Nederland overweegt anno 2013 invoering van het Reële Pensioencontract. Naast het bestaande Nominale en voorgenomen Reële Contract, blijkt er behoefte aan een derde variant: Nominaal Plus Nominaal Plus betekent: Nominaal + Voorwaardelijke indexatie + Onvoorwaardelijke reële indexatie zoveel als mogelijk en pas wanneer dat ook met voldoende zekerheid duurzaam gegeven kan worden (geen kortingen) Presentatie van Jos Berkemeijer zoals gegeven op een expert meeting die bestond uit een brede bestuurlijke vertegenwoordiging van organisaties uit de pensioensector.

1. 30-8-2013 Expert Meeting 29 augustus 2013 1
Expert Meeting
29 Augustus 2013
Nominaal-Plus

2. Agenda
30-8-2013 Expert Meeting 29 augustus 2013 2
9.30 uur Welkom, Opening en Doelstelling
Dagvoorzitter: Jos Berkemeijer
9.40 uur Macro Economisch en Internationaal Perspectief
Jos Berkemeijer
10.15 uur Nominaal Plus: Goede oplossing binnen een reëel kader
Rajish Sagoenie
11.00 uur Koffiepauze
11.10 uur Discussie
12.00 uur Sluiting

3. Welkom, Opening en Doelstelling
30-8-2013 Expert Meeting 29 augustus 2013 3
1. Pensioenakkoord (2010/2011); Consultatie 2014; Nieuw FTK per 1 1 2015
Keuze pensioensysteem
1. Nominaal; 97,5% (?) zekerheid; strenger maar nog onzeker toezichtskader
2. Reëel; geen zekerheid; Toezichtskader: korten op ‘indexatie’ c.q. ‘rechten’
Doelstelling : Pensioencontract = Duurzaam + Communiceerbaar
2. Essay ‘Nominaal +’ van EPPs Marcellino Kropman en Marguerite Roorda
(Nyenrode Executive Pensions Program 2012/2013)
Conclusie
Door invoering van ‘Nominaal +’ kan de ambitie van
een reëel pensioen worden vergroot zonder de
voordelen van de nominale zekerheid teniet te doen.
3. Doelstelling van de dag
Hoe nominaal pensioen en indexatie in te passen in een reëel toezichtskader?

4. Pensioenhoogte, Risico & Keuze
30-8-2013 Expert Meeting 29 augustus 2013 4
Je mag blind twee pensioeneieren pakken uit slechts één mandje.
Welk mandje kies je?
Het nominaal mandje links of het reëel mandje rechts?

5. Overwegingen I
30-8-2013 Expert Meeting 29 augustus 2013 5
Lessen uit het verleden I
• Volledige duurzame indexatie van pensioen blijkt niet haalbaar
• Pensioenkortingen werden soms doorgevoerd nadat in goede tijden eerst
(gedeeltelijk) geïndexeerd was.
DNB Terugblik 2013
http://www.dnb.nl/nieuws/nieuwsoverzicht-en-archief/dnbulletin-2013/dnb286393.jsp
Totale prijsindexatie 2008-2013 8,84%
Gemiddeld gewogen Indexatie 3,50%
Gemiddelde korting -1%
Totaal Indexatie + Korting 2,50%
Tekort op reëel kader 6,34%
( 28% = 2,5% / 8,84% )

6. Overwegingen II: Er zijn uitzonderingen!
30-8-2013 Expert Meeting 29 augustus 2013 6

7. Overwegingen II
30-8-2013 Expert Meeting 29 augustus 2013 7
Lessen uit het verleden II

8. Overwegingen III
30-8-2013 Expert Meeting 29 augustus 2013 8
Lessen uit het verleden III
• Waardering Verplichtingen
• ‘DE’ risicovrije rentevoet bestaat niet.
Sterk wisselende disconto rentevoeten leiden voortdurend
tot over- of onderwaardering en tot generatiesolidariteitsvraagstukken
• Waardering blijft altijd discutabel. Echter: Art. 134 PW (Kortingsartikel)
Uiteindelijk zijn de risico’s van de verplichtingen gelijk aan die van de assets
• Market Value geeft weliswaar een geobjectiveerde verkoopwaarde van een
pensioenportefeuille, maar
• Is een ongeschikt instrument om indexaties, kortingen en/of opslagen mee
vast te stellen (te volatiel)
• de waarde van de portefeuille voor een potentiële koper is tevens
afhankelijk van het risicoprofiel van de portefeuille van de koper

