1. Эх хэрэглэгдэхүүн
1. Эхийг хувиргаж бичиж сургах. Монгол хэлний боловсролын агуулгын айн нэг нь
“Хэлний хувиргал” юм. Энэ айн хүрээнд хувиргалын хэл зүйн онолын зарим ойлголт
эзэмшүүлэхийн зэрэгцээ хэлний нэгжүүдийг хувиргах аргатай холбоотой зохих мэдлэг
чадвар эзэмшүүлнэ. Шилжилтийн 7 дугаар ангийн сургалтын хөтөлбөрт үг
дэлгэрүүлэхийг
“Нийлмэл үг”, өгүүлбэр хувиргалыг “Өгүүлбэр хувиргах арга” (мэдлэг), “Өгүүлбэрийг
хувирган өөрчилж бичих“, “Цөм өгүүлбэрийг дэлгэрүүлэх” (чадвар); эхийн хувиргалыг
“Эхийг хувирган бичих арга” (мэдлэг), “Цогцолборыг дуурайн болон хувирган өөрчилж
бичих (чадвар) сэдвийн дор олгохоор тусгасан байна.
Эхийг хувирган бичихэд тулгуур үгийг таньж ялгах чадвар эзэмшүүлэх явдал чухал.
Эхэд олонтаа давтагдаж байгаа нэр үгээр эхийн сэдэв тодорхойлогдох бол үйлдэгчийн
үйл
хөдлөлөөр эхийн санаа тодорч гардаг.
Хураах
Салаалах
(нэгж хасах)
(нэгж солих, сэлгэх)
Эхийн хувиргал
Дэлгэрүүлэх
(нэгж нэмэх)
Тонгоргох
(нэгжийг байр сэлгэх)
Эхийг хураах. Эхийг уншиж, утга санааг сайтар ойлгосны дараа тулгуур үгсийг
олж, гол санааг гарган ярьж, бичихийг эхийг хураах гэнэ. Өөрөөр хэлбэл, хэрэг явдлыг
цөөн үгээр илэрхийлж ярьж, бичнэ гэсэн үг болно. Ийнхүү бичихэд эхийн гол санаа
өөрчлөгдөх ѐсгүй. Иймээс эхийг хурааж бичихэд эхийн агуулга буюу үйл явдлыг
илэрхийлэхэд голлох үүрэгтэй тулгуур үгийг олж сурсан байх ѐстой.
Эхийг хурааж бичихдээ юу анхаарах вэ?
1. Эхийг уншиж, утгыг ойлгох

2. 2. Дараа нь тулгуур үгийг олж тэмдэглэх
3. Эхийн гол санааг тулгуур үгс ашиглан цөөн үгээр илэрхийлэн бичих
Цогцолборыг хурааж бичсэн жишээ:
Хурааж бичих цогцолбор:
Àõ Áàíõàð õî ̧ð
Òýð õî ̧ð óóë òàëààð oäoðæèí òýíýæ ÿâààä íýã ñàéõàí
¿íýãòýé òààðàëäæýý. Àõ Áàíõàðûã ¿íýã õàðóóëæ áàéãààä:
-Òóó, òóó ãýýä ë òàâü÷èõàæ. Áàíõàð óõàñõèéæ, ¿íýã ÷
çóãàòàæ. Òoäoëã¿é ¿íýãèéã ã¿éöýí î÷èæ ñ¿¿ë äàðàí õooæ
ýõýëæýý. ̄íýã õýäýíòýý õîëáèðîí áóëçàí çóãàòààõàä Áàíõàð
òýðЭхийг хурааж бичсэн ìàíàðãàí îé÷èæ, ãàñëàí ãàñëàí áîñîæ
òîîëîíãîîð õoð öàñ нь
õooæýý. Òýãñíýý Áàíõàð äàõèí íýã ã¿éöýí î÷èæ, ¿íýã ð¿¿
äàéðñíàà áàñ ë õoðâoí óíààä ó÷èðã¿é ãàñëàí áîñîæ èðýýä
ò¿¿íèéã õooõoo áîëüæ ãýíý.
