1. Улаанбаатар дээд сургууль. Монгол судлалын тэнхим. “Эх хэлний соёл, хэрэглээ”
Г.Батзаяа, Г.Гэрэлмаа, Д.Оюунцэцэг
УЛААНБААТАР ДЭЭД СУРГУУЛЬ
МОНГОЛ СУДЛАЛЫН ТЭНХИМ
ЭХ ХЭЛНИЙ
СОЁЛ ХЭРЭГЛЭЭ
Улаанбаатар 2011
1
УБ., 2011

2. Улаанбаатар дээд сургууль. Монгол судлалын тэнхим. “Эх хэлний соёл, хэрэглээ”
Г.Батзаяа, Г.Гэрэлмаа, Д.Оюунцэцэг
УБ., 2011
УЛААНБААТАР ДЭЭД СУРГУУЛЬ
МОНГОЛ СУДЛАЛЫН ТЭНХИМ
Г.Батзаяа
Г.Гэрэлмаа
Д.Оюунцэцэг
ЭХ ХЭЛНИЙ
СОЁЛ ХЭРЭГЛЭЭ
Улаанбаатар 2011
2

3. Улаанбаатар дээд сургууль. Монгол судлалын тэнхим. “Эх хэлний соёл, хэрэглээ”
Г.Батзаяа, Г.Гэрэлмаа, Д.Оюунцэцэг
АГУУЛГА
Өмнөтгөл
Удиртгал
Тэргүүн бүлэг
АЛДААГҮЙ ЗӨВ БИЧИХҮЙ
1.1. Зөв бичгийн дүрэм
1.1.1. Эр, эм эгшгийн дүрэм
1.1.2. Гээгдэх эгшгийн дүрэм
1.1.3. Гээгдэхгүй эгшгийн дүрэм
1.1.4. Эгшигт ба заримдаг гийгүүлэгчийн дүрэм
1.1.5. “с,х”-ийн дараах “т,ч”-ийн дүрэм
1.1.6. Ялгах эгшгийн дүрэм
1.1.7. Үйл үг үүсгэх “-л” дагаврын дүрэм
1.1.8. Хатуу, зөөлний тэмдгийн дүрэм
1.1.9. Харь хэлний үгийг зөв бичих дүрэм
1.1.10. Зарим бүтээврийг зөв бичих дүрэм
1.1.11. Үеэр таслан мөр шилжүүлэх дүрэм
1.1.12. Том үсгийн дүрэм
1.1.13. Үг товчлох дүрэм
1.1.14. Цэг тэмдгийн дүрэм
1.1.15. Зөв бичгийн дүрмийн хураангуй
1.2. Зөв бичих дүрмийн тулгуур дохио
1.3. Цээжээр бичих эхүүд
1.4. Зөв бичих дүрмийн дасгалууд
Дэд бүлэг
ЗӨВ БОЛОВСОН ЯРИХУЙ
2.1. Ярианы соёл буюу ярих урлаг
2.1.1. Яриа, түүний төрөл
2.1.2. Ярианы соёл, түүнд нөлөөлөх хүчин зүйлс
2.2. Үгээ цэгнэхийн учир
2.2.1. Ярих зүйлээ бодож төлөвлөх
2.2.2. Бодож төлөвлөснөө илэрхийлж, хүссэн үр дүндээ хүрэх
2.2.3. Харилцагчаа мэдэрч ярих
2.2.4. Сайхан харилцаатай байхын тулд санаж явах зүйлс
2.2.5. Үг яриагаа үнэ цэнэтэй болгох
2.3. Бичгийн яриа
2.3.1. Дурсамж
2.3.2. Хөрөг найруулал
2.3.3. Аян замын тэмдэглэл
2.3.4. Асуудал дэвшүүлсэн нийтлэл
2.4. Илтгэх урлаг
2.4.1. Илтгэлийн бүтэц
2.4.2. Илтгэлийн аман ярианаас ялгарах онцлог
2.4.3. Илтгэх бэлтгэх
3
УБ., 2011

4. Улаанбаатар дээд сургууль. Монгол судлалын тэнхим. “Эх хэлний соёл, хэрэглээ”
Г.Батзаяа, Г.Гэрэлмаа, Д.Оюунцэцэг
2.4.4. Илтгэл тавихад анхаарах зүйлс
2.4.5. Алдаагүй илтгэх арван зарчим
Гутгаар бүлэг
УРАН ЯРУУ НАЙРУУЛАХУЙ
3.1. Найруулгын онч
3.1.1. Хөдөлмөрч эрмэлзэлтэй байх
3.1.2. Эргэн тойрноо байнга ажиглах
3.1.3. Зорилго чиглэлтэй уйгагүй унших
3.1.4. Бүтээлч дуурайл авах
3.1.5. Бичих сэдвээ зөв сонгох
3.1.6. Сонгосон сэдвээ төлөвлөх
3.1.7. Үгийг оновчтой сонгох
3.1.8. Дүрслэх ур маягийг зохистой ашиглах
3.1.9. Бичсэн зүйлээ ахин дахин засах
3.2. Найруулгын алдаа
3.2.1. Баримтын алдаа
3.2.2. Учир шалтгааны алдаа
3.2.3. Хэлзүйн алдаа
3.2.4. Үгийн сангийн алдаа
3.3. Эхийн найруулгыг сайжруулах дасгалууд
3.3.1. Найруулгын алдааг тодорхойлох
3.3.2. Найруулгын алдааг олж, сийрүүлэх
3.3.3. Үг сонголтыг тайлбарлах
3.3.4. Дүрслэх ур маягийг тайлбарлах
3.3.5. Учир шалтгааны зөв дараалалд оруулах
3.3.6. Бүтэц, зохиомжийг үлгэрлэн бичил эх зохиох
3.4. Эсээ бичих ур чадвар
3.4.1. Эсээний тухай ойлголт
3.4.2. Эсээ бичих аргачлал
3.4.3. Эсээ бичих загвар
3.4.4. Эсээ бичих сэдвүүд
4
УБ., 2011

5. Улаанбаатар дээд сургууль. Монгол судлалын тэнхим. “Эх хэлний соёл, хэрэглээ”
Г.Батзаяа, Г.Гэрэлмаа, Д.Оюунцэцэг
УБ., 2011
ªìíºòãºë
Эх хэлний боловсрол сайтай байх нь соёлт хүн бүрийн эрхэмлэх нэгэн эрдэм юм.
Хэлний соёл хэрэглээ нь аливаа ажил үйлийн чанар, өгөөж, цаашлаад бие хүн нийгэм,
хамт олны дотор байр сууриа эзлэхэд яахын аргагүй нөлөөлнө.
1990-ээд оноос хойш эх хэлний талаар баримтлах бодлого, засаглал, сургалт дээр
дооргүй сатааран суларч, алдаатай бичих, буруу ярих, бүдүүлэг үг яриа хэрэглэх нь газар
авч, орчин цагийн монголын утга зохиолын хэлний аман ба бичгийн хэм хэмжээг зөрчих нь
ердийн үзэгдэл боллоо.
Бүх нийтийн эх хэлний боловсрол мэдэгдэхүйц доошилсоор байгаад олон
шалтгаан байгааг үл өгүүлэн, Улаанбаатар дээд сургуулийн сургалтын алба 2011-2012
оны хичээлийн жилээс эхлэн бүх оюутандаа “Эх хэлний соёл хэрэглээ” хэмээх хичээлийг
заавал суралцуулахаар сургалтын хөтөлбөртөө тусгасныг сайшаан тэмдэглүүштэй. Үүнд
Монгол судлалын тэнхимийн багш бүр өөр өөрийн онцлог бүхий сонгох хөтөлбөртэй ч бүх
оюутанд наад захын энгийн хэрэглээний мэдлэг чадварыг жигд эзэмшүүлэх зорилгоор
энэхүү гарын авлагыг бэлтгэжээ. “Алдаагүй зөв бичихүй”, “Зөв боловсон ярихуй”, “Уран
яруу найруулахуй” хэмээх гурван бүлэгтэй энэхүү гарын авлага нь оюунтан та бүхнийг эх
хэлний боловсролоо дээшлүүлэхэд нэгэн чухал алхам болно гэдэгт найдаж байна.
Хэл шинжлэлийн ухааны доктор (Sc.D), профессор Ж.Санжаа
5

6. Улаанбаатар дээд сургууль. Монгол судлалын тэнхим. “Эх хэлний соёл, хэрэглээ”
Г.Батзаяа, Г.Гэрэлмаа, Д.Оюунцэцэг
УБ., 2011
Удиртгал
“Хэл, хил, мал гуравтайгаа бол хэн баян, Монгол баян
Хэл, хил мал гурваасаа хагацвал хэн эмгэнэлтэй, Монгол эмгэнэлтэй” хэмээн яруу
найрагч З.Дорж нэгэнтээ өгүүлсэн билээ.
Үнэхээр, хэл, хил, эдийн засгийн амьдрал нь аливаа улс орны тусгаар тогтнох тулгын
гурван чулуу болдог бол чухамхүү зөв бичих, дуудах, найруулах болон үгийн сангийн хэм
хэмжээ нь тухайн хэл амьд оршин тогтнох үндэс, шалгуур болдог байна. Учир иймд, эх хэлээ
зөв цэврээр хадгалан хамгаалж, соёлтой зөв хэрэглэхэд суралцъя хэмээвээс тэрхүү үндсэн
хэм хэмжээнд суралцах ёстой болох юм. Ийнхүү бид “Алдаагүй зөв бичихүй”, “Зөв боловсон
ярихуй”, “Уран яруу найруулахуй” хэмээх үндсэн гурван бүлэг бүхий “Эх хэлний хэрэглээ,
соёл” хэмээх сурах бичгээ оюутан сурагч та бүхэндээ өргөн барьж байна. Уг сурах бичигт
зөв бичгийн үндсэн дүрмүүд хийгээд зөв ярихад анхаарах алхмууд, улмаар уран илтгэх, зөв
найруулгын онч ба алдаа, улмаар эсээ бичих ур чадвар олгох зорилгыг агуулсан болно.
Êèðèëë áè÷èã áîë îð÷èí öàãèéí ìîíãîë õýëíèé õýëýõ¿éòýé õàðüöàíãóé îéðõîí áºãººä ÷óõàì
èéì ó÷ðààñ á¿õ íèéòèéã áè÷èã ¿ñýãòýí áîëãîõ ýðõýì çîðèëãûí ¿¿äíýýñ ìàíàé óëñ 1940 îíä êèðèлë
áè÷ãèéã àâ÷, Ö.Äàìäèíñ¿ðýí òýðã¿¿òýé ýðäýìòýä ò¿¿íä òîõèðñîí çºâ áè÷ãèéí ä¿ðýì çîõèîí
õýðýãëýñýí ò¿¿õòýé. Óã çîðèëãî íü ÷ ¸ñîîð áèåëæ, á¿õ íèéòýýð áè÷èã ¿ñýãòýí áîëñîí íü ìàíàé
óëñûí õ¿í àìûí ñî¸ëûí õºãæèëä ¿íýòýé õóâü íýìýð îðóóëñàí. Ãýâ÷ ýä¿ãýý òýðõ¿¿ çºâ áè÷ãèéí
ä¿ðìèéã ýñýðã¿¿öýí ø¿¿ìæèëäýã ìýðãýæèëòýí ñóäëàà÷èä áèé áîëæ, áàñõ¿¿ íèéãìèéí õóâüñàë
ººð÷ëºëòèéã äàãàæ ¿¿ññýí ýìõ çàìáàðààã¿é áàéäëààñ áîëæ ñóðãàëòûí ñèñòåì íýãýí ¿å èõýýõýí
äîãîëäñîíîîñ íèéò õ¿í àìûí äóíä çºâ áè÷ãèéí ä¿ðìèéí öýãöòýé õýðýãëýý èõýýõýí àëäàãäààä áàéíà.
Òºðèéí áè÷èã àëü íü áàéõ, õýðýãëýæ áóé áè÷èã ¿ñãýý ñîëèõ, çºâ áè÷èõ ä¿ðìèéã ººð÷ëºõ ýñýõ
çýðýã íü ýõ õýëíèéõýý òºëºº ãýñýí ýðäýìòýí ìýðãýäèéí çàéëøã¿é ñàíàà òàâèõ àñóóäàë ìºí. Ãýâ÷
ýíý òàëààð ÿðèõààñàà ºìíº, îäîî õýðýãëýæ áàéãàà, òºðººñ áàòàëñàí, îð÷èí öàãèéí õýëýõ¿éòýé
õàðüöàíãóé îéðõîí êèðèлë áè÷èã, ò¿¿íèé хэм хэмжээã á¿õ íèéòýýð ýçýìøèí, áàðèìòëàõ íü þó
þóíààñ ÷óõàë áàéíà. Òèéíõ¿¿ áèä ºíººãèéí áàðèìòàëæ áóé çºâ áè÷èõ ä¿ðýì, ò¿¿íèé ó÷èð
õîëáîãäëûã òàéëáàðëàñàí öóâðàë õè÷ýýëýýð олгох îíîëûí ìýäëýã, òýäãýýðèéã áàòàëãààæóóëñàí
äàñãàë, öýýæээр çºâ áè÷èæ ñóðàõ ýõèéí ñàíãààð тус сурах бичгийнхээ эхний бүлгийг
бүрдүүллээ. Æè÷, öýýæýýð áè÷èõ ýõ¿¿äèéã áîëîâñðóóëàõäàà äóíä ñóðãóóëèéí ñóðàõ áè÷èã,
ñóðãàëòûí ìàòåðèàëóóä, ýðäýì øèíæèëãýýíèé õÿëáàðøóóëñàí ñîíèí, ñýòã¿¿ëýýñ òîõèðîõ
6

