacto ambiental pasa por:
- aumentar a eficiencia enerxética.
- desenvolver a tecnoloxía e emprego de enerxías renovables. Para isto establécense, desde
1986, os Plans de Enerxías Renovables.O vixente é o Plan de Enerxías Renovables 2011-2020.

22. NON RENOVABLES, TRADICIONAIS, SUCIAS
CARBÓN
GAS
NATURAL
URANIO
PETRÓLEO

23. USOS
Central termoeléctrica
(As Pontes)
Produción de electricidade
Esquema funcionamento
central térmica
Transporte
Usos domésticos

24. RENOVABLES, ALTERNATIVAS, LIMPAS
Eólica
(no Monte Pindo) Solar
Parque solar fotovoltaico en Puertollano (Ciudad Real)
Solar
Planta solar térmica de torre en Jumilla(Murcia)
Biomasa
Planta de biomasa en Cuéllar (Segovia)

25. ESTRUTURA DA XERACIÓN E CONSUMO DE ENERXÍA ELÉCTRICA EN ESPAÑA NO 2010 segundo
Informe do Ministerio de Industria

26. Outras alternativas que procuran eficiencia enerxética
Coxeración
Trátase dun procedemento mediante o cal se obtén simultaneamente enerxía eléctrica e enerxía
térmica útil (vapor, auga quente sanitaria).Se, ademais, se produce frío (xeo, auga fría, aire frío),
chámase trixeración.
A vantaxe é a súa maior eficiencia enerxética, xa que aproveita tanto a calor como a enerxía
mecánica ou eléctrica dun único proceso (en vez de dúas instalacións independentes).Por outro
lado, ao producir a electricidade cerca dos puntos de consumo evítanse cambios de tensión e
transporte a longa distancia, reducindo as notables perdas de enerxía que iso supón (calcúlase
que nas grandes redes poden estar as perdas entre 0 25 e o 30%)
Planta de coxeración

27. Ciclo combinado
Unha central de ciclo combinado é unha central na que a enerxía térmica do combustible é
transformada en electricidade mediante dous ciclos termodinámicos: o dunha turbina de gas
(xeralmente gas natural), mediante combustión e dunha turbina convencional de vapor (auga).
Central de ciclo combinado
Amorebieta (Vizcaia)

28. Biocarburantes, biocombustibles ou agrocombustibles
Derivan da biomasa, materia orgánica orixinada nun proceso biolóxico, espontáneo ou
provocado, utilizable como fonte de enerxía.
Para a súa obtención pódense utilizar especies de uso agrícola como o millo ou a mandioca,
plantas oleaxinosas como a soia, o xirasol ou a palma ou especies forestais como o eucalipto ou o
piñeiro.
Os biocarburantes máis usados e desenvolvidos son:
* bioetanol (etanol de biomasa): por fermentación alcohólica de azucres de diversas plantas
como cana de azucre, remolacha ou cereais.
* biodiésel: a partires de aceites vexetais, usados ou sen usar (neste último caso, colza, soia, …,
cultivados con este fin)
Trátase dunha vía de investigación e innovación tecnolóxica aberta, co propósito de buscar
substitutos ós combustibles fósiles tradicionais.
Fonte: wikipedia

29. Planta de xeración de enerxía eléctrica a partir de bioetanol
Empresa: Abengoa Bioenergía S A
Localización: Teixeiro (A Coruña)

30. Industria

31. As revolucións industriais

32. Fonte: SM

33. Tipos de industria

34. Clasificación tradicional

35. As industrias adóitanse clasificar en función dos produtos que fabrican e do peso e volume das
materias que utilizan ou dos produtos que elaboran:
* Industrias de base: fabrican produtos semielaborados, como a metalurxia de base (siderurxia
cando nos referimos á obtención de ferro e aceiro), química pesada (sosa, ácido sulfúrico, …) e
petroquímica.Son industrias pesadas xa que consomen grandes cantidades de materias primas e
de enerxía.
* Industrias de bens de equipo: utilizan como materia prima os produtos proporcionados pola
industria pesada e fabrican artigos necesarios para o funcionamento doutras industrias e do
transporte.Destacan: fabricación de maquinaria, equipos industriais e material ferroviario, naval e
de construción.
* Industrias lixeiras ou de bens de uso e consumo: fabrican produtos elaborados destinados
directamente ao consumidor como as alimentarias, a téxtil e confección, a do calzado, a química
lixeira, …