Àõ ãàéõñààð î÷âîë Áàíõàðûí àì õàìàð óëààí íÿëãà
áîëæ, öóñ ñàäàð÷ áàéæýý. Ýõëýýä àõ Áàíõàð ìààíü ¿íýãíèé
õîøíîãûã ñóãàëæ àâààä õîöîð÷. Òýð ìóó ¿íýã õàà õîëäîõ âý
ãýæ áîäñîí íü áèø áàéæýý. Þóí ¿íýãíèé õîøíîãûã ñóãàëàõòàé
ìàíàòàé, õàðèí ooðèéíõèéãoo ñóãàëóóë÷èõñàí çîãñîæ áàéäàã
áàéíà. (Ö.Ì)
Хурааж бичсэн хувилбар:
Àõ Áàíõàð õî ̧ð
Тэр õî ̧ð нэг ¿íýãòýé
òààðàëäæýý.
Àõ Áàíõàðûã ¿íýã ð¿¿
òàâèõàä
Áàíõàð
óõàñõèéæ,
¿íýã
÷
çóãàòàæýý.

3. ̄íýãèéã
õîëáèðîí
áóëçàõ
òîîëîíä Áàíõàð îé÷èæ
áàéñíàà õooõoo áîëüæ
ãýíý. Áàíõàðûí àì õàìàð
óëààí íÿëãà áîëæ, öóñ
ñàäàð÷ýý.
Эхийг дэлгэрүүлэх. Үг өгүүлбэр, цогцолбор бүрийн утга санааг
тодотгож,
өргөжүүлэн ярьж, бичихийг эхийг дэлгэрүүлэх гэнэ. Өөрөөр хэлбэл, хэрэг явдлыг
20
дэлгэрэнгүй тодорхой илэрхийлнэ гэсэн үг. Үүний тулд тулгуур нэгжийг өөр үг,
өгүүлбэрээр
дэлгэрүүлэн найруулж бичнэ.
Эхийг дэлгэрүүлж бичихдээ юу анхаарах вэ?
1. Эхийг уншиж, утгыг ойлгох
2. Дараа нь тулгуур үгийг олж тэмдэглэх
3. Эхийн үг, өгүүлбэрийг өөр үгээр дэлгэрүүлэн бичих
Б. Лхагвасүрэнгийн “Ижийтэйгээ үзсэн наадам” шүлгийн дөрвөн бадгийг хэрхэн
дэлгэрүүлэн бичсэнийг жишээлэн үзүүлье.
Эхийн сүү
(шүлгээс)
Эхийнхээ дууг сонссон
Эсгэл даага сум юм билээ
Ингэдэг гэдгийг нь мэдсэн
Хашир уяач нум юм билээ
(Á.Ë)
Эхийн сүү
(дэлгэрүүлсэн нь)
Төрүүлсэн эхийнхээ янцгаах дууг
Түмэн агтын дундаас сонссон

4. Сүүнээсээ салаагүй эсгэл даага
Шунгинан ирэх нь сум юм билээ.
Харцага шонхор шиг хурдална гэдгийг нь
Малчин эзэн нь ажиглаад мэддэг
Олон жил морь уясан хашир уяач
Сум тавьсан нум юм билээ.
Эхийг тонгоргож бичих. Эхийн доторх үг, өгүүлбэр, цогцолборын байрыг
өөрчлөх, сэлгэх зэргээр эхийн утга санааг төдийлэн өөрчлөхгүй солин найруулж
бичихийг
эхийг тонгоргох гэнэ. Эхийн тонгоргон бичих хэлбэрээс дурдвал:
Эхийн бүрдэл хэсгүүдийн байрыг сольж найруулах
Зарим үг, өгүүлбэрийн байрыг сольж найруулах
Эхийн үйлдэгчийг өөр зүйлээр сольж найруулах гэх мэтээр олон төрлийн
бүтээлч ажил хийж болно.
Цогцолборыг тонгоргож бичсэн жишээ:
Тонгоргож бичихээр цогцолбор:
À. Ãåðàñèì
(1)Ò¿¿íèé àëáàò íàðûí äîòðîîñ
õàìãèéí ãàéõàìøèãò õ¿í íü áààòàð ýð
øèã àðâàí òoo oíäoð áèåòýé, òoðoëõèéí
õýëã¿é, ä¿ëèé, Ãåðàñèì ãýäýã ýð áàéæýý.