7. Улаанбаатар дээд сургууль. Монгол судлалын тэнхим. “Эх хэлний соёл, хэрэглээ”
Г.Батзаяа, Г.Гэрэлмаа, Д.Оюунцэцэг
УБ., 2011
ýõ¿¿äèéã ò¿¿âýðëýýä, òóõàéí çºâ áè÷ãèéí ä¿ðýìäýý çàõèðóóëàí çàñ÷ íàéðóóëñàí òóë
çîõèîã÷èéí íýðèéã òàâèõààñ ò¿äãýëçëýý.
Эх хэлний зөв дуудах хэм хэмжээ буюу зөв сайхан ярих соёлыг ухамсарлуулан
ойлгуулах үүднээс ярианы төрлүүд, тэдгээрт нөлөөлөх хүчин зүйлс, зөв сайхан ярьж сурах
алхмуудыг дэд бүлэгтээ багтаав. Түүнчлэн, ярихуйн дээд соёл болох илтгэхүй урлаг, илтгэл
бэлтгэх үе шат, дараалал, яриагаа үнэ цэнэтэй болгох зөвлөмж, чадварлаг урнаар илтгэх
арга, ур чадварын талаар дэд бүлэгтээ оруулж өглөө.
Уран яруу найруулна гэдэг бичихэд ч, ярихад ч хамаатай асуудал бөгөөд хэний ч
өмнө зөв боловсон, эмх цэгцтэй ярьж, санасан бодсоноо ойлгуулах, бусдын ярьсан хэлсэн
үгийн утга, хандлагыг бүрэн дүүрэн ойлгох, шинжлэх ухаан технологийн эрин үед аливаа
мэдээ мэдээллийг эх хэлээрээ хүлээн авч ойлгох, зөв ончтой найруулан бичих нь ямар ч
мэргэжлийн хүнд зайлшгүй хэрэгцээтэй мэдлэг чадвар мөн гэдэгтэй маргах хүн үгүй биз.
Тиймээс ярих, бичих найруулгын онч, алдаа, түүнээс зайлсхийх, улмаар санаа бодлоо бүрэн
дүүрэн илэрхийлэн бичихийн дээд чадвар болох эсээ бичих арга, загвар, үе шат зэргийг тус
номын гутгаар бүлэгт өгүүлэв.
Тус сурах бичгийн тэргүүн бүлгийг Г.Батзаяа, дэд бүлгийг Г.Гэрэлмаа, гутгаар бүлгийг
Д.Оюунцэцэг нар тус тус бичлээ.
Эрхэм уншигч та бүхэн бидний энэхүү бүтээлийг ариутган шүүмжилж, санал хүсэлтээ
ng_batzaya@yahoo.com хаягаар ирүүлнэ үү.
Ýõ ìîíãîë õýëíèéõýý òàëààð зөв цэгцтэй ìýäëýã, ÷àäâàð, äàäàë ýçýìøèхийн тулд á¿õ
íèéòýýð хөдөлмөрлөцгөөе. Монгол хүн “буруу ярьж, зөв ойлгох” бус “зөв ярьж, бичиж, зөв
ойлгоцгооё!”. Òà á¿õýíä àìæèëò õ¿ñüå.
Çîõèîã÷èä:
Õýëøèíæëýëèéí óõààíû äîêòîð (Ph.D) Г.Батзаяа
Магистр, докторант Г.Гэрэлмаа
Магистр, докторант Д.Оюунцэцэг
7

8. Улаанбаатар дээд сургууль. Монгол судлалын тэнхим. “Эх хэлний соёл, хэрэглээ”
Г.Батзаяа, Г.Гэрэлмаа, Д.Оюунцэцэг
УБ., 2011
Òэргүүн бүлэг
АЛДААГҮЙ ÇӨВ БИЧИХҮЙ
1.1. Зөв бичгийн дүрэм
Óëñ òºð, ñî¸ë, øèíæëýõ óõààíû á¿õèé ë ñàëáàðò õýì òýãø ¿éë÷èëæ, õàðüöàíãóé
áîëîâñîð÷ òîãòâîðæñîí çºâ áè÷èõ, äóóäàõ, íàéðóóëàõ áîëîí ¿ãèéí ñàíãèéí õýì õýìæýý á¿õèé àìàí
áà áè÷ãèéí õýëòýé áàéõ ÿâäàë íü òóõàéí óëñ ¿íäýñòíèé õýë îðøèí òîãòíîõ ¿íäñýí øàëãóóð þì.
Òèéìýýñ ÷ á¿õ íèéòýýð äàãàæ ìºðäºõ íýãäìýë ä¿ðýìòýé áîëæ, çºâ áè÷èõ õýì õýìæýýã òîãòîîõûí
òóëä òîäîðõîé ä¿ðýì çîõèîí õýðýãëýäýã. Àëèâàà õýëíèé çºâ áè÷èõ ä¿ðìèéã çîõèîõäîî ò¿ãýýìýë
áàðèìòàëäàã ¿íäñýí 6 çàð÷èì áèé. ¯¿íä, òóõàéí õýëíèé àâèàëáàð á¿ðèéí áàéð áîëîí äóóäëàãûí
ººð÷ëºëòèéã ¿ë õàðãàëçàí íýæãýýä ¿ñãýýð òýìäýãëýõ àâèàëáàðç¿éí çàð÷èì, ¿ãèéí äóóäëàãûã
õàðãàëçàí áè÷èõ àâèàç¿éí çàð÷èì, ¿ãèéí ãàðëûã áàðèìòëàí áè÷èõ ãàðàë ¿¿ñëèéí çàð÷èì, ºìíº
íü õýðõýí áè÷èæ áàéñíûã õàðãàëçàí áè÷èõ ò¿¿õýí óëàìæëàëûí çàð÷èì, ¿ãèéí á¿òýö,
á¿òýýâðèéã õàðãàëçàõ ¿ãç¿éí çàð÷èì, äóóäëàãà èæèë áîëîâ÷ óòãà ººð ¿ãñèéã çîðèóä ÿëãàí
áè÷èõ óòãà ÿëãàðóóëàõ çàð÷èì ýäãýýð áîëíî. Ìîíãîë õýëíèé êèðèëë áè÷ãèéí çºâ áè÷èõ ä¿ðìèéã
çîõèîõäîî àâèàç¿éí çàð÷ìûã ãîëëîí, ¿ãç¿é-óòãûí çàð÷ìûã íýëýýä õàðãàëçàæ, ãàðàë ¿¿ñëèéí
çàð÷ìûã òîäîðõîé õýìæýýãýýð áàðèìòàëæýý.
1.1.1. Ýр, эм эãøãèéí ä¿ðýì
Þóíû ºìíº ÷óõàìõ¿¿ ýãøèã, ãèéã¿¿ëýã÷ õýìýýí íýðëýñíèé ó÷ðûã òîâ÷ äóðäúÿ. Ýãøèã
õýìýýã÷ íü ãèéã¿¿ëýã÷èéã àìèëóóëæ, õºã àÿ îðóóëñíààð õýëèéã ñîíñãîëîíòîé, 纺ëºí, óÿíãàëàã
áîëãîõ ¿¿ðýãòýé, ÷óõàì ë ýãøèãë¿¿ëýã÷ àæýý. Õàðèí ãèéã¿¿ëýã÷ íü ¿ãèéí óòãûã ãèéã¿¿ëýí
òîäðóóëàã÷ ãîë òóëãóóð áèëýý. Èéíõ¿¿ ¿ãèéí àðàã ÿñ, òóëãóóð, ñóóðü íü ãèéã¿¿ëýã÷,
àìèëóóëàí 纺ëëºõ ìàõáîä, ñóóðèí äýýð áîññîí õàíà òýðã¿¿òýí íü ýãøèã þì. Àíõ Ñàæà áàíäèäà
Ãóíãààæàëöàí õýìýýõ ýðäýìòýí XIII çóóíû òýðòýý “Ç¿ðõýí òîëò” õýìýýõ ìîíãîë õýëíèé àíõíû õýëç¿éí
áè÷èãòýý ýãøèã àâèàã ýð, ýì ãýæ àíãèëñàí áºãººä ýíý íü ýð àìüòàí õ¿÷òýé ÷àíãà, ýì àìüòàí
õ¿÷ã¿é ñóë õýìýýñýí ýãýë ñýòãýõ¿éòýé õîëáîîòîé àæýý.
“Ýð ýãøèã” ãýäýãò áîãèíî à, î, ó ýãøèã, óðò àà, îî, óó, û ýãøèã, õîñ àé, îé, óé, óà
ýãøã¿¿ä îðíî. Õàðèí “ýì ýãøèã” –ò áîãèíî ý, º, ¿ ýãøèã, óðò ýý, ºº, ¿¿ ýãøèã, õîñ ýé, ¿é
8