9. Overwegingen III
30-8-2013 Expert Meeting 29 augustus 2013 9
Conclusies en gevolgen voor
het nieuwe reële pensioencontract
• Reële pensioen doelstelling o.b.v. huidige premie en risico niet geheel
haalbaar en derhalve niet duurzaam
• ‘Zig-Zag’ beleid: Indexeringsbeleid moet veiliger worden vastgesteld
Sterk wisselende waarderingen leiden bij onveranderd indexeringsbeleid tot
jaarlijks sterk wisselende indexeringen en kortingen.
• De voorgenomen AFS (RAM) systematiek verergert dit ‘Zig-Zag’ Beleid
• Te positieve en te negatieve jaarlijkse uitkomsten worden nu jaarlijks
verplicht uitgesmeerd over maximaal 10 jaar
• De jaarlijkse pensioenuitkomst voor een deelnemer bestaat uit een
voortdurend wisselende samenstelling van plussen en minnen
• Pensioen = Uitgesteld inkomen. Reëel pensioencontract:
Is dat wenselijk?
Pensioenzekerheid < Inkomenszekerheid

10. Communicatie Doelstelling: Voorbeeld
30-8-2013 Expert Meeting 29 augustus 2013 10
Reëel
+
Nominaal

11. Communicatie Doelstelling: Geleerd?
30-8-2013 Expert Meeting 29 augustus 2013 11
2007 2009 2013

12. Communicatie Doelstelling: Doordacht?
30-8-2013 Expert Meeting 29 augustus 2013 12
Nieuw Pensioencontract
• AFS = Aanpassingsmechanisme Financiële Schokken, voorheen:
Rendements Aanpassings Mechanisme Pensioencontract (RAMP)
Systematiek voldoende uitgewerkt bij
• Tijdelijk pensioen
• Hoog laag pensioen; Uitruil ; Uitstel
• Dienstverlaten / Indiensttreding
• Inkoop/Afkoop pensioenrechten
• Arbeidsongeschiktheid
• Deelpensioen
• Etc.
• AFS in procenten of absolute bedragen?
• AFS Communicatie vooraf getoetst met
communicatiedeskundigen bij deelnemers?

13. Discontorente: Doordacht?
30-8-2013 Expert Meeting 29 augustus 2013 13
Nominale discontocurve
Reële discontocurve
Conclusies onderzoek F&C
• Reële discontorente voor lange
looptijden (>20 jr) ligt 2,5% tot
0,8% LAGER dan nominale
discontorente
• nFTK reële dekkingsgraad is
aanzienlijk lager (circa 15%-punt)
dan nominale dekkingsgraad
• Gevolg: Reëel Dekkingstekort
15% korting (1,5% p/j)
• Risico-opslag (tot 1,5%) en
Indexatieafslag (1,5-2%) vrijwel
gefixeerd
• Slechte relatie tussen werkelijke
inflatie en gedefinieerde
inflatieafslag
Bron: F&C, CPB, Bloomberg, juli 2013

14. Alternatief: Nominaal Plus
30-8-2013 Expert Meeting 29 augustus 2013 14
1. Nominaal pensioen met zo volledig mogelijke reële indexatie intentie
2. Nominale toezegging met 97,5% zekerheid; Eenvoudig communiceerbaar
3. Per deelnemer wordt gedurende de diensttijd het (maximaal) op
te bouwen voorwaardelijke indexatierecht bijgehouden
4. Dit voorwaardelijk indexatierecht wordt pas op of naarmate de
pensioendatum nadert, omgezet in een onvoorwaardelijk recht
5. Het precieze indexatiebeleid kan door sociale partners worden bepaald.
6. Essentie is dat onvoorwaardelijke indexatie pas plaatsvindt als een nader
gedefinieerde ruime buffer /VVP verhouding duurzaam in stand kan
worden gehouden
7. Bij de uiteindelijke wijze van onvoorwaardelijk indexeren is
geborgd dat degene die heeft bijgedragen aan de versterkte
bufferopbouw, daar ook naar rato van profiteert
8. Resultaat: Een veiliger en gezondere Buffer/VVP verhouding
9. Er wordt pas pensioen (indexatie) toegekend als dat ook in belangrijke
mate (97,5%) kan worden nagekomen (Geen zigzag beleid)

15. Macro Perspectief: Meer risico’s I
30-8-2013 Expert Meeting 29 augustus 2013 15
Nederland
• Lagere rendementsvooruitzichten,
• Grotere volatiliteit, Crises wordt norm
• Langer leven, hogere werkeloosheid
• Werkgevers willen minder risico lopen
• Verscherpt en nieuw toezicht (Solvency?)
Werknemers
lopen meer
risico

16. Macro Perspectief: Meer Risico’s II
30-8-2013 Expert Meeting 29 augustus 2013 16
Alle risico’s proberen uit te sluiten