(2) Òîñãîíäîî õàìãèéí äóóëãàâàðòàé,
øóäàðãà àëáàò õàìæëàãà ãýæ òîîöîãääîã
áàéâ. (3)Ò¿¿íèéã àõ ä¿¿ íàðààñàà
òóñãààð, íýã æèæèã áàéøèíä ãàíö
áèåýðýý ñóóæ áàéõàä íü ýçýí àâãàé
àâ÷èð÷ýý. (È.Ñ.Ò)
Тонгоргож бичсэн нь:
Á. Ãåðàñèì
Ýçýí àâãàé (2) òîñãîíäîî
õàìãèéí äóóëãàâàðòàé, øóäàðãà àëáàò
õàìæëàãà ãýæ òîîöîãääîã áàéñàí (3)

5. Ãåðàìñèì ãýäýã ýðèéã àâ÷èð÷ýý. Òýð
àõ ä¿¿ íàðààñàà òóñãààð, íýã æèæèã
áàéøèíä ãàíö áèåýð ñóóäàã áàéæýý.
(1) Ãåðàñèì áîë áààòàð ýð øèã àðâàí
òoo oíäoð áèåòýé, òoðoëõèéí õýëã¿é,
ä¿ëèé õ¿í òóë ò¿¿íèé àëáàò íàðûí
äîòðîîñ õàìãèéí ãàéõàìøèãòàé íü þì.
Өгүүлбэрийн байрыг сольж найруулахад цогцолборын гол санааг өөрчлөхгүйн тулд
зарим үгийн байрыг сольсон байна. Тухайлбал, Б хэсгийн эхний өгүүлбэрийг “Эзэн
авгай
тосгондоо хамгийн дуулгавартай, шударга албат хамжлага гэж тооцогддог байсан
Герамсим гэдэг эрийг авчирчээ” гэж найруулахдаа А хэсгийн хоѐрдугаар өгүүлбэрийг
гуравдугаар өгүүлбэрийн “Түүнийг .............. эзэн авгай авчирчээ” гэсэн өгүүлбэртэй
нийлүүлэн найруулжээ. Гэхдээ “түүнийг” гэсэн төлөөлөх үгийг “Герасим” гэсэн оноосон
нэрээр эхээс сэргээн нэрлэжээ. Мөн А хэсгийн эхний өгүүлбэрийг Б хэсэгт “Герасим бол
баатар эр шиг арван төө өндөр биетэй, төрөлхийн хэлгүй, дүлий хүн тул түүний албат
21
нарын дотроос хамгийн гайхамшигтай нь юм.” хэмээн найруулахдаа “Герасим гэдэг эр
байжээ” хэмээн түүний онцлог байдлыг тоочсоны дараа хэн болохыг тодруулж
бичсэнийг
“Герасим бол” гэж эхлээд онцлог шинжийг нь тоочих байдлаар солин найруулжээ.
Эхийг тонгоргож бичихэд юу анхаарах вэ?
Эхийн утга санаанд өөрчлөлт орохгүй.
Утга санааг өөрчлөхгүйн тулд өгүүлбэрүүдийг зөв холбох хэрэгтэй.
Нэг үг ойрхон давтагдахаар бол аль нэгийг хасна. Эсвэл төлөөлөх үгээр сольж болно.
2. Эх зохиож сурах. Зохион бичих гэдэг нь ямар нэг юм, үзэгдлийг ойлгомжтой, дэс
дараалал сайтай, өөрийн санаагаар зохион бичиж илэрхийлэхийг хэлнэ. Зохион
бичихийн
тулд уул юмаа шинжилж судлах, ажиглах, тэмдэглэх, холбогдох материалыг уншиж
боловсруулах, төлөвлөх зэрэг нарийн ажил хийнэ. Тодорхой сэдвээр эх зохиох нь
хүүхдийн бүтээлч сэтгэлгээг хөгжүүлж, өөрийгөө бичгээр илэрхийлэхээс иш үндэстэй
бичиж сурах боломжийг олгож байгаа хэрэг болно.

6. Доктор М. Базаррагчаа суралцагчдаар эх зохиолгож сургах дараах дөрвөн үе шат
байдаг гэсэн байна:
*
цээжлүүлэх
*
найруулах /ярих, бичих/
*
дуурайж зохиолгох /ярих, бичих/
*
тодорхой сэдвээр зохиолгох
Цээжлүүлэх. Уран зохиолоос цээжилж тогтоосон бүхэн нь бие даан зохион
найруулж бичихэд үндсэн хэрэглэгдэхүүн болж, уран дүрслэлтэй зохиох нэг нөхцөл
болох
юм.