9. Улаанбаатар дээд сургууль. Монгол судлалын тэнхим. “Эх хэлний соёл, хэрэглээ”
Г.Батзаяа, Г.Гэрэлмаа, Д.Оюунцэцэг
УБ., 2011
ýãøã¿¿ä áàãòàíà. Õ¿íèé óóøãèíààñ øàõàãäñàí õèé ìºãººðñºí õîîëîé, òºâºíõººð äàìæèæ òºâºíõ
äîòîð áàéðëàõ õîñ øºðìºñëºã ýðõòýí áîëîõ äóóíû õºâ÷èéã äîðãèîí áàãàëçóóðààð äàìæèí àì, õàìðûí
õºíäèé㺺ð ãàäàãøëàõ çàìààð àâèà á¿òäýã. Èíãýõäýý ýãøèã áîëæ ãàðàõ óó, ãèéã¿¿ëýã÷ áîëîõ
óó, ýð, ýãøèã ¿¿, ýì ýãøèã ¿¿ ãýäýã íü á¿õèé ë ºã¿¿ëýõ¿éí ýðõòí¿¿äèéí õºäºë㺺í, õýìíýë,
òýäãýýðèéí áóë÷èíãèéí ÷àíãàðàë, ñóëðàë, õóðä, õ¿÷ çýðýã îëîí ç¿éëýýñ õàìààðíà. Ýð ýãøãèéã
õýëýõýä ºã¿¿ëýõ ýðõòíèé áóë÷èí æèãä ÷àíãàð÷, õýëíèé õîéä õýñýã èë¿¿ õºäºëæ îðîëöäîã. Ýì
ýãøãèéã õýëýõýä ìºí ë æèãä áîëîâ÷ ýð ýãøãèéã õýëýõýýñ àðàé ñóë áàéæ, õýëíèé äóíä õýñýã
èë¿¿ õºäºëäºã. Áîãèíî è, óðò èé ýãøã¿¿äèéã ýðñ áóþó ñààðìàã ýãøèã ãýõ áºãººä ýíý õî¸ð
ýãøãèéã õýëýõýä õýëíèé ¿ç¿¿ð õýñýã èë¿¿ õºäºëíº.
¯ãèéã á¿òýýæ áàéãàà àâèàíóóä àð àðààñàà ãèíæèí óðñãàë ìýò öóâðàí ãàðäàã áºãººä
èéíõ¿¿ íýãýí öóâààíä áàãòñàí àâèàíóóä ººð õîîðîíäîî ºã¿¿ëýõ¿éí ýðõòíèé áóë÷èíãèéí õ¿÷, õýëíèé
õºäºë㺺í çýðãýýðýý èæèëñýí çîõèöîõûã “ýãøèã çîõèöîõ ¸ñ” ãýäýã.
“Ýð ¿ãýíä -û, ýì ¿ãýíä -èé çàëãàíà” ãýñýí çºâ áè÷ãèéí ä¿ðìèéí àíõäàã÷ ñóóðü îéëãîëò íü
óãòàà ýíýõ¿¿ ýãøãèéí ýð, ýìèéí àíãèëàë, õýëýõèéí öóâààíä ýãøèã çîõèöîõ ¸ñûã ë ºã¿¿ëñýí õýðýã
þì. ªã¿¿ëýõ¿éí ýðõòíèé áóë÷èí æèãä ÷àíãàðàõ ýð ýãøèã òýðã¿¿í ¿åä íü îðñîí áîë òýð ¿ãýíä
öààøèä ìºí ë ýð ýãøèã îðîõ áóþó ºã¿¿ëýõèéí ýðõòíèé áóë÷èíãèéí æèãä àæèëëàãààãààð óã
¿ãèéã õýëæ äóóñãàíà, ýì ýãøãýýð ýõýëñýí áîë ìºí òèéì áàéäëààð õýëæ äóóñãàíà ãýñýí ¿ã. ªºðººð
õýëáýë, õýëíèé õîéãóóð õýëýãääýã ýð ýãøèãòýé ¿ãýíä ìºí ýð û ýãøãèéã, õàðèí õýëíèé äóíäóóð
õýëýãääýã ýì ýãøèãò ¿ãýíä èé ýãøãèéã çàëãàíà. Æèøýý íü: ãàçðûí, ìýíäýëñíèé, íàìðûí,
õ¿íäëýõèéí, îëíû, æ¿æãèéí, äóðñãàëûí, ºã뺺íèé, óóëçàëòûã, æ¿æèã÷íèé, óõóóëãûí, õºãæëèéí,
ó÷ðûã,
õºãæìèéã,
äàðãûí,
õºãæ¿¿ëñíèéõýý,
ñóðòàë÷èëãààíû,
áè÷ãèéí,
ñóðòàõóóíû,
ºðãºìæëºëèéã, ñàíàà÷èëãûã, á¿òýýìæèéí, ñàéøààëûã, ¿äýøëýãèéí ãýõ ìýò.
“Ýð ¿ãýíä -û, ýì ¿ãýíä -èé çàëãàíà” ãýñýí çºâ áè÷èõ ä¿ðìèéí àíõäàã÷ ñóóðü îéëãîëòûã òà
á¿õýí ò¿ð¿¿÷èéí õè÷ýýëýýñ îéëãîñîí áèçýý. Òýãâýë ýíý ä¿ðìèéí ýñðýã ãýìýýð “æ, ÷, ø, ã, ü, è” –
ýýð òºãññºí ýð ¿ãýíä –èé çàëãàíà ãýñýí òóñãàé ä¿ðýì áàñ áèé. Æèøýý íü: áàãàæ-áàãàæèéã,
æîëîî÷-æîëîî÷èéí, áàãø-áàãøèéí, çóðàã-çóðãèéã, áàéãàëü-áàéãàëèéí, ñàëõè-ñàëõèéã ãýõ ìýò.
̺í óðò ýãøèã, ýñâýë àðäàà ýãøèãã¿é õýëíèé óãèéí í –ýýð òºãññºí ¿ãýíä óðò ýãøãýýð ýõýëñýí
íºõöºë çàëãàõäàà “ã” æèéðýãëýæ, ìºí –èé áè÷íý. Æèøýý íü: Áàÿðàà-Áàÿðààãèéí, õóí-õóíãèéí ãýõ
ìýò. Ýíý ä¿ðýì íü ò¿ð¿¿íèé ñóóðü ä¿ðìèéí ýñðýã áèø, õàðèí ÷ àâèàç¿éí ¿¿äíýýñ èæèë çàð÷èìòàé
áºãººä ýäãýýð ¿ãñèéí òºãñãºëèéí ãèéã¿¿ëýã÷¿¿äèéí îíöëîã øèíæòýé õîëáîí îéëãîâîë çîõèíî.
æ, ÷, ø íü ÿìàãò 纺ëºí õýëýãääýã ãèéã¿¿ëýã÷ õýìýýí åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëüä
çààäàã. Ýíý ãèéã¿¿ëýã÷¿¿äèéã õýëýõýä õýëíèé ¿ç¿¿ð óðàãø ÷èãëýæ, äóíä õýñýã íü òàãíàé
9

10. Улаанбаатар дээд сургууль. Монгол судлалын тэнхим. “Эх хэлний соёл, хэрэглээ”
Г.Батзаяа, Г.Гэрэлмаа, Д.Оюунцэцэг
УБ., 2011
ðóó èõýýõýí îéðòäîã þì. Ýðñ áóþó ñààðìàã è ýãøèã õýëíèé ¿ç¿¿ðýýð õýëýãääýãèéã ºìíº äóðäñàí.
×óõàìõ¿¿ ýíý øèíæýýðýý æ, ÷, ø ãèéã¿¿ëýã÷¿¿ä õýëýõèéí öóâààíä è ýãøèãòýé òîõèðäîã þì.
Æèøýý íü: çàâæèéã, ãàâæèéí, øàâæèéí, äóíäæèéã, áàãòààìæèéí, ñóðãàìæèéí, óäèðäàìæèéã,
õàäãàëàìæèéí, áàòëàìæèéí, õàëàìæèéí, õàíàìæèéí, äóðñàìæèéã, áîëãîîìæèéí, öîîæèéã, à÷èéã,
õóëãàé÷èéã, õîâ÷èéã, õóòãàà÷èéã, óäèðäàã÷èéí,
áàðèìòëàã÷èéí, ìàíàà÷èéí, çóðàà÷èéí,
àâèëãà÷èéí, çàðãà÷èéã, áÿëäóó÷èéã, áàðèà÷èéã, õàëõàâ÷èéã, öàãàà÷èéã, áàéöààã÷èéí,
òàéëáàðëàã÷èéí,
øàìøèãäóóëàã÷èéã,
ìóíõðóóëàã÷èéã,
õÿíàã÷èéã,
çîõèöóóëàã÷èéí,
íàéðóóëàã÷èéí, àíãèæðóóëàã÷èéí, óõóóëàã÷èéí, äàñãàëæóóëàã÷èéí, çîõèîí áàéãóóëàã÷èéí,
ñàíàà÷ëàã÷èéí,
îð÷óóëàã÷èéí,
çàõèðàã÷èéí,
õàìòðàã÷èéí,
ñóðàã÷èéí,
ñàéðõàã÷èéí,
ÿðèëöàã÷èéí, óíøèã÷èéí, äàäëàãàæèã÷èéí, çîð÷èã÷èéí, ñîíãîã÷èéí, ñîíãîãäîã÷èéí, æîëîîäîã÷èéí,
òîëãîéëîã÷èéí, õóâüñãàë÷èéí, äàÿàí÷èéí, òîãîî÷èéã, îíîøèéã, íóõøèéã, áàãøèéí, ààøèéã, çóóøèéã,
õàíøèéã, õàéëøèéã, ìàðãààøèéí ãýõ ìýò.
Ãýõäýý æ, ÷, ø, –ýýð òºãññºí ¿ãýíä -(í)û íºõöºë çàëãàõààð áîë, ýñâýë óã ¿ã íü “-÷èí”
äàãàâðààð òºãññºí áîë ýíý ä¿ðýìòýé õîëüæ õóòãàõã¿é áàéõûã ñàíóóëúÿ. Æèøýý íü: öîîæíû,
õàéãóóë÷íû, îòîð÷íû, ãóòàë÷íû, òàðèàëàí÷íû, çàâæíû, øàðèëæíû, íàéìàà÷íû, çóðàã÷íû, ãàçàð÷íû,
õàÿàâ÷íû, ñàðàâ÷íû, áóëøíû, òàãøíû ãýõ ìýò.
Àðäàà 纺ëíèé òýìäýã þì óó “è” àâ÷ 纺ëºðñºí ãèéã¿¿ëýã÷¿¿ä íü ìºí ë óã õýëýãäýõ
áàéðíààñàà óðàãøèëæ, õýëíèé ¿ç¿¿ðýýð ºã¿¿ëýõ õàíäëàãàòàé áîëäîã. ªºðººð õýëáýë
ãèéã¿¿ëýã÷ àâèà 纺ëðºõ òóñìàà õýëíèé ¿ç¿¿ð òàãíàéí ºìíºä õýñýã ð¿¿ òýì¿¿ëýí è ýãøèãòýé
çîõèöîæ èðäýã. Èéìýýñ ÿìàãò 纺ëºí áà 纺ëºðñºí ãèéã¿¿ëýã÷èéí îð÷èíä õýëíèé óðäóóðõ è ýãøèã
áè÷äýã þì. Æèøýý íü: õàâèéí, çàâèéã, òàâèéã, øàâèéí, õóâèéí, àëèéã, ãààëèéí, áàéãàëèéí,
áîäãàëèéí, òîëèéã, õóóëèéí, õàõóóëèéí, ñîíãóóëèéí, òîðãóóëèéí, ñóðãóóëèéí, ìààíèéí, àìèéã,
õàðèéí, ìîðèéã, õîðèéã, çîâóóðèéã, äóóëèéã, äóóðèéã, òàõèéí, áîõèéã, òàâ äàõèéã, àðàâ
äàõèéí, àðõèéã, òàìõèéã, ñàëõèéã, òàðõèéã, ãîðõèéã, ãàðõèéã, àíãèéí, ãàðäèéã ãýõ ìýò.
Áîãèíî “è” ýãøãýýð òºãññºí äýýðõ ìýò ¿ãñèéã çààõûí òèéí ÿëãàëä èíãýæ áè÷äýã, õàðèí
õàðüÿàëàõûí òèéí ÿëãàëä àðõèíû, òàìõèíû, ñàëõèíû, òàðõèíû, ãîðõèíû ãýõ ìýò áè÷äýãèéã
àíõààðàõ õýðýãòýé.
“ã” ãèéã¿¿ëýã÷èéí õóâüä áîë õýëíèé ã¿í óãèéí áóþó õîîëîéí (õààëãà, òîðãî ãýõ ìýò
àðäàà ýð ýãøèãòýé)“ã” ãèéã¿¿ëýã÷èéã ã¿í áèø óãèéí áóþó õýëíèé (òàðàã, õºðºã, èðãýí ãýõ ìýò
àðäàà ýãøãèãã¿é þì óó ýì ýãøèãòýé) “ã” -ýýñ ÿëãàõ çîðèëãîîð è ýãøèã áè÷äýã. Æèøýý íü
òàðãèéã ãýæ áè÷èõ ¿ãèéã òàðãûã ãýýä áè÷÷èõâýë õýëíèé ã¿í áèø óãèéí “ã” ãèéã¿¿ëýã÷ íü
õýëíèé ã¿í óãèéí áóþó õîîëîéí “ã” –ýýð ñîëèãäñîíû óëìààñ (ñ¿¿) òàðàã, (ñ¿¿) òàðãèéã õýìýýõ ¿ã
(õ¿÷) òàðãà, (õ¿÷) òàðãûã áîëîí óòãà ººð÷ëºãäºíº. Èíãýæ óòãà ººð÷ëºãäºõ áà ººð÷ëºãäºõã¿é ¿ãñ
10