36. Pesada:
Instalacións de Arcelor-Mittal en Gijón
Siderurxia - Actual
Altos Fornos do Mediterráneo - Sagunto
Imaxe histórica.Décadas de 1960-1970
Paisaxe negra
Petroquímica
Puertollano (Ciudad Real)
Aluminio - Metalurxia
San Cibrao (Lugo)

37. Bens de equipo:
Transporte
Maquinaria

38. Lixeira:
Téxtil Moble
Agroalimentaria
Papel

39. Clasificación polo nivel de desenvolvemento tecnolóxico

40. Fonte: SM

41. Os espazos industriais

42. As industrias adoitan localizarse no territorio agrupadas en espazos industriais, que se diferenzan
entre si polas súas dimensións e, sobre todo, polas industrias que acollen.
Os máis característicos son:
* Polígonos industriais: son espazos de dimensións variables que acollen ás industrias tradicionais.
Están dotados de infraestruturas e servizos axeitados para a implantación industrial e adoitan
localizarse nos arredores das cidades, ás que están unidos por vías de comunicación e infraestrutu-
ras.
* Parques tecnolóxicos: son espazos de dimensións similares aos polígonos industriais, pero neles
concéntranse as industrias de alta tecnoloxía.
Sitúanse en contornos de alta calidade ambiental e preto das cidades con universidade e centros de
investigación cos que están conectados, estimulando e xestionando a transferencia tecnolóxica e de
coñecementos entre universidades, empresas e mercados, xunto con outras institucións de I+D,
facilitando, así mesmo, a creación e crecemento de empresas innovadoras como incubadora de
empresas e outros servizos e espazos e instalacións de alta calidade.
* Tecnópoles: procúrase tamén a situación en espazos de alta calidade ambiental.Son zonas de
grandes dimensións onde se concentran as industrias de alta tecnoloxía vinculadas a empresas
innovadoras e centros de investigación e desenvolvemento (I+D).
Sitúanse preto das grandes cidades e están dotadas de modernas infraestruturas e da máis alta
tecnoloxía.

43. http://blogs.elpais.com/alternativas/2014/03/silicon-valley-a-la-espa%C3%B1ola-industria-formaci%C3%B3n-e-investigaci%C3%B3n.html
Polígono industrial
Bergondo
Parque tecnolóxico
Gijón
Parque tecnolóxico
Bizcaia

44. Situación parques tecnolóxicos en España:

45. Conceptos de uso frecuente:
- Empresa industrial: é a unidade económica de produción, con personalidade xurídica propia
que leva a cabo a actividade transformadora.
- Tipo de empresas por tamaño:
* Pequena empresa: hasta 50 traballadores.
* Mediana empresa: de 50 a 250 traballadores.
* Gran empresa: máis de 250 traballadores.
- PEME (cast. PYME): Pequena E Mediana Empresa (agrupa ao conxunto de ambos tipos de
empresas, todas aquelas con menos de 250 traballadores)
- IPI: Índice de Produción Industrial: é un indicador coxuntural que mide a evolución mensual
conxunta da cantidade e da calidade da actividade produtiva das ramas industriais, excluída a
construción.

46. - Clúster (ou cluster): é unha agrupación de empresas e institucións relacionadas entre si,
pertencentes a un mesmo sector ou segmento do mercado, que se atopan próximas
xeograficamente e que colaboran para ser máis competitivas.Son unha ferramenta de
competitividade baseada na colaboración dos seus membros.
- Banana azul: (Megalópole europea ou Dorsal Europea) termo que fai alusión á megalópole de
Europa Occidental que abrangue un corredor urbanizado descontinuo, sendo unha das maiores
concentracións de habitantes (uns 100 millóns), servizos, capitais e industria a nivel
mundial.Esténdese, aproximadamente, dende o sur de Inglaterra hasta o norte de Italia.A súa
disposición curva presenta forma de plátano e a imaxe que presenta desde fotos satelitais.
- I+D+i: siglas que significan Investigación, Desenvolvemento e innovación tecnolóxica.
- Incubadoras de empresas: (ou viveiros de empresas) son entidades que ofrecen arrendamentos
reducidos de espazos físicos, servizos de oficinas compartidos e asesorías profesionais para a
posta en marcha e desenvolvemento con éxito de novas empresas innovadoras e escasamente
capitalizadas, pero con elevado potencial de éxito e crecemento.A súa principal meta é conseguir
empresas exitosas que, tras confirmar a súa viabilidade ou inviabilidade, deixan o programa.