Найруулах. Найруулж бичих ажил нь уламжлалт ажил бөгөөд сурагчид уншиж,
эсвэл сонсоод мэдэх болсон зүйлийнхээ тухай найруулж бичих /ярих/ үйл ажиллагаа
юм.
Ийнхүү уншсан, сонссоноо эргүүлж ярих, бичих нь бие даан зохион бичихийн бэлтгэл
болох ба шинээр зохион ярьж бичихээс харьцангуй хялбар ажил юм.
Найруулан бичихдээ юуг анхаарах вэ?
Эхийн агуулга, утга санааг алдагдуулахгүй бичих
Үйл явдлын дарааллыг өөрчлөхгүй байх
Бичигч өөрийн санаа бодлыг оруулж бичих
Найруулгын шаардлагын дагуу бичих
Дуурайж зохиолгох. Үлгэр жишээ найруулгатай хүүхдийн уран зохиол, ардын
аман зохиолын төрөл зүйлээс сонгон авч, түүний бүтэц, хэлбэрийг дуурайлган
зохиолгож
болно. Эхийг дуурайж бичүүлэх нь бичиж буй зүйлийн онцлогийг илэрхийлэн бичихдээ
тухайн эхийн бүтэц, хэв маяг, бичлэгийн хэлбэрийг дуурайн бичих үйл ажиллагаа юм.
Жишээ нь,
Дуурайж зохиох эх:
Дуурайж зохиосон хувилбар:

7. Хэрэм
...Соотойсон чихтэй
Сормойсон нүдтэй
Сагсайсан сүүлтэй
Сааралхан хэрэм
Зараа
Арзайсан хуягтай
Бөрзийсөн зүстэй
Шөмбийсэн хошуутай
Бөөрөнхий зараа
Сэдвийн дагуу зохиолгох. Тодорхой сэдвээр зохион бичүүлэх нь хамгийн бүтээлч
даалгавар юм. Учир нь бичихийн өмнө хүн “Би юунаас эхэлж бичих вэ?”, “Яаж бичих
вэ?”
“Хэнд зориулж бичих вэ?” гэсэн гурван асуултыг өөртөө тавьдаг. Ийм учраас бүтээлч
ажил
болно. Бүтээлчээр бичиж сурах нь сэтгэн бодох, тайлбарлах, асуудлыг шийдэх,
эргэцүүлэх
22
үйл явцыг танин мэдэх үр дүнтэй хэрэгсэл юм. Жеймс Моффет “Бичих гэдэг нь хүн ямар
нэг зүйлийн тухай хэн нэгэнтэй ярьж байгаатай адил” гэсэн байна.
Монгол хэлний хичээлийн гол зорилго бол санаа бодлоо бичгээр оновчтой
илэрхийлэн бичиж найруулахад сургах явдал болно. Шилжилтийн долоодугаар ангийн
сурагчдын хувьд бага ангидаа эх зохион бичих анхан шатны чадвар эзэмшиж,
хүүрнэмж,
тоочимж хэлбэрээр бичиж сурсан байна. Гэхдээ энэ бүхнийг төгс эзэмшсэн гэж үзэж
болохгүй тул шилжилтийн 7 дугаар ангид энэ хэв маягаар эх зохион найруулж бичих
ажлыг
үргэлжүүлэн хийж, энэ чадварыг нь ахиулж хөгжүүлэхэд анхаарах хэрэгтэй. Эх зохион
бичнэ гэдэг нь бичих сэдэв сонгохоос эхлээд хэрэглэгдэхүүн цуглуулах, бичих, засаж
сайжруулах бүхий л үе шатны үйл ажиллагааг хамааруулдаг.
Эх зохиож бичих сэдвийг сонгох
Сэдэвтэй холбоотой материал цуглуулах, бичих зүйлээ төлөвлөх

8. Эх зохиож бичих (ноороглох)
Эхийг хянаж, сайжруулан засах
Эхийг алдаагүй, цэвэрхэн хуулж бичих
1. Эх зохиож бичих сэдвийг сонгох (бичих санаагаа олж авах)
Багш нар ихэвчлэн ижилхэн сэдвээр хүүхэд бүрийг бичүүлдэг хандлага
давамгайлдаг. Энэ нь байж болох хэлбэр боловч шинэ стандартаар дэвшүүлсэн
хүүхдийн
сонгох боломжийг хязгаарлаж байгаа хэрэг болно. Иймд заавал ижилхэн сэдвээр
бичүүлэлгүй, тус тусад нь бичүүлэхээс гадна юуны тухай бичмээр байгааг нь
сурагчдаар
хэлэлцүүлэн шийдэж болно. Ийм зорилго бүхий “Өөр өөрөөр бичүүлэх (RAFT бичлэг)
арга
2000 оны эхээр Соросын сангийн төсөл хөтөлбөрийн хүрээнд хэрэгжиж ирсэн билээ.