11. Улаанбаатар дээд сургууль. Монгол судлалын тэнхим. “Эх хэлний соёл, хэрэглээ”
Г.Батзаяа, Г.Гэрэлмаа, Д.Оюунцэцэг
УБ., 2011
÷ áàéõ áºãººä õýëíèé ã¿í áèø óãèéí “ã”-ýýð òºãññºí ë áîë –èé çàëãàíà. Æèøýý: ºëçèé õóòãèéã,
áàãèéí ãèø¿¿í, àðãàë ò¿¿äýã àðãèéã, øàëáààãèéã, çààãèéã, òàâãèéã, àäãèéí, àëäàà ìàäãèéã,
çàðèìäãèéí, öàõèëäãèéã, öàãàðèãèéã, áàäãèéã, ñàðüäãèéí, ñàðõèàãèéã, áààòàðëàãèéí,
áÿñëàãèéã, õàéëìàãèéã, çóóðìàãèéã, ñàðõèíàãèéã, öàöðàãèéã, ÷óëóóëãèéí, áàðèíòãèéã,
öîìîðëèãèéí, äîìãèéí, òàíãàðãèéã, íîîðãèéã ãýõ ìýò.
Õàðèí õýëíèé ã¿í óãèéí áóþó õîîëîéí “–ãà, ãî” ãèéã¿¿ëýã÷ýýð òºãññºí ¿ãñòýé ýäãýýð
¿ãñèéã õóòãàæ îéëãîæ áîëîõã¿é. Æèøýý íü: õóòãà-õóòãûã, õààëãà-õààëãûã, õàëáàãàõàëáàãûã, òîðãî-òîðãûã, äàðãà-äàðãûí, äóóëãà-äóóëãûã, àãóóëãà-àãóóëãûí, õàðàíãà-õàðàíãûí,
áîòãî-áîòãûã, òîîëëîãî-òîîëëîãûí ãýõ ìýò.
̺í õýëíèé óãèéí (àí àâ, õ¿í ãýõ ìýò àðäàà ýãøèãã¿é) “í” ãèéã¿¿ëýã÷èéã õýлíèé
¿ç¿¿ðèéí (ýíý, øºíº, òàíà ãýõ ìýò àðäàà ýãøèãòýé) “í”-ýýñ ÿëãàõûí òóëä “ã” ãèéã¿¿ëýã÷
æèéðýãëýæ, óðò “èé” çàëãàäàã. Æèøýýëáýë: “õóíãèéí” ãýæ áè÷èõèéã “õóíû” ãýýä áè÷÷èõâýë
óòãà íü ¿ë îéëãîãäîõîîñ ãàäíà õýëíèé óãèéí “í” ãèéã¿¿ëýã÷ àðäàà ýãøèãòýé ¿ç¿¿ðèéí “í”
áîë÷èõíî. Æèøýý: õóëàíãèéí, âàíãèéí, õàâàíãèéí, ñàâàíãèéí, áàéâàíãèéí, öóéâàíãèéí, öàðâàíãèéí,
ëóóâàíãèéí,
ÿíäàíãèéí,
áóíäàíãèéí,
øààçàíãèéí,
áàÿñãàëàíãèéí,
ãàíäàíãèéí,
ïààëàíãèéí,
çàéðàíãèéí, øàíãèéí, òàâöàíãèéí, ãóðâàëæèíãèéí, ëîîçîíãèéí, øóóäàíãèéí ãýõ ìýò.
Èéì, õýëíèé óãèéí “í”-ýýð òºãññºí áîëîâ÷ øóóä “-û” íºõöºë àâäàã ¿ãñ ÷ áàéíà. Æèøýý íü:
õàìààòàí-õàìààòíû,
çîäîîí-çîäîîíû,
òóëààí-òóëààíû,
óäãàí-óäãàíû,
îþóòàí-îþóòíû,
äàðõíû,
øàòàõóóíû, óõàãäàõóóíû, ñàìóóíû, äàéíû, äîëãèîíû ãýõ ìýò. Ýäãýýð ¿ãñýä “–û” íºõöºëèéã øóóä
çàëãàõ áºãººä “ã” æèéðýãëýñýí äýýðõ ¿ãñýýñ ÿëãàæ ñàëãàæ îéëãîõ õýðýãòýé.
Óðò ýãøãýýð òºãññºí èõýâ÷ëýí îíîîñîí íýð, çàðèì åðèéí íýðýíä ìºí “ã” æèéðýãëýæ
õàðüÿàëàõûí òèéí ÿëãàëûí “–èéí” íºõöºë çàëãàäàã. Æèøýý íü: Ðàäíààãèéí, ðàäèîãèéí,
Ëõàìààãèéí, Äàâààãèéí, Äóëìààãèéí, Òîãîîãèéí ãýõ ìýò. Õàðèí åðèéí íýð ¿ãñýä èõýíõäýý “–û”
íºõöºëèéã øóóä çàëãàäàã. Æèøýý íü: äàâààíû öààíà, òîãîîíû áàðèóë, òîëãîéíû ýì, áàðèàíû ãàçàð,
ãàðààíû øóãàì ãýõ ìýò.
Äýýðõ ä¿ðì¿¿äèéã, òóñ á¿ðèéí íü äîîð ýñðýãö¿¿ëýí áè÷ñýí òàéëáàðóóäààñ ÿëãàí
ñàëãàæ îéëãîõ õýðýãòýé áºãººä åðºíõèé人 “æ, ÷, ø, ü, è áîëîí õýëíèé ã¿í áèø óãèéí (àðäàà
ýãøèãã¿é) “ã” ãèéã¿¿ëýã÷èéí ÿã àðä íü ýì ¿ãèéí -èé ýãøèã áàéõ ¸ñòîé” õýìýýí áàãöëàí
îéëãîâîë çîõèíî.
1.1. 2. Гээгäýõ ýãøãèéí ä¿ðýì
11