17. Macro Perspectief: Meer risico’s III
30-8-2013 Expert Meeting 29 augustus 2013 17
 Ambities verlagen
 Downside risico’s beperken
 Minimale ambitieniveaus vaststellen en veiligstellen
(Bodems leggen)
 Zorgen dat je van upside risico’s
kunt blijven profiteren
(Positive Black Swans)

18. Macro Perspectief: NL Samenleving
30-8-2013 Expert Meeting 29 augustus 2013 18
Draagvlak Pensioenfonds in een Veranderende Samenleving
• Gemiddelde diensttijd neemt af
• Werkgevers willen minder risico lopen en een stabiele premie
• Solidariteit onder druk; Nieuwe individuele pensioensystemen
• Pensioenbehoefte:
• Gradueel met pensioen i.p.v. één pensioendatum
• Pensioenpot voor Inkomensaanvulling en Zorg
• Inkomensbehoefte na leeftijd 85:
• Is levenslange indexatie wel nodig?
• Gericht op Zorg i.p.v. Inkomen
• Verhouding (in)actieven; Governance; machtsverhouding; Bestuurbaarheid?
• Hoogte pensioenpremie en Internationale concurrentie kracht
• Houdbaarheid publieke stelsel (AOW, Zorg)
• Er is behoeft aan een simpele oudedagsrekening met behoud van solidaire
elementen die zekerheid biedt en flexibel aangewend kan worden voor
pensioen, arbeidsongeschiktheid, Zorg (AWBZ).
• Nominaal + is houdt het eenvoudig en is een eerste stap op weg

19. Ambitie: Nominaal Plus in FTK-2
30-8-2013 Expert Meeting 29 augustus 2013 19
• Creëer de mogelijkheid binnen nieuwe FTK om daar nominale
pensioentoezeggingen met voorwaardelijke indexatie in onder te brengen
• In essentie zijn zowel NP+ als Reëel, even risicovol. In beide gevallen wordt
er gekort als de ambities niet haalbaar blijken.
• Het Reëel contract definieert de maximale ambitie en gaat getrapt
korten zodra die niet haalbaar lijkt.
• NP+ kent een lagere ambitie, indexeert pas als dat ook duurzaam kan,
en hoeft pas te korten als de
integrale lange termijn resultaten
onder die van de premiegrondslag liggen
• Alternatief: NP+ als “Reël-3%” ?

20. Macro Perspectief: Economisch
30-8-2013 Expert Meeting 29 augustus 2013 20
Market Outlook 2013 en verder
• Langdurige periode van aanhoudende onzekerheid met lage economische groei
• Toenemende volatiliteit en covariantie van alle belangrijke
beleggingscategorieën (aandelen, obligaties)
• Uitzicht: Lage rente, risico van hyperinflatie, systemic risk
• Naast 'Performance Risk', vragen andere risico's aandacht: Economic Risk,
Principal Risk, Credit Risk, Collateral Risk, Collateral Margin Call Risk, Country
Default Risk, Currency Risk, Euro-Risk, Longevity Risk, Cost Risk, etc.
• Voortdurend veranderende regelgeving met nog onzekere effecten:
EMIR, Mifid2, Cost Transparency, FTK1/2, AIFMD, etc
• Risicovrije rente blijft variëren in de tijd.
• Free lunches en "veilige havens" bestaan niet meer
Return = Risk; De rekening volgt altijd

21. Intermezzo: Toekomstig Rendement
30-8-2013 Expert Meeting 29 augustus 2013 21
30 37 42
1 7 13
2 8 15
Thema’s
1. Maar…., bij een reëel pensioencontract kunnen we toch meer risico nemen
2. De mathematische voorspelbaarheid en verklaarbaarheid van toekomstige
rendementen is beperkt

22. Macro Perspectief: Economisch
30-8-2013 Expert Meeting 29 augustus 2013 22
Index
L =Liabilities: +113%
A = Assets: +60.5%
A/L = -24.7%
Global DB Asset/Liability Indicator
Source: Towers Watson a.o.