47. - NPI: (ou países emerxentes) son aqueles países con recentes procesos de industrialización
impulsados tanto pola deslocalización industrial e a globalización como por iniciativas de
empresas locais, onde se ofrecen beneficiosas medidas de radicación.
Os primeiros en denominarse así foron os chamados “dragóns asiáticos” (Corea do Sur, Taiwan,
Singapur, Hong Kong), engadíndose na actualidade outros como Sudáfrica, Arxentina, México,
Brasil, China, India, Malasia, Filipinas, Thailandia ou Turquía.
- Privatización: proceso oposto á nacionalización que consiste en traspasar á iniciativa privada
empresas ou organismos do Estado (venta de accións en poxa pública).
- Economías de gama: produción de series curtas de artigos diferentes a prezos rendibles
utilizando as mesmas canles de distribución para o maior número posible (por exemplo, liñas de
produtos).Termo nacido en 1975 e asociado ás transformacións vinculadas á Terceira Revolución
Industrial (fronte á produción estandarizada e masiva da Segunda Fase). Non todos os
economistas consideran importantes as economías de gama.

48. Panorámica histórica

49. Evolución Índice de produción industrial 1850 – 2010 en España
Fonte: SM

50. S. XIX

51. - O inicio da industrialización española foi máis tardío ca noutros países de Europa occidental,
chegando a conceptuar de “fracaso” esta Primeira Fase da Revolución Industrial en España que,
en calquera caso, determinan o retraso da industrialización en España.
- Causas:
* Mala dotación de materias primas e produtos enerxéticos básicos (carbón mediocre).
* Escaso capital dispoñible para a inversión industrial: gran parte do capital dirixiuse á compra de
terras (desamortización) que era o valor social dominante ó que se unía, salvo excepcións, un
escaso desenvolvemento do espírito empresarial.
* Baixa demanda de produtos industriais (baixa densidade de poboación, eminentemente agraria
e con escaso poder adquisitivo)
* Considerable atraso tecnolóxico: dependencia do exterior.
* Estrutura colonial da produción mineira: moitas das mellores minas (Serra Morena, Ciudad Real,
Huelva) foron explotadas por empresas de capital estranxeiro.Limitouse á extracción e
exportación das materias primas sen crear procesos de transformación no propio país.

52. - A escasa industrialización iniciada timidamente desde 1830, caracterizouse por:
* atoparse amparada por unha política proteccionista que aseguraba o mercado interior aos
produtos industriais españois e gravaba con fortes impostos (aranceis) as importacións, limitando
a modernización tecnolóxica.
* localizouse nuns enclaves moi determinados do norte e norleste:
 a explotación e o comercio do ferro en Vizcaia e Málaga e do carbón en Asturias que, co
tempo, deron lugar á siderurxia e á industria mecánica.
 o desenvolvemento da industria téxtil do algodón en Barcelona e da la en Sabadell, Terrasa e
Béjar.
 unha industria agroalimentaria (muíños, viño, aceite, azucre de remolacha) dispersa por
Andalucía, Castela e León e Castela A Mancha, moi atomizada.
Correspóndese coa 1ª fase da Revolución Industrial.