12. Улаанбаатар дээд сургууль. Монгол судлалын тэнхим. “Эх хэлний соёл, хэрэглээ”
Г.Батзаяа, Г.Гэрэлмаа, Д.Оюунцэцэг
УБ., 2011
Àâèà, ¿å, ¿ã çýðýã íü ºã¿¿ëýõ¿éí ýðõòí¿¿äèéí áîäèò ¿éë õºäºëãººíººð á¿òäýã áºãººä
àâèà ãýýãäýõ íü õýëíèé õýìíýëòèéí çàð÷ìûí íýã èëðýë þì. ßðèàíû óðñãàëä òóõàéí àâèà ÿìàð íýã
¿¿ðýãã¿é áîëñîí, ýñâýë íýã àâèàíû ¿¿ðãèéã íºãºº àâèà õàâñðàí ã¿éöýòãýñýí ¿åä ãýýãääýã
áàéíà.
1. Ãèéã¿¿ëýã÷ýýð òºãññºí ¿ãýíä óðò ýãøãýýð ýõýëñýí çàëãàâàð çàëãàõàä ¿ãèéí
ýöñèéí ãèéã¿¿ëýã÷èéí ºìíºõ áàëàðõàé ýãøèã ãýýãäýíý. Æèøýý íü: ñóðàã÷èä+ûí=ñóðàã÷äûí,
äàãàâàð+ûí=äàãàâðûí, ó÷èð+ààñ=ó÷ðààñ, ó÷èðñàí+ààñ=ó÷èðñíààñ, ø¿¿ìæèëñíýýñ, çýìëýñíèé,
àæëûí, ó÷ðûã, èëýðõèéëäãèéã, à÷ õîëáîãäëûí, òàéëáàðëàñíû, ìàë÷äààñ, ¿ç¿¿ðëýñíýýñ, ºâ÷íèé,
îéëãóóëñíû, ñóðòàë÷èëñíûã, òºðºëõòºí-òºðºëõòíèé, òºëºâ òºâøíèéã, ìýäëýãèéí ò¿âøíèéã ãýõ ìýò.
Ýíý íü ¿ãèéí äóóäëàãûã õàðãàëçàí áè÷èõ àâèàç¿éí çàð÷èìòàé øóóä õîëáîîòîé ä¿ðýì þì. Òóõàéí
¿ãèéí äóóäëàãààð íü áè÷äýã çàð÷ìûã àâèàç¿éí çàð÷èì õýìýýäýã òóõàé áèä ºìíºõ õè÷ýýëä
äóðäñàí. Äýýðõ ¿ãñèéí ýöñèéí ãèéã¿¿ëýã÷èéí ºìíºõ áàëàðõàé ýãøèã äóóäàãäàõã¿é,
ñîíñîãäîõã¿é áàéãàà ó÷ðààñ èéíõ¿¿ ãýýæ áè÷äýã ãýñýí ¿ã þì. ªºðººð õýëáýë, õýëýõ¿éí óðñãàëä
àâèà ãýýãäýõ õýìíýëòèéã ë ä¿ðìýýð áàòàëãààæóóëñàí õýðýã.
2. Áîãèíî ýãøãýýð òºãññºí ¿ãýíä óðò ýãøãýýð ýõýëñýí çàëãàâàð çàëãàõàä ¿ãèéí
ýöñèéí áîãèíî ýãøèã ãýýãäýíý. Æèøýý íü: óíàãà+ûã=óíàãûã, õàíà+ûí=õàíûí, äîìáî+ûã=äîìáûã,
Ãîìáûí, Äàìáûí, Äàãâûí, Æàìáààñ, ìààðàìáûí, áóìáûí, áÿìáûã, ÿìáûã, õàìáûí, ¿íèéí, ºíèéí, õóðãûã,
ñàíóóë, ñàìíóóë, òîîíûã, áàãàíûí ãýõ ìýò. Ýíý íü ìºí ë àâèàç¿éí çàð÷ìûã áàðèìòëàí çîõèîñîí ä¿ðýì.
Õàðèí äàðãà – äàðãûã, õàëáàãà – õàëáàãûã, ñàíàà÷èëãà – ñàíàà÷èëãûã, ñóðâàëæèëãà –
ñóðâàëæèëãûã, îð÷óóëãà – îð÷óóëãûí, çàëðóóëãà – çàëðóóëãûí, õàÿëãà – õàÿëãûã, àðàíãà –
àðàíãûã, òàìãà – òàìãûã, àíüñàãà – àíüñàãûã, ÿíçàãà – ÿíçàãûã, îíüñîãî – îíüñîãûí, àâàðãà –
àâàðãûí, ñóâàðãà – ñóâàðãûã, øóäàðãà – øóäàðãûí, õàðèóöëàãà – õàðèóöëàãûí, óõóóëãûí,
ñàíóóëãûí çýðýã áîãèíî ýãøãýýð òºãññºí ¿ãñèéí ýöñèéí ýãøèã ãýýãäýæ, ýð ¿ã ó÷ðààñ “–ûí, -ûã”
íºõöºë çàëãàñàí ¿ãñèéã ò¿ð¿¿÷èéí õè÷ýýëä ãàðñàí ºëçèé õóòàã - õóòãèéã, áàã - áàãèéí
ãèø¿¿í, àðãàë ò¿¿äýã àðàã - àðãèéã, øàëáààã - øàëáààãèéã, çààã - çààãèéã, òàâàã òàâãèéã, àäàã - àäãèéí, àëäàà ìàäàã - ìàäãèéã, çàðèìäàã - çàðèìäãèéí, öàõèëäàã - öàõèëäãèéã,
öàãàðèã - öàãàðèãèéã, áàäàã - áàäãèéã, ñàðüäàã - ñàðüäãèéí, ñàðõèàã - ñàðõèàãèéã,
áààòàðëàã - áààòàðëàãèéí, áÿñëàã - áÿñëàãèéã, õàéëìàã - õàéëìàãèéã ãýõ ìýò àðäàà
ýãøèãã¿é õýëíèé “-ã” -ýýð òºãññºí ó÷ðààñ ýì ¿ãèéí “–èé” çàëãàäàã ¿ãñòýé õîëüæ õóòãàæ
áîëîõã¿é. Æè÷ òýìäýãëýõýä, ýíýõ¿¿ ä¿ðýì íü (àðäàà ýãøèãòýé) õýëíèé ¿ç¿¿ðèéí “-í” -èéã
(ýãøèãã¿é) óãèéí “í” -ýýñ, (àðäàà ýð ýãøèãòýé) õîîëîéí “ã”-ã (ýãøèãã¿é, ýñâýë ýì ýãøèãòýé)
õýëíèé “ã” -ýýñ ÿëãàõ, ýñâýë “ìîíãîë áààâàð” õýìýýí öýýæèëäýã ýãøèãò ãèéã¿¿ëýã÷èéã
ýãøèãæ¿¿ëýõ ¿¿ðýãòýé, ¿ãèéí ýöñèéí áàëàðõàé ýãøèãò õîëáîãäîõ ä¿ðýì áºãººä íºõöºë
12

13. Улаанбаатар дээд сургууль. Монгол судлалын тэнхим. “Эх хэлний соёл, хэрэглээ”
Г.Батзаяа, Г.Гэрэлмаа, Д.Оюунцэцэг
УБ., 2011
çàëãàõàä óã ãèéã¿¿ëýã÷ íü àðäàà ýãøèãòýé áîëîõ ó÷ðààñ ãýýæ áîëíî. Æèøýý íü, “äîìáî” ãýõýä
ýöñèéí áîãèíî “î” ýãøèã íü ºìíºº áàéãàà ýãøèãò ãèéã¿¿ëýã÷ “á” -ã ýãøèãæ¿¿ëýõ ¿¿ðýãòýé
áàéñàí. “–ûã” íºõöºë çàëãàõàä óã ýãøèãò ãèéã¿¿ëýã÷ “á” àðäàà “û” ýãøèãòýé áîë÷õîæ áàéãàà
ó÷ðààñ “î” ýãøèã øààðäëàãàã¿é áîëæ áàéíà. “õàíà” ãýõýä ýöñèéí “à” ýãøèã ºìíºõ õýëíèé
¿ç¿¿ðèéí “í” ãèéã¿¿ëýã÷èéã “õàí” ãýõýä îðäîã õýëíèé óãèéí “í” ãèéã¿¿ëýã÷ýýñ ÿëãàõ ¿¿ðýãòýé.
Õàðèí “–ûí” íºõöºë çàëãàõàä óã “í” ãèéã¿¿ëýã÷ àðäàà “û” ýãøèãòýé áîëñîí òóë ìºí ë “à” ýãøèã
øààðäëàãàã¿é áîëæ áàéãàà þì.
3. Ãèéã¿¿ëýã÷ýýð òºãññºí ¿ãýíä ãèéã¿¿ëýã÷ çàëãàõàä ¿ãèéí ýöñèéí ãèéã¿¿ëýã÷èéí
ºìíºõ áàëàðõàé ýãøèã ãýýãäýæ çàëãàâðûí ºìíº ýãøèã æèéðýãëýíý. Æèøýý íü: áîëîâñîð+ëáîëîâñðîë, íºõºä+ä-íºõäºä, íºõäºäºº, ñóðàã÷èä+ä-ñóðàã÷äàä, ìàë÷äàäàà, äóó÷äàäàà, ó÷èð-ó÷ðàõ,
áàãøèð-áàãøðàõ,
ñóðâàëæèë-ñóðâàëæëàõ,
ñàíàà÷èë-ñàíàà÷ëàõ,
áîäëîãîøèð-áîäëîãîøðîõ,
ñàíààøèð-ñàíààøðàõ ãýõ ìýò. Åð íü ìîíãîë õýëíèé áàëàðõàé ýãøèã òîãòâîðã¿é áàéðòàé ó÷ðààñ
àëü òîä ñîíñîãäîõ ãàçàð íü áè÷äýã áºãººä ýíý íü ìºí ë õýðõýí äóóäàãäàæ, ñîíñîãäîæ áàéãààãààð
áè÷èõ àâèàç¿éí çàð÷èìòàé øóóä õîëáîîòîé.
Åðºíõèé人 ãýýãäýõ ýãøãèéí ä¿ðýì íü àâèàç¿éí çàð÷ìààð çîõèîãäñîí áºãººä õýëýõ¿éí
ÿâöàä àâèà ãýýãäýõ õóâüñàë, õýëíèé õýìíýëòèéí çàð÷èìòàé øóóä õîëáîîòîé áîëîõûã îéëãîñîí
áèçýý.
¯¿íýýñ ãàäíà ÿíç á¿ðèéí øàëòãààíòàé ãýýãäýõã¿é ýãøãèéí ä¿ðýì áàéíà. Èéìýýñ äýýðõ
ãýýãäýõ ýãøãèéí ä¿ðýì òóñ á¿ð íü “ãýýãäýõã¿é ýãøãèéí áîëîí áóñàä ä¿ðýìä õàðøëàõã¿é áîë…”
ãýñýí áîëçîëòîé áàéäàã.
1.1. 3. Ãýýãäýõã¿é ýãøãèéí ä¿ðýì
ªìíºõ õэсэгт áèä “Ãýýãäýõ ýãøãèéí ä¿ðýì” òàéëáàðëàñàí. Ò¿¿íòýé ýñðýãöýõ “Ãýýãäýõã¿é
ýãøãèéí ä¿ðýì” áàéäàã áºãººä ýíý õî¸ð ä¿ðìèéã àäèë òýãø îéëãîæ áàéæ ýãøèã àâèàã çºâ áè÷èõ
ìýäëýã ÷àäâàðòàé áîëîõ þì.
1. Îíîîñîí íýðèéí ýãøãèéã ãýýõã¿é. Æèøýý íü: Óëààíáààòàðûí, Áàÿí-ªíäºðººñ, “Àëòàí-Îä”,
Òºìºðèéí, “Õóâèéí àìüäðàë” –ûí,
ãýõ ìýò. Óëñ, õîò, àéìàã, ñóì, ãàçàð, óóë, óñ ãîë, àëáàí
áàéãóóëëàãà, àæ àõóéí íýãæ, ñîíèí, ñýòã¿¿ë, èíòåðíýò ñàéòûí õàÿã, õ¿í, òýæýýìýë àìüòàí, ìàë
çýðýãò çºâõºí ººðò íü îíîîæ ºãñºí íýðèéã îíîîñîí íýð ãýíý. Îíîîñîí íýðèéí ¿íäñèéã ýâäýõã¿é áàéõ,
òýãñíýýð îíîîñîí íýðèéã åðèéí íýðýýñ ÿëãàõ çîðèëãîîð èéíõ¿¿ үгийн эцэст орсноос бусад ýãøãèéã
13