2. Бичих материал цуглуулах, бичих зүйлээ төлөвлөх
Сурагчдаар сэдэв сонгуулсны дараа заавал хийх ѐстой ажил бол бичихэд
шаардлагатай мэдээлэл, материал цуглуулах боломж олгох явдал юм. Энэ нь иш
үндэстэй бичиж сурах нэг алхам болно. Дараа нь цуглуулсан материалаа ангилж
бүлэглэх
боломж олгох хэрэгтэй. Энэ нь нэг талаас бичих төлөвлөх, нөгөө талаас бичих үйлийн
санаа олж авах хариуцлагатай үе шат болно. Ийм зорилго бүхий венийн диаграммын
арга,
бүлэглэх арга, “Т” хүснэгт зэрэг бүтээлч аргууд бий.
3. Эхийг ноороглон бичих
Эхийг эхлэн бичиж ноороглох нь санаагаа цаасан дээр буулгах үйл болно.
Санаагаа шууд л “зохиол” болгон төгс бичдэг авьяас хүн бүрд байдаггүй тул ноороглох
нь
чухал гэдгийг сурагчдад ойлгуулах хэрэгтэй. Багш нарын хувьд хүүхдэд ямар нэг сэдэв
шууд өгч, зохиож бичих даалгавар өгдөг, түүнийг нь шууд үнэлж, дүн тавьдаг үйл
ажиллагаандаа шүүмжлэлтэй хандах цаг болсон байна. Эх зохиож ноороглон бичихдээ
дараа нь засвар өөрчлөлтийг бичиж тэмдэглэх зорилгоор мөр алгасан бичүүлдэг
туршлагатай багш нар байдаг. Тэрхүү зайд сум, тэмдэгт ашиглан үгийн байр солих, үг
хасах, нэмэх зэргээр засвар хийх аргыг зааж сургах хэрэгтэй. Ноороглох үе шатанд зөв

9. бичгийн дүрмийн алдаа гаргахгүй байх, хичээнгүй сайхан бичих зэрэгт санаа зовох
шаардлагагүй, харин санаагаа цаасан дээр аль болох бүрэн гүйцэд гарган бичих нь
чухал
гэдгийг сурагчдад ойлгуулах хэрэгтэй.
4. Эхийг хянаж, сайжруулан засах
Сурагчдыг бичиж дууссаны дараа түүнийгээ эргэн уншиж, сайжруулах боломж
олгох хэрэгтэй. Үүний тулд бичсэнээ нөхдөдөө, эсвэл багш, эцэг эхдээ уншиж өгөх,
тэдний
анхаарлыг татахгүй байгаа, дутуу дулимаг болсон гэж үзэж байгаа хэсгийг улам
сайжруулан бичих боломж олгох хэрэгтэй. Мөн энэ үед найруулгын болон зөв бичгийн
дүрмийн алдаа мадаг байгаа эсэхийг нягтлан үзэж засаж сайжруулах ажлыг хийлгэнэ.
5. Эхийг хуулж бичих (хэвлэн нийтлэх)
23
Сурагч ноороглон бичсэнээ хянаж, засвар хийсний дараа цэвэр цаасан дээр, эсвэл
дэвтэр дээрээ хуулж сийрүүлэн бичнэ. Ийнхүү бичихдээ цогцолборыг догол мөрөөр
ялгаж,
зөв бичих дүрмийн алдаагүй, нямбай бичсэн байх шаардлагатай. Эсвэл компьютерт
шивж,
хэвлэж болно.
Дээр дурдсан төслийн хүрээнд “Зэрэгцүүлсэн тэмдэглэл хөтлөх”, “Сүүлчийн үгийг
өөрт нь үлдээх”, “Таван минутын эсээ”, “Пирамид бичлэгийн арга” зэрэг бүтээлч
аргуудыг
эх зохиож сургахад ашиглаж болно.