53. Fábrica de papel La Tolosana
Tolosa (Guipúzcoa) hacia 1880
Siderurxia La Constancia
Málaga – s. XIX

54. Etapa 1900 - 1936

55. Despegue e crecemento industrial:
Crecemento da achega ao PIB e da poboación activa ocupada no sector secundario (esta pase do
15% en 1900 ao 31% en 1930)
Sitúase na 2ª fase da Revolución Industrial.
Causas:
* A neutralidade de España na Iª Guerra Mundial actuou (aínda que coxunturalmente) como un
estímulo, favorecendo as exportacións e impulsou á industria ante a imposibilidade de importar
determinados produtos.
* A repatriación de capitais tras a perda das últimas colonias (1898), parte dos cales dirixíronse
cara ó investimento industrial.
* Incremento da demanda de produtos industriais, especialmente debido ao impulso das obras
públicas durante a ditadura de Primo de Rivera (demanda de ferro, cemento, …)
* Aplicación dunha política proteccionista: elimina a competencia exterior.

56. Cunca mineira asturiana 1º 1/3 s. XX
Obreros de la empresa Siemens en la sección de calderería de la
fábrica de Cornellà de Llobregat, 1929. (Fondo Siemens,
SA/ANC).
Fábrica “La Metalúrgica” de Vitoria en 1900
Fonte: Álava ayer
Fábrica téxtil en Sabadell – Principios s. XX

57. 1930 - 1959

58. Período da AUTARQUÍA (1940 – 1956)
* Autarquía: situación na cal un país se illa do comercio internacional e procura consumir só o
que produce internamente, restrinxindo ou prohibindo as importacións estranxeiras e
protexendo a súa produción nacional (con fortes barreiras arancelarias e non arancelarias) fronte
aos produtos do exterior.
* A Guerra Civil española (1936 – 1939) rematou co período de crecemento, ó que se sumou a
crise internacional que supón a IIª Guerra Mundial (1939 – 1945).
* Política industrial intervencionista.
* Fundación do INI (1941) (Instituto Nacional de Industria): creado para dar impulso á economía
española e promover o desenvolvemento da industria e a creación de novas empresas.Orixina a
creación de monopolios estatais ( Campsa, Endesa, Renfe, Tabacalera, …) e financia grandes
proxectos industriais.Desde 1995, denomínase SEPI (Sociedade Estatal de Participacións
Industriais), perdendo o protagonismo da época inicial.

59. O INI
- configúrase como un holding estatal e financeiro: crea e financia as súas propias empresas
(públicas) e participa e financia outras xunto con capital privado.
- obxectivo principal: incrementar a produción industrial o máis rapidamente posible, con
independencia do seu custo (os recursos procedían do Estado)
- especialización en sectores estratéxicos (carbón, electricidade, petróleo, minería e metalurxia,
abonos, celulosa, vehículos, produtos químicos, transportes e construción naval) que requerían
fortes inversións e proporcionaban, en moitas ocasións, escasa rendibilidade.Non resultaban
atractivos para a empresa privada, pero si resultaban necesarios para o país.
- Principais empresas incorporadas ao INI no período 1942 – 1950:
 ENDESA (Empresa Nacional de Electricidade)
 Iberia
 Empresa Nacional Bazán (estaleiros)
 SEAT ( Sociedade Española de Automóbiles de Turismo)
 ENCASUR (Empresa Nacional Carbonífera do Sur)

60. * Modelo territorial da industria nesta etapa: conxunto de núcleos desconectados:
 Cataluña
 País Vasco
 Andalucía
 Asturias
 Madrid
 Valencia
* Factores de localización industrial:
 existencia de capital privado ou do Estado (casos de Madrid ou Cataluña)
 man de obra capacitada (ind. téxtil catalá)
 dispoñibilidade de materias primas ((hulla inglesa para a siderurxia no País Vasco;
xacementos minerais en Asturias e Andalucía)
 proximidade de portos (exportación e importación de materias primas: caso de Andalucía,
Asturias, País Vasco, Valencia e Cataluña)
 existencia de conexións ferroviarias
 proximidade de mercados urbanos importantes próximos

61. Fase 1956 – 1959:
* Final da autarquía debido a: inicio de crecemento económico e, sobre todo, inicio de
negociacións cos EE.UU. , interesados en España no contexto da Guerra Fría
* Reconsideración da política e, dentro da mesma, da política industrial.