23. Macro Perspectief: Economisch
30-8-2013 Expert Meeting 29 augustus 2013 23
Debt ratios
remain at
historic levels
in advanced
economies

24. Macro Perspectief: Internationaal I
30-8-2013 Expert Meeting 29 augustus 2013 24
http://www.bis.org/publ/arpdf/ar2013e4.pdf#page=5

25. Macro Perspectief: Internationaal II
30-8-2013 Expert Meeting 29 augustus 2013 25
GDP
Traditional DebtUnfunded Total (million US$)
Germany 81% 55% 136% 3,400,579
Netherlands 65% 499% 565% 773,116
United States 104% 1196% 1300% 15,684,750
Debt in % GDP

26. Macro Perspectief: Internationaal III
30-8-2013 Expert Meeting 29 augustus 2013 26
Conclusies Internationaal Perspectief
• Besparingen op het Nederlands publieke pensioen- en zorgstelsel zijn
onafwendbaar
• Besparingen zullen niet opgevangen kunnen worden door economische
groei
• Een sterke, solide en zekere tweede pensioenpijler is dus een absolute must
en zal steeds belangrijker blijken als de AOW onder druk komt en minder
zeker wordt
• Innovatie!!!
De tweede pijler dient te worden versterkt
en geflexibiliseerd
• Directe of indirecte financiering van
de staatsschuld uit premieverlagingen
in de tweede pijler zullen illusoir blijken

27. Macro Perspectief: Risico en Return
30-8-2013 Expert Meeting 29 augustus 2013 27
1. Conclusion DNB
Actual performance 2000-2010 is 0.2% better than ‘own defined’ benchmark
2. Other Conclusions
• Compound average performance (4.2%) equals arithmetic average performance
• Average performance (4.2%) < 10Y Eurobonds performance
There’s no pay out on risk!!! Source: DNB

28. Macro Perspectief: Meer Risico?
30-8-2013 Expert Meeting 29 augustus 2013 28
Discussion
A real pension objective
puts the nominal
pension at risk

29. Macro Perspectief: Nieuwe wetgeving?
Basel III
Solvency II

30. De Afweging
30-8-2013 Expert Meeting 29 augustus 2013 30
Kunnen we in steeds onzekere toekomstige tijden niet beter kiezen voor
een zo zeker mogelijke tweede pijler die bovendien op termijn in redelijke
mate uitzicht biedt op een reëel pensioen?

31. Conclusies
30-8-2013 Expert Meeting 29 augustus 2013 31
• Pensioenen in de tweede pijler lopen steeds meer risico’s
Vrijwel alle risico’s komen (per saldo) voor rekening van de deelnemer
• Reëel pensioencontract in de huidige vorm niet haalbaar en werkbaar
(onvoldoende doordacht: communicatie, kortingen bij introductie, etc)
• Er is naast Nominaal en Reëel behoefte aan een derde variant: Nominaal+
Nominaal+ = Nominaal + Voorwaardelijke indexatie + Onvoorwaardelijke
reële indexatie zoveel als mogelijk en pas wanneer dat ook met voldoende
zekerheid duurzaam gegeven kan worden (geen kortingen)
• Met Nominaal+
• wordt een een gezondere Buffer/Verplichtingen-verhouding bereikt
• kan de generatiesolidariteit beter gestuurd worden
• kunnen bestaande rechten probleemloos worden ingevaren
• FTK Advies: Pas FTK als volgt aan voor de derde variant Nominaal+ :
• nFTK risicovrije rentevoet (methode reëel, nominaal, of ‘vast’)
• een disconto risico-opslag (0%-3%; afhankelijk van beleggingsportfolio)
• Geen afslag voor indexatie (indexatie is onvoorwaardelijk)

32. Discussie & Stellingen I
30-8-2013 Expert Meeting 29 augustus 2013 32
1. Nominaal+ is een goed praktisch alternatief voor het reële pensioencontract
2. Oude rechten invaren in een Nominaal+ regeling is eenvoudiger dan in een Reële
regeling (minder claimrisico)
3. Nominaal+ is inpasbaar in het reële toezichtskader (FTK-2)
4. En Buffers én een risicovrije discontovoet is een overkill aan veiligheid
5. Ook bij een Nominaal+ contract kun je in reële termen communiceren
6. Is een onzeker reëel kader in een verplichte pensioenregeling wel houdbaar?
(kunnen we deelnemers wel dwingen te investeren in een onzekere doelstelling?)
7. Waarom een complexe, moeilijk te communiceren Reële regeling, als de
einduitkomst ongeveer gelijk is aan die van een Nominaal+ pensioencontract
8. Hoeveel rendement moet een pensioenfonds eigenlijk maken om aan zijn
verplichtingen (reëel of nominaal) te kunnen voldoen
9. Een deelnemer heeft bij een risicovol pensioen het recht om te weten wat de
zekerheid van verschillende pensioenuitkomsten is.
10. Het effect van meer risico nemen betekent een grotere kans op een lagere
nominale uitkering. Is dat voor iedere deelnemer duidelijk?

33. Discussie & Stellingen: Stelling 8
30-8-2013 Expert Meeting 29 augustus 2013 33

34. Discussie & Stellingen: Stelling 9
30-8-2013 Expert Meeting 29 augustus 2013 34