14. Улаанбаатар дээд сургууль. Монгол судлалын тэнхим. “Эх хэлний соёл, хэрэглээ”
Г.Батзаяа, Г.Гэрэлмаа, Д.Оюунцэцэг
УБ., 2011
íü ãýýëã¿é áè÷äýã. (Богино эгшгээр төгссөн үгийн эцсийн балархай эгшгийг ямар ч үгэнд
гээж бичдэг. Жишээ нь: Гомбо+ын=Гомбын) Èéìýýñ ýíý íü óòãà ÿëãàõ çàð÷ìààð çîõèîñîí ä¿ðýì
þì. Ýãøãèéã ãýýõã¿é áè÷èõýýñ ãàäíà îíîîñîí íýðèéã çºâ áè÷èõ õýä õýäýí çàð÷èì áèé. Þóíû ºìíº,
ÿìàð ÷ îíîîñîí íýðèéã çààâàë òîì ¿ñãýýð ýõýëæ áè÷íý. Îíîîñîí íýð õî¸ð ¿ãýýñ á¿òñýí áîë ñàëãàõã¿é,
íýã ¿ã øèã íèéë¿¿ëýí áè÷íý. Æèøýý íü: Ñîíãèíîõàéðõàíû, Áàÿíç¿ðõ óóë ãýõ ìýò. Õýðýâ õî¸ð äàõü
¿ã íü ýãøãýýð ýõýëñýí áîë çóðààñ òàòàæ, õî¸ð äàõü ¿ãèéã òîì ¿ñãýýð ýõëýí áè÷íý. Æèøýý íü:
Áàò-Ýðäýíèéн, Óëàì-Óíäðàõààñ, Äàðõàí-Óóëûã ãýõ ìýò. Íèéòèéí òàíèë áèø, åðèéí íýðòýé
àíäóóðàãäàõ ìàãàäëàëòàé àëü íýã àëáàí ãàçàð, àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãà, íîì, ñîíèí,
ñýòã¿¿ë, èíòåðíýò ñàéò çýðãèéí îíîîñîí íýðèéã õàøèëòàíä áè÷ýýä, íºõöºë çàëãàõ áîë õàøèëòûí
ãàäíà çóðààñ òàòàæ áè÷äýã. Æèøýý íü: “Íî¸í çóó÷”-èéí, “Õýë çàñàã”-ààñ, “ªíººäºð”-ò, “Àëòàí-Îä”îîñ, “Àðä÷èëàë”-ààñ ãýõ ìýò.
2. Õàðü ¿ãèéí ýãøãèéã ãýýõã¿é. Æèøýý íü: ôèçèêèéí, ìåíåæåðýýð, áðîêåðèéí ãýõ ìýò.
Ýíý íü õàðü õýëíèé ¿ãèéí ¿íäñèéã ýâäýõã¿é õýìýýñýí, ãàðàë ¿¿ñëèéí çàð÷ìûã áàðèìòëàí çîõèîñîí
ä¿ðýì þì. ¯¿íýýñ ãàäíà õàðü õýëíèé ¿ãýíä íºõöºë çàëãàõäàà ýð ¿ãèéí “-û” çàëãàõ óó, ýì ¿ãèéí “èé” çàëãàõ óó ãýäãèéã àíäóóð÷ áîëîõã¿é. Åâðîïûí õýëí¿¿äýä ¿ãèéí ºðãºëò íü ìîíãîë õýëíèéõ øèã
ÿìàãò òýðã¿¿í ¿åäýý áàéäàãã¿é, óðòààð äóóäàãäàõ ¿åäýý áàéæ, ¿ãèéí óòãà ÿëãàäàã. Харин
монгол үгэнд залгавар залгахдаа үгийн эхний эгшгийг харгалздаг. Энэ хоёр зарчмыг тэгш
харгалзаж, “Тухайн үгийн аль нэг үед эр эгшиг байвал эр эгшиг бүхий залгавар залгана. Дан
эм эгшигтэй үгэнд л эм эгшиг бүхий нөхцөл залгана. Харин хоёр үгээс бүтсэн үг байвал хоёр
дахь үгийг харгалзаж залгана.” (3:422) хэмээн эрдэмтэн Ц.Дамдинсүрэн журамлаад, анкет –
анкетыг (3:23; 385), геометр - геометрийн (3:66; 383) гэсэн жишээ авчээ. Áàñ òºãñãºëèéí
ãèéã¿¿ëýã÷èéã íü ÷ õàðãàëçàíà. Æèøýý íü: “àãåíòëàãèéí” ãýõýä òºãñãºëèéí ãèéã¿¿ëýã÷ íü
õýëíèé “ã” áàéãàà ó÷èð “-èé” çàëãàíà. Ìºí “êóðñèéí, êëóáèéí” çýðýã ¿ãýíä ýì ¿ãèéí “-èé”
çàëãàäàã. Ó÷èð íü îðîñ õýëíèé “ó” ýãøèã íü ìîíãîë õýëíèé ýð “ó” ýãøèã øèã õýëíèé õîéãóóð áèø, ýì
“¿” ýãøèã øèã õýëíèé äóíäóóð äóóäàãääàã þì.
3. ¯éëò íýðèéí “-õ”-èéí ºìíºõ ýãøãèéã ãýýõã¿é. Æèøýý íü: ¿ç¿¿ëýõýýñ, òàíèóëàõûí,
àâ÷ðàõààð, õàðàõûí, õàâàõààð, ìýäýõèéí, ¿ðãýëæë¿¿ëýõýýð, ñóðòàë÷ëàõààð, ºíõð¿¿ëýõèéã,
ºã¿¿ëýõèéí ãýõ ìýò. ¯éëò íýðèéã èæèë ä¿ðñò íýð ¿ãýýñ ÿëãàõ çîðèëãîòîé óòãà ÿëãàðóóëàõ
çàð÷ìûí ¿¿äíýýñ àíõ çîõèîñîí ä¿ðýì. Æèøýý íü, õàðàõûã (¿çýæ õàðàõûã), õàðõûã (õàðõ
õóëãàíûã), õàâàõûã, õàâõûã ãýõ ìýò. Èéì çàð÷ìààð æóðàìëàãäñàí ó÷ðààñ èæèë ä¿ðñò
àíäóóðàãäàõ íýð ¿ãã¿é áàéñàí ÷ á¿õ ¿éëò íýðèéã ýíý ë ä¿ðìýýð áè÷äýã.
4.
“æ,÷,ø” -ýýñ áóñàä ãèéã¿¿ëýã÷èéí äàðàà îðñîí 纺ëð¿¿ëýõ ¿¿ðýãòýé “è”
ýãøãèéã ãýýõã¿é. Æèøýý íü: òàìèðûí, àìèíû, òàõèðûã, áîõèðîîñ, òàõèëûã, òàíõèëààñ, áàðãèëûã,
14

15. Улаанбаатар дээд сургууль. Монгол судлалын тэнхим. “Эх хэлний соёл, хэрэглээ”
Г.Батзаяа, Г.Гэрэлмаа, Д.Оюунцэцэг
УБ., 2011
îðãèëûã, àíãèðûí, õîâèëîîð ãýõ ìýò. “æ, ÷, ø” ãèéã¿¿ëýã÷¿¿ä íü ÿìàãò 纺ëºí ãèéã¿¿ëýã÷¿¿ä þì.
Ǻºëºí ãèéã¿¿ëýã÷èéã õýëýõýä õýëíèé óðä õýñýã èë¿¿ èõ îðîëöîæ õºäºëäºã òóõàé áèä 2-ð
õè÷ýýëä òîäîðõîé òàéëáàðëàñàí. Èéìýýñ ýíý ãóðâàí ãèéã¿¿ëýã÷èéí äàðàà õýðýâ áîãèíî ýãøèã
áè÷âýë ÿìàãò õýëíèé óðäóóðõ “è” ýãøèã áè÷äýã. Ãýõäýý ýíý “è” ýãøèã íü åð人 ë 纺ëºí
ãèéã¿¿ëýã÷òýéãýý õýëýõ¿éí óðñãàëä çîõèöîæ áàéãààãààñ ººð, íýìýëò ¿¿ðýãã¿é. Èéìýýñ
ýäãýýð ýãøãèéã ãýýãäýõ ýãøãèéí ä¿ðýì ¸ñîîð ãýýæ áè÷íý. Æèøýý íü: àæèë - àæëûí, ó÷èð ó÷ðààñ, õàøèð - õàøðûí, îíîøèë - îíîøëîõ, õºãæèë - õºãæëèéã, áè÷èã - áè÷ãèéã, õºíæèë õºíæëèéí , ¿ðæèë - ¿ðæëýýñ, õºøèã - õºøãèéã, ñàíàà÷èë - ñàíàà÷ëàõ ãýõ ìýò. Õàðèí áóñàä
ãèéã¿¿ëýã÷èéí äàðàà îðñîí “è” ýãøèã íü òóõàéí õàòóó ãèéã¿¿ëýã÷èéã 纺ëð¿¿ëýõ ¿¿ðýãòýé
áàéäàã. Èéìýýñ ò¿¿íèéã ãýýæ áîëîõã¿é. ªºðººð õýëáýë 纺ëð¿¿ëýõ ¿¿ðýãòýé “è” ýãøãèéã
ãýý÷èõâýë ºìíºõ ãèéã¿¿ëýã÷ íü õàòóó ãèéã¿¿ëýã÷ áîëñíîîñ ¿ãèéí óòãà îéëãîãäîõã¿éä õ¿ðíý.
Ìîíãîë õýëíèé õàòóó áà 纺ëºí ãèéã¿¿ëýã÷¿¿ä ººð õîîðîíäîî ýñðýãöýæ ¿ãèéí óòãà ÿëãàäàã þì.
Æèøýý íü: ñàõèë - ñàõàë, òàõèð - òàõàð, òàõèë - òàõàë ãýõ ìýò. Èéìýýñ ñàõèë, òàõèð, òàõèë
ãýõ ìýò ¿ãèéí “è” ýãøãèéã ãýýãýýä áè÷÷èõâýë “ñàõèëûã, òàõèðûã, òàõèëûã” áèø “ñàõëûã,
òàõðûã, òàõëûã” ãýñýí ººð óòãàòàé ¿ãñ áîë÷èõíî. Èéìýýñ ýíý ä¿ðýì íü “è” ýãøãèéí àâèàç¿éí
¿¿ðãèéã áàðèìòëàí çîõèîñîí ä¿ðýì àæýý.
5. Ò¿¿õýí óëàìæëàëûã õàðãàëçàí áè÷äýã ¿ãñèéí ýãøãèéã ãýýõã¿é. Æèøýý íü:
òýíõèìèéí, ýðèõýýð, ãàðàãèéí, öàãàðèãèéã ãýõ ìýò. Ýäãýýð ¿ãñèéã ìîíãîë áè÷ãýýð òèíãõèì,
ýðèõè, ãàðàã, ÷àãàðèã õýìýýí áè÷äýã áºãººä ýíý ¿íäñèéã íü êèðèëë áè÷èãò åðºíõèé人 õàäãàëæ
áè÷äýã. Èéìýýñ òóñ ä¿ðìèéí äàãóó òýðã¿¿í áóñ ¿åèéí ýãøãèéã ãýýõã¿é.
Ãýýãäýõã¿é ýãøãèéí 9 ä¿ðýì áàéäàã áºãººä ýõíèé 5 ä¿ðìèéã òàéëáàðëàлаа. ¯ëäñýí 4
ä¿ðìèéã òàéëáàðëàõûí òóëä ýãøèãò áà çàðèìäàã ãèéã¿¿ëýã÷èéí òóõàé îéëãîëò ºãºõ õýðýãòýé
áîëæ áàéíà.
1.1. 4. Ýãøèãò áà çàðèìäàã ãèéã¿¿ëýã÷èéí ä¿ðýì
Ìîíãîë õýëíèé ãèéã¿¿ëýã÷ àâèàã çºâ áè÷èõ ä¿ðìèéí ¿¿äíýýñ ýãøèãò ãèéã¿¿ëýã÷,
çàðèìäàã ãèéã¿¿ëýã÷ õýìýýí õî¸ð àíãèëäàã. Äóíä ñóðãóóëüä ýãøèãò долоон ãèéã¿¿ëýã÷èéã
“ÌîÍÃîË ÁààÂàД, çàðèìäàã есөн ãèéã¿¿ëýã÷èéã “ÖîîÆîî ÇàÑààÄ ÒóØàà×èÕ” ãýäýã çîõèîìîë
¿ãýýð öýýæë¿¿ëýýä,
-
Ýãøèãò ãèéã¿¿ëýã÷ íü àëü òîä ñîíñîãäîõ òàëäàà çààâàë ýãøèãòýé áè÷èãääýã.
15