62. 1959 – 1975
Etapa do
“ Desarrollismo”

63. * A partir de 1959 prodúcese o despegue e posterior desenvolvemento do sector industrial.
* Plan de Estabilización de 1959: decreto - lei cuxos obxectivos básicos eran establecer as
bases para unha nova etapa de desenvolvemento económico e procurar unha maior integración
de España no contexto europeo e mundial.
 iníciase unha liberalización da economía española e unha apertura comercial e financeira
cara ao exterior.
 establecemento de medidas de diverso tipo:
 de tipo económico, tanto financeiras como comerciais.
 de tipo territorial, introducindo criterios de planificación.

64. Medidas de tipo económico (comerciais e financeiras)
 depreciación da peseta para fomentar as exportacións (taxa de cambio único: 1 dólar = 60
pesetas)
 liberalización das importacións: permítese a entrada de bens de equipamento, materias primas
e capitais (multinacionais, turismo, remesas de emigrantes, … = afluencia de capitais)
 conxelación salarial.
 inicio reforma tributaria

65. Medidas de tipo territorial e planificación: establecemento dos
Plans de Desenvolvemento
* cuadrienais (períodos de 4 anos), desde 1964 a 1975.
* obxectivos:
 promoción industrial nas zonas atrasadas (buscábase conseguir un equilibrio territorial
desde o punto de vista industrial, tratando de superar os desequilibrios existentes ata entón
entre unhas poucas zonas onde se concentraba a industria e o resto do territorio, case
desindustrializado.
 desconxestionamento das grandes aglomeracións industriais.

66. Fábrica camións Barreiros
Anos 1950 - 1960
Fábrica Seat – símbolo do
“Desarrollismo”
Estaleiros Astano - Fene
Antiga fábrica Ence (celulosa) - Huelva

67. Actuacións dirixidas á promoción de industrias en zonas atrasadas:
- creación de Polos de promoción e desenvolvemento industrial: seleccionáronse certas áreas
urbanas en rexións atrasadas, ofrecendo incentivos ás empresas que se instalaran nelas.
Selecciónanse dous tipos de cidades:
 cidades que contaban cunha certa base industrial (Sevilla, Valladolid, Vigo, A Coruña, Zaragoza,
Granada, Logroño, Oviedo, Córdoba e Vilagarcía de Arousa): constituían os Polos de desenvol-
vemento industrial
 áreas máis atrasadas que esixían moita inversión (Burgos, Huelva): eran os Polos de promoción
industrial.
- creación de Zonas de Preferente Localización Industrial (ZPLI), …

68. Actuacións dirixidas á desconxestión das grandes áreas industriais:
- créanse os Polígonos de desconxestionamento industrial: incentívase o traslado das fábricas
desde as áreas saturadas a núcleos próximos a elas (é o caso de Toledo e Guadalajara para
desconxestionar Madrid)

69. Resultados:
- os efectos do Plan de Estabilización supuxeron un crecemento sen precedentes da economía
española: España convértese nun país industrial (a participación da industria no PIB pasou do
26% en 1964 ao 34% en 1970)
- sen embargo, os resultados non responderon ás expectativas: a industria continuou concentrán-
dose nos núcleos que xa tiñan un tecido industrial complexo (País Vasco, Cataluña, Madrid ou
Comunidade Valenciana), con logros moi modestos nas áreas menos industrializadas (Valladolid,
Sevilla, Vigo, A Coruña)
- nesta etapa o INI reduciu o seu protagonismo industrializador e pasou a exercer un papel
subsidiario (apoio á iniciativa privada)

70. 1975 – 1985
Crise económica
e
reconversión industrial

71. Do modelo industrial “fordista”
ao
“postfordista”
A Terceira Revolución Industrial

72. A miúdo sóese explicar a transición do modelo industrial da Segunda Revolución Industrial á
Terceira R. Industrial como o tránsito do modelo fordista a un novo modelo, postfordista.En
España, significará:

73. CRISE ECONÓMICA DE 1975
A partir de 1975 a crise económica afectoulle a todos os países industrializados, incidindo moi
duramente sobre a industria española debido ás súas acusadas debilidades.
As causas:

74. * Causas externas:
 encarecemento da enerxía (gran suba do prezo do petróleo en 1973,incrementando os custos
de produción e reducindo a demanda)
 inicio da denominada terceira revolución industrial ( xera innovacións tecnolóxicas, novos
sectores industriais e novos sistemas de produción) que deixa anticuado o sistema fabril anterior
 novas esixencias da demanda (esixencia de calidade, deseño e diversificación dos produtos)
 intensificación da globalización económica que favorece unha división internacional do
traballo (territorios especializados nos sectores industriais para os que contan con máis vantaxes)
que favoreceu os procesos de deslocalización da industria nos países industrializados.

75. * Causas internas:
 a coxuntura histórica ( morte de Franco en 1975 e inicio da transición política, o que xerou
incerteza política, paralizou as inversións empresariais e retrasou as medidas políticas de axuste á
crise xeral - que se retrasarán 10 anos -)
 as deficiencias da industria española, tanto as estruturais como as herdadas da etapa
inmediatamente anterior (especialización en sectores maduros, que son os que sofren a crise con
maior forza; baixa produtividade a aumentos dos custos; escaso nivel innovador e elevada
dependencia tecnolóxica e financeira; elevado endebedamento empresarial, …)

76. As consecuencias:
* peche de moitas empresas.
* descenso da produción.
* caída dos beneficios e aumento do endebedamento empresarial.
* aumento do paro.
* descenso da participación industrial no PIB.
* consolidación da posición semiperiférica española no contexto económico mundial.

77. As medidas para facer fronte á crise
* os países da OCDE (Organización de Cooperación e Desenvolvemento Económico) adoptaron,
xa desde 1975 políticas de reestruturación industrial.
* en España, a adopción desas medidas retrasouse ata a década de 1980 por circunstancias
políticas (paralización de medidas impopulares por temor a que o descontento social fixese
fracasar o proceso de transición política)
* as medidas para facer fronte á crise tomáronse a partir de 1984, cunhas profundas repercusións
no panorama industrial español.
* iniciouse entón un proceso de reestruturación industrial con dúas vertentes
complementarias:
 un proceso de reconversión industrial.
 un proceso de reindustrialización.

78. A reconversión industrial
* obxectivo: ser un “tratamento de choque” que actuase, nun breve período de tempo, sobre os
sectores industriais en crise, realizando os axustes e reformas necesarias para lograr a súa
viabilidade.Seguía as directrices da OCDE e da CEE (hoxe UE) para a integración de España na
mesma (1986).
* actuacións: trátase dun conxunto de medidas de reestruturación ou axuste empresarial e
sectorial combinadas cunha política de intervención pública, tratando de axustar a oferta
produtiva á demanda, para o cal leváronse a cabo:
> peches de empresas ou reducións da capacidade produtiva.
> regulacións de equipo mediante despedimentos ou prexubilacións.
> procesos de modernización tecnolóxica e especialización en produtos con maior demanda.
* sectores seleccionados: os propios da 2ª Rev. Industrial, coñecidos como sectores maduros,
especialmente á industria pesada, que tiñan unha importante participación na produción e o
emprego (siderometalúrxico, construción naval, liña branca de electrodomésticos, equipo
eléctrico, compoñentes electrónicos, téxtil e calzado, cinco empresas multinacionais), gran parte
deles con destacada presenza do INI.
Houbo unha concentración das actuacións nas grandes empresas, mentres que moitas pemes,
moi afectadas pola crise, quedaron excluídas.

79. * Consecuencias do proceso:
- Forte redución do emprego.
- proceso de desindustrialización con marcado carácter xeográfico, xa que as empresas especia-
lizadas en sectores maduros estaban moi concentradas no espazo: a excepción dalgúns núcleos
dispersos (Puertollano, Ponferrada, Cádiz, Linares, Sagunto) ou áreas metropolitanas(Baixo
Llobregat, Sur metropolitano de Madrid, …) a crise afectou en gran medida á cornixa cantábrica.
- desmantelamento de gran parte da industria pesada (en gran parte construída durante a etapa da
autarquía baixo dirección do INI) que afecta a determinadas zonas máis sensibles pola súa estrutura
de “monocultivo industrial” (HUNOSA e ENSIDESA en Asturias, Altos Hornos de Vizcaya en Bilbao,
Altos Hornos del Mediterráneo en Sagunto, estaleiros de Ferrol, estaleiros e industria química en
Cartagena ou os estaleiros da baía de Cádiz)
- nesas áreas industriais en declive xeráronse problemas económicos (aumento do paro),
sociolaborais (saldos migratorios negativos por emigración, …) e ambientais (paisaxes negras
abandoadas e contaminadas) e unha preocupante falta de expectativas.
- por outro lado, e de cara ao futuro, medra a capacidade de atracción de novos espazos que antes
eran considerados periféricos ou secundarios (áreas rurais ou rururbanas)