16. Улаанбаатар дээд сургууль. Монгол судлалын тэнхим. “Эх хэлний соёл, хэрэглээ”
Г.Батзаяа, Г.Гэрэлмаа, Д.Оюунцэцэг
-
УБ., 2011
Çàðèìäàã ãèéã¿¿ëýã÷ íü çàðèìäàà ýãøèãòýé, çàðèìäàà ýãøèãã¿é áè÷èãääýã
õýìýýí çààäãèéã òà á¿õýí òºâºãã¿é ìýäýõ áèç ýý.
×óõàì ÿàãààä äýýðõ долоон ãèéã¿¿ëýã÷èéã ýãøèãò, есөн ãèéã¿¿ëýã÷èéã çàðèìäàã
õýìýýõ àíãèëàëä îðóóëæ ¿çäýã âý? Ýíý долоон ãèéã¿¿ëýã÷ ÿàãààä çààâàë ýãøèãòýé áàéõ
¸ñòîé âý? Ãýòýë íºãºº есөн ãèéã¿¿ëýã÷ íü çàðèìäàà ýãøèãã¿é áàéæ áîëäãèéí ó÷èð þó âý?
Ýäãýýð íü ìºí ë öààíàà àâèàç¿éí áîäиò øàëòãààíòàé. Õ¿íèé õýëýõ àâèà íü äóó áà àíèðààñ
á¿òäýã. Õ¿íèé óóøãèíààñ øàõàãäñàí õèé öàãààí ìºãººðñºí õîîëîé, òºâºíõèéí äîòîð áàéðëàäàã
äóóíû õºâ÷ õýìýýõ õîñ øºðìºñëºã ýðõòíèéã äîðãèîí ãàðàõäàà, íàðèéí, á¿ä¿¿í, àÿàðõàí, ÷àíãà, óðò
áîãèíî ÿíç á¿ðýýð õýëæ áîëîõ òîäîðõîé ÷èìýý ¿¿ñãýñíèéã äóó ãýäýã. Õàðèí äóóíû õºâ÷èéã ¿ë
äîðãèîõóéö, ÿíç á¿ðýýð õýëýõ áîëîìæã¿é àìüñãàëûí ò¿ðýëò òºäèéõíèéã ¿¿ñãýâýë àíèð ãýäýã.
Àíèðààñ á¿òýæ, ¿ãèéí óòãûã ÿëãàõàä ãîë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã àâèàã ãèéã¿¿ëýã÷; äóóíààñ
á¿òýæ, õýëèéã 纺ëºí ÿðóó áîëãîäãèéã íü ýãøèã õýìýýäýã òóõàé áèä àíõíû õè÷ýýëäýý äóðäñàí.
Òýãâýë äýýðõ долоон ãèéã¿¿ëýã÷ íü àíèðààñ ãàäíà äóóíû îðîëöîîòîé á¿òäýã àâèàíóóä àæýý.
Èéíõ¿¿ äîòîîä á¿òöýíäýý äóó àãóóëñàí ó÷ðààñ ¿ãýíä îðîõäîî çààâàë äóóðõàã, 纺ëºí ñîíñîãääîã.
Ýíýõ¿¿ îíöëîãèéã íü áè÷èãò ýãøãýýð òýìäýãëýäýã þì. Õàðèí çàðèìäàã ãèéã¿¿ëýã÷¿¿ä íü
åðºíõèé人 àíèðààñ á¿òñýí áàéäàã ó÷ðààñ ýãøèãëýæ ñîíñîãääîãã¿é ó÷èð çààâàë ýãøèã áè÷èõ
øààðäëàãà áàéõã¿é. Ãýõäýý íýã äîð õî¸ð îðâîë çààâàë äóóãààð 纺ëëºæ ºãäºã áàéíà.
Èéíõ¿¿ ýãøèãò áà çàðèìäàã ãèéã¿¿ëýã÷èéí õóâààðü íü àâèàç¿éí çàð÷ìààñ ¿íäýñëýñýí,
ãèéã¿¿ëýã÷ àâèàã çºâ áè÷èõ ä¿ðìèéí ñóóðü îéëãîëò àæýý.
Ãýâ÷ ýãøèãò ãèéã¿¿ëýã÷èéã ýãøèãã¿é áè÷äýã хоёр òîõèîëäîë áèé. ¯¿íä:
• Õýëíèé õîéãóóðõ (àðäàà ýãøèãã¿é) “í” ãèéã¿¿ëýã÷ýýð òºãññºí ¿ãýíä çààõûí òèéí ÿëãàëûí -ã
íºõöºë çàëãàõàä ýãøèãã¿é áè÷íý. Æèøýý íü: õóëàíã õàðàõ, áàéøèíã áàðèõ, ä¿íã ñîíñîõ, çàíã
ìýäýõ, Ò¿âäýíã äóóäàõ, îð÷ëîíã òàíèõ, çîâëîíã àìñàõ, àìàð àìãàëàíã àéëòãàõ ãýõ ìýò.
• Òóñäàà áè÷èæ, ºã¿¿ëáýðò íýìýëò óòãà îðóóëäàã ”ë” õýìýýõ òóñëàõ àéìãèéí ¿ã, “íü” õýìýýõ
õàìààòóóëàõ íºõöºëèéã ýãøèãã¿é áè÷íý. Æèøýý íü: Àõ ë ãàíöààðàà èðñýí. Òýð õ¿í ë ìýäíý.
Ó÷èð íü ýíý. Àõ íü ñóðãàäàã, ä¿¿ íü ñîíñäîã. Ñàíàà íü çºâ áîë çàÿà íü çºâ. Äýýäýñ íü ñóóäëàà
îëîõã¿é áîë äîîäîñ íü ã¿éäëýý îëîõã¿é.
Çàðèìäàã ãèéã¿¿ëýã÷èéã çàðèìäàà ýãøèãòýé, çàðèìäàà ýãøèãã¿é áè÷äýã þì áîë ÷óõàì ÿìàð
òîõèîëäîëä ýãøèãòýé, ÿìàð òîõèîëäîëä ýãøèãã¿é áè÷èõ âý?
16

17. Улаанбаатар дээд сургууль. Монгол судлалын тэнхим. “Эх хэлний соёл, хэрэглээ”
Г.Батзаяа, Г.Гэрэлмаа, Д.Оюунцэцэг
УБ., 2011
• Ýãøèãò ãèéã¿¿ëýã÷èéí äàðàà çàðèìäàã îðâîë ýãøèãã¿é áè÷íý. Æèøýý íü: ãàðö, îðîëò,
õóóðàì÷, ºãñºí - ºãñíèé, ¿ç¿¿ëñýí - ¿ç¿¿ëñíèé, ìýäýýëäýã - ìýäýýëäãèéã, àæèëëàñàí àæèëëàñíààð, õóäàëäààäàã - õóëäààëäãèéã, îíöîëñîí - îíöîëñíîîñ ãýõ ìýò.
• Õàðèí çàðèìäãèéí äàðàà çàðèìäàã îðâîë àëü òîä ñîíñîãäîõ ãàçàð íü ¿ãèéí ¿íäýñ ýâäýõã¿éãýýð
ýãøèãòýé áè÷íý. Æèøýý íü: òîõèæ, áàòàæ, áýõýæ, áýõæèõ, íÿëõàñ, íÿëõñûí, ìýä÷èõ,
ìýä÷èõýýä, íºõöºë - íºõöºëèéí, íºõäºä - íºõäºäºº, äóó÷èä, äóó÷äàä - äóó÷äàäàà ãýõ ìýò.
Èéíõ¿¿ ýãøèãò áà çàðèìäàã ãèéã¿¿ëýã÷ õýìýýõ àíãèëëûí ó÷ðûã îéëãîæ, õýðõýí áè÷èõ
çàð÷ìûã ìýäñýíèé äàðàà ãýýãäýõ ýãøãèéí ñ¿¿ëèéí дөрвөн ä¿ðìèéã òºâºãã¿é îéëãîæ áîëíî.
Ãýýãäýõã¿é ýãøãèéí ä¿ðýì
(¿ðãýëæëýë)
6. Ýãøèãò ãèéã¿¿ëýã÷ ýãøèãã¿éäýõýä õ¿ðâýë ãýýõã¿é. Æèøýý íü: ñàìáàðûí,
õºäºëìºðººð, ¿ç¿¿ëáýðýýñ, òàñàëáàðûã, ñàëáàðûí, ºã¿¿ëáýðèéí, ¿çâýðýýð, õàé÷èëáàðûã,
îíöîëáîðîîð, õààí÷ëàëûí, òàéëáàðààð ãýõ ìýò.
7. Äàðààëñàí хоёр çàðèìäàã ãèéã¿¿ëýã÷ ýãøèãã¿éäýõýä õ¿ðâýë ýãøãèéã ãýýõã¿é.
Æèøýý
íü:
íºõöºëèéí,
ìýäñýíèé,
áîäîãäñîíîîð,
¿çýãäñýíèéã,
ìàë÷äàäàà,
àæèë÷äàäàà,
ñóðàã÷äàäàà, ìýäýãä÷èõýýä ãýõ ìýò.
8. ßëãàõ ýãøãèéã ãýýõã¿é. (Үгийн эцэст орсноос бусад) Ìîíãîë õýëýíä õýëíèé ¿ç¿¿ðèéí
áà óãèéí “í” ; õýëíèé ã¿í óãèéí áóþó õîîëîéí, ã¿í áèø óãèéí áóþó õýëíèé “ã” ãýñýí ººð õîîðîíäîî
ÿëãààòàé дөрвөн ãèéã¿¿ëýã÷ áàéäàã. Óãòàà ýíý íü òóñ á¿ð õî¸ð ººðººð õýëýãäýæ, õîîðîíäîî
ýñðýãöýí óòãà ÿëãàäàã ººð ººð ãèéã¿¿ëýã÷èä áàéòàë ìîíãîë õýëíèé öàãààí òîëãîéä òóñ òóñ
èæèë ä¿ðñýýð òýìäýãëýñýí íü ìàíàé êèðèëë öàãààí òîëãîéí íýã ºðººñãºë òàë ìөí. Æèøýý íü: Áàã
ñóì – áàãà èõ, àðàã ñàâàð – àðãà óõààí, òàðàã ñ¿¿ – òàðãà õ¿÷, àëàã ýðýýí – ãàðûí àëãà,
ñóðàã ÷èìýý – ýðäýì ñóðãà, áóëàã óñ – áóëãà ìèíæ, õóðàã (õóðæ öóãëàâàë öóãëàã) – õóðãà
èøèã, òîðîã (òîðæ ¿ëäâýë ¿ëäýã) – òîðãî äóðäàí, õàí õ¿¿ - õàíà òóóðãà, òóí èõ – óñ òóíà ãýõ
ìýò. Èéíõ¿¿ èæèë ä¿ðñýýð òýìäýãëýñýí õî¸ð “í” ãèéã¿¿ëýã÷ýý ýãøãýýð, õî¸ð “ã” ãèéã¿¿ëýã÷ýý
ýð ýãøãýýð ÿëãàæ ºãäãèéã áèä “ßëãàõ ýãøãèéí ä¿ðýì” õýìýýí òàéëáàðëàäàã.
9. Äàðààëñàí гурван ãèéã¿¿ëýã÷èéí гурав äàõü íü ÿëãàõ ýãøèã á¿õèé õýëíèé
¿ç¿¿ðèéí “í” þì óó õîîëîéí “ã” áàéâàë ò¿¿íèé ºìíºõ ýãøãèéã ãýýäýãã¿é. Æèøýý íü: ýðäýíèéí,
ÿíçàãààð, ãàíçàãûí, õóíäàãûã, áºíäãºí¿¿ëýí, õàðöàãûã, àäñàãûã, îíüñîãûã, àíüñàãûã ãýõ ìýò.
17