80. A política de reindustrialización
* paralela e complementariamente á reconversión, adoptouse unha política de reindustrialización
* obxectivo: recompoñer o tecido industrial das zonas máis afectadas pola reconversión, creando
nelas novas actividades económicas e industriais con futuro; diversificar a actividade económica;
absorber ós parados da reconversión.
* actuacións e medidas: creación das ZUR (Zonas de Urxente Reindustrialización) e ZID (Zonas de
Industrialización en Declive) co obxectivo de incentivar a instalación e ampliación de empresas.
Delimitáronse sete zonas (que incluían 80 municipios) en Galicia (Ferrol e Vigo), Asturias (cunca
central), País Vasco (área metropolitana de Bilbao), Andalucía (baía de Cádiz), Cataluña (área
metropolitana de Barcelona) e Madrid.
* resultados:
 positivos: crecemento do investimento e da diversificación industrial en zonas antes moi
especializadas.
 negativos: xerou menos emprego do previsto 1/4 do esperado); carácter moi selectivo, xa que as
axudas (elevada inversión) beneficiaron, principalmente, ás grandes empresas; acentuou os
desequilibrios rexionais, pois Madrid e Barcelona levaron a maioría dos proxectos, os empregos e o
investimento.

81. 1985 – Actualidade

82. A partir de 1985, a industria española iniciou unha etapa de recuperación da crise, non sen
problemas, como foi o período de crise de inserción e adaptación ao espazo da Unión Europea no
período 1990 – 1997 que obrigou a establecer unha segunda reconversión industrial en 1991
cando aínda non se tiña concluída a primeira nalgúns sectores, o que tivo efectos negativos
engadidos sobre o emprego.
Na recuperación influíron:
* a incorporación de España á Comunidade Económica Europea (Unión Europea desde 1993) en
1986.
* a progresiva adopción das innovacións da Terceira Revolución Industrial.

83. A incorporación á Comunidade Económica Europea (1986)

84. * supón novos retos:
- integración nun mercado moi competitivo.
- adopción da normativa e directrices industriais comunitarias.
- regulacións técnicas e sanitarias dos produtos.
- supresión dos monopolios empresariais.
- eliminacións das axudas estatais ás empresas (libre competencia).
* vantaxes:
- aumento do mercado para os produtos españois (500 millóns de persoas, o terceiro conxunto
mundial despois de China e a India)
- desaparición dos aranceis comerciais e todo tipos de trabas ao libre tránsito de man de obra,
capitais e tecnoloxía.
- participación nos fondos estruturais ( axudas da Unión Europea para reducir as disparidades
rexionais dirixidas ás rexións máis atrasadas, ás rexións afectadas por declive industrial e ao paro;
FEDER, FSE E FEAGA)

85. Liquidación do INI e dos monopolios estatais
Privatizacións
Creación da SEPI

86. O INI: coa entrada de España na CEE, ten que modificar as súas funcións, perdendo sentido e
privatizando ou liquidando as súas empresas ao longo da década de 1980.
- seguindo as directrices da CEE, definirá a política económica global e a coordinación do proceso
de reconversión dos anos 1980-1990.
- entre 1985 e 1989 desprendeuse de moitos negocios, privatizando e vendendo unhas socieda-
des e liquidando ou pechando outras.
Algunhas privatizacións importantes: SEAT, Iberia, ENDESA, Aceralia (antes Ensidesa), Repsol
(antes INH), ENCE (papeleira), E.N. Bazán (estaleiros militares, Navantia), Enfersa (fertilizantes),
Empresa Nacional Santa Bárbara (armamento), …
Pecháronse empresas como: Altos Hornos de Vizcaya (AHV) e Altos Hornos de Sagunto (AHS),
Astano, …
En 1992 convértese en TENEO e desde 1995 pasa a denominarse SEPI (Sociedade Estatal de
Participacións Industriais), privatizando outros monopolios do Estado como Telefónica, Tabacale-
ra, Transmediterránea, Inespal (aluminio), …

87. PROCESOS DE PRIVATIZACIÓN EMPRESAS ESTATAIS:
(Fonte: Ed. Santillana)

88. Incorporación á Terceira Revolución Industrial

89. A industria española incorporouse tamén, desde entón, aos cambios de Terceira Revolución
Industrial, baseada na innovación, aplicando os avances da revolución científica e tecnolóxica a:
- obtención de novos produtos.
- proceso de produción (métodos de produción e distribución).
- organización (métodos de traballo e xestió).
- mercadotecnia (métodos de comercialización).

90. Cambios na produción industrial

91. * A revolución tecnolóxica impulsa novos sectores industriais ou de “alta tecnoloxía” (sectores de
alta intensidade tecnolóxica):
- telemática ou TICs: informática e telecomunicacións.
- automatización: robótica.
- instrumentos de precisión.
- novos materiais: polímeros, aliaxes, terras raras.
- medios de transporte: aeroespaciais, trens de alta velocidade, Internet.
- biotecnoloxía: enxeñaría xenética, mediciña.
- sector das enerxías renovables: eólica, solar, maremotriz, xeotérmica.
* As novas tecnoloxías poden aplicarse a sectores industriais tradicionais (“rexuvenecemento”)

92. Fibra óptica
Telecomunicacións
Láser
Automatización
(robótica)

93. Sector aeroespacial
Biotecnoloxía
e Enxeñaría Xenétic
Polímeros
Terra raras

94. Cambios no sistema de produción

95. - Descentralización:
Consiste en dividir o proceso de produción en fases e localizar cada unha delas en establecementos
separados, situados no lugar máis favorable, grazas ás redes telemáticas (transmisión de decisións e
coordinación de establecementos en tempo real a escala planetaria) e ás novas tecnoloxías.
A descentralización produtiva substitúe á gran fábrica e ao sistema fordista de produción.
Pode realizarse esta descentralización:
* creando empresas multiplanta: divídese o proceso en tarefas especializadas levadas a cabo en
establecementos separados.
* subcontratación: de tarefas a outras empresas.
* creando redes de PEMES que dividen o traballo ou se especializan na mesma rama, combinando
competencia con cooperación en canto a acceso á información, a determinados servizos e á
tecnoloxía.

97. - Flexibilización produtiva:
Consiste en fabricar pequenas series de produtos diferentes a prezos rendibles grazas ao emprego
de maquinaria automatizada e programable.
Substitúense as economías de escala polas economías de gama, que responden de xeito áxil a unha
demanda variada e cambiante.

98. Cambios no tamaño das empresas

99. - Redución do tamaño medio das fábrica.
- Extensión das PEMES como modelo produtivo e de xestión.

100. Cambios no emprego industrial

101. * Aumenta a cualificación e terciarización do emprego industrial
- Redúcese o emprego nas tarefas propiamente produtivas (traballadores manuais ou de “mono
azul”), substituído pola automatización.
- Aumenta o emprego nos servizos á produción
 realizado po traballadores cualificados (ou de “colo branco”)
 centrado nas fases previas á produción (I+D, deseño, xestión) e nas fase posteriores (controis
de calidade, mercadotecnia, servizo posvenda).
* Desregularízase o mercado laboral por esixencia de flexibilidade
- Redúcese o número de traballadores do mercado primario (regulado mediante negociación
colectiva e con certa estabilidade)
- Aumenta o número de traballadores do mercado secundario (sen regulación e con crecente
precariedade laboral).

102. Cambios na localización industrial

103. - Prodúcese a difusión e a deslocalización da industria: búscase a redución de custos coa situación
das mesmas nos lugares que ofrecen máis vantaxes.
- Tendencia á concentración de industrias en áreas centrais que reúnen as mellores dotacións de
infraestruturas, equipamentos e servizos.