18. Улаанбаатар дээд сургууль. Монгол судлалын тэнхим. “Эх хэлний соёл, хэрэглээ”
Г.Батзаяа, Г.Гэрэлмаа, Д.Оюунцэцэг
УБ., 2011
1.1. 5. “Ñ, Õ” -èéí äàðààõ “Ò, ×” -èéí ä¿ðýì
Ýíý íü ºìíºõ õэсэгт òàéëáàðëàñàí, äàðààëñàí õî¸ð çàðèìäãèéí ä¿ðýìòýé çºð÷èëääºã ä¿ðýì
þì. Áèä ºìíºõ õè÷ýýëä çàðèìäàà ýãøèãòýé, çàðèìäàà ýãøèãã¿é áè÷èãääýã çàðèìäàã
ãèéã¿¿ëýã÷èéí òóõàé, ò¿¿íèéã ÷óõàì õààíà ýãøèãòýé, õààíà ýãøèãã¿é áè÷èõ òóõàé
òàéëáàðëàñàí. Òóõàéëáàë, ýãøèãò ãèéã¿¿ëýã÷èéí äàðàà îðñîí çàðèìäàã ãèéã¿¿ëýã÷èéã
ýãøèãã¿é, õàðèí çàðèìäàã ãèéã¿¿ëýã÷èéí äàðàà îðñîí çàðèìäàã ãèéã¿¿ëýã÷èéã ýãøèãòýé
áè÷äýã. Ýíýõ¿¿ äàðààëñàí õî¸ð çàðèìäàã ãèéã¿¿ëýã÷èéã ýãøèãæ¿¿ëýõ ¿¿ðýãòýé ýãøãèéã
ãýýõã¿é. Æèøýý íü: íºõöºë - íºõöºëèéí, ìýäñýí - ìýäñýíýýð, áîääîã - áîääîãèéã, ¿ç÷èõ - ¿ç÷èõýýä
ãýõ ìýò.
Ãýâ÷ çàðèìäàã “Ñ, Õ” ãèéã¿¿ëýã÷èéí äàðàà çàðèìäàã “Ò, ×” ãèéã¿¿ëýã÷èéã
ýãøèãã¿é áè÷äýã ãýñýí íýã îíöëîã ä¿ðýì áèé. Æèøýý íü: óñ÷ – óñ÷èí - óñ÷íû, ò¿¿õ÷ – ò¿¿õ÷èä ò¿¿õ÷äèéí, òºðºëõòºí – òºðºëõòíèé, ºñòºí - ºñòíèé, øàðõòàí – øàðõòíûã, ýðõòýí – ýðõòíèé,
äàðõòàí – äàðõòíû ãýõ ìýò. ßàãààä èéíõ¿¿ çºð÷èëòýé ä¿ðýì áàéäãèéã òàéëáàðëàõàä íýëýýä
òºâºãòýé áîëîâ÷ ¿ãèéí ¿íäýñ, íºõöºëèéí õýëáýðòýé õîëáîí áîäâîë ó÷ðûã íü îéëãîæ áîëîõ þì.
Òóõàéëáàë, “áýõ” ãýñýí ¿ãýíä “-æ” äàãàâàð çàëãàõäàà “Çàðèìäãèéí àðä çàðèìäàã ãèéã¿¿ëýã÷
çààâàë ýãøèãòýé îðíî” ãýñýí ä¿ðìýýð “áýõýæ” ãýæ áè÷ýýä, ìºí èíãýæ äóóäíà. Ãýòýë “óñ” ãýñýí
¿ãýíä “-÷” äàãàâàð çàëãàõàä ñàÿíû ä¿ðìèéã áàðèìòàëáàë “óñà÷” ãýæ áè÷èõ õýðýãòýé áîëíî. ̺í
ýíý ä¿ðìýýð “óñàò, øàðõàò, ò¿¿õý÷” ãýæ áè÷èõ áîëíî. Ãýâ÷ èíãýæ äóóääàãã¿é, “óñ÷, øàðõò,
ò¿¿õ÷” ãýæ äóóääàã ø¿¿ äýý. ªºðººð õýëáýë “ñ, õ, ò, ÷” ãèéã¿¿ëýã÷èä íü äàðààëàí îðñîí ÷
òºäèéëºí ýãøèãòýé äóóäàãääàãã¿é. Äóóäëàãûí ýíý îíöëîãèéã íü õàðãàëçàí, çàðèìäàã 9
ãèéã¿¿ëýã÷ýýñ çîðèóä ýíý 4 ãèéã¿¿ëýã÷èéã ñîíãîí èéíõ¿¿ ä¿ðýìæ¿¿ëñýí áºãººä ýíý ä¿ðìýýð
áè÷èõ ¿ãñ ÷ öººâòºð áàéäàã.
Эмхэтгэл, цомхотгол, номхотгох, арвитгах, бататгах гэх мэт үгсийн бичлэгийг
дээрх дүрэмтэй хольж болохгүй. Эдгээр үгийн бүтцийг авч үзвэл, эмх-, цомхон-, номхон-,
бат- хэмээх язгуур дээр –д хэмээх нэрээс үйл үг бүтээх дагавар залгаж, эмхэд, цомход,
номход, батад хэмээх үг бүтнэ. Түүний араас –га4 бусдаар үйлдүүлэх хэвийн нөхцөл
залгахад “д”, “г” хэмээх дуутай сул хоёр гийгүүлэгч ондоошиж, “т” хэмээх анирт чанга
гийгүүлэгч, “г” хэмээх дуутай сул гийгүүлэгч нэг дор зохицон орох авианы хуулийн дагуу
эмхэтгэ, цомхотго, номхотго, бататга гэх мэт үгс үүснэ. Эдгээр үйл үндсийн дараа нэр үг
үүсгэх “-л” дагавар залгахад ямар нэг эгшиг гээгдэхгүй, эмхэтгэл, цомхотгол, номхотгох,
бататгал, арвитгах зэрэг үг үүсэх юм.
18

19. Улаанбаатар дээд сургууль. Монгол судлалын тэнхим. “Эх хэлний соёл, хэрэглээ”
Г.Батзаяа, Г.Гэрэлмаа, Д.Оюунцэцэг
УБ., 2011
1.1. 6. ßëãàõ ýãøãèéí ä¿ðýì
Ìîíãîë õýëýíä õýëíèé ¿ç¿¿ðýýð áà óãààð õýëýãäýæ, ººð õîîðîíäîî óòãà ÿëãàõ õî¸ð ººð “í”
ãèéã¿¿ëýã÷ áàéäàã. Æèøýý íü: õàí õ¿¿ - õàíà òóóðãà, òóí èõ – óñ òóíà, õààí õàòàí – õààíà?
õýçýý?, àí àâ – àíàõ, îòîõ, îí æèë – õàðâàñíàà îíî, ºãçºã õîíãî – ºäºð õîíîã, õàéíãà çàí – õàéíàã
¿õýð, óíãàõ áààõ – óíàãà äààãà ãýõ ìýò.
̺í õýëíèé ã¿í óãèéí áóþó õîîëîéí, ã¿í áèø óãèéí áóþó õýëíèé ãýñýí õî¸ð ººð “ã” áàéäàã.
Æèøýý íü: Áàã ñóì – áàãà èõ, àðàã ñàâàð – àðãà óõààí, òàðàã ñ¿¿ – òàðãà õ¿÷, àëàã ýðýýí –
ãàðûí àëãà, ñóðàã ÷èìýý – ýðäýì ñóðãà, áóëàã óñ – áóëãà ìèíæ, õóðàã (õóðæ öóãëàâàë
öóãëàã) – õóðãà èøèã, òîðîã (òîðæ ¿ëäâýë ¿ëäýã) – òîðãî äóðäàí ãýõ ìýò.
Ýíý 4 ãèéã¿¿ëýã÷ íü òóñ á¿ð õî¸ð ººðººð õýëýãäýæ, õîîðîíäîî ýñðýãöýí óòãà ÿëãàäàã ººð
ººð ãèéã¿¿ëýã÷èä áàéòàë ìîíãîë õýëíèé öàãààí òîëãîéä òóñ òóñ èæèë ä¿ðñýýð òýìäýãëýñýí íü
ìàíàé êèðèëë öàãààí òîëãîéí íýã ºðººñãºë òàë ìàí. Èéíõ¿¿ èæèë ä¿ðñýýð òýìäýãëýñýí õî¸ð “í”
ãèéã¿¿ëýã÷ýý ýãøãýýð, õî¸ð “ã” ãèéã¿¿ëýã÷ýý ýð ýãøãýýð ÿëãàæ ºãäãèéã áèä “ßëãàõ ýãøãèéí
ä¿ðýì” õýìýýí òàéëáàðëàäàã. Òóõàéëáàë, àðäàà ýãøèãòýé “í" -èéã õýëíèé ¿ç¿¿ðèéí “í”, àðäàà
ýãøèãã¿éã íü õýëíèé óãèéí “í” ãýíý. Àðäàà çºâõºí ýð ýãøèãòýé “ã” ãèéã¿¿ëýã÷èéã õýëíèé ã¿í óã
áóþó õîîëîéí “ã”, àðäàà ýì ýãøèãòýé þì óó îãò ýãøèãã¿éã íü õýëíèé áóþó ã¿í áèø óãèéí “ã” ãýäýã.
Èíãýæ õýëíèé õîéãóóðõ “í” -ýýñ óðäóóðõûã ÿëãàæ áàéãàà ýãøèã, õýëíèé “ã” -ýýñ õîîëîéí
“ã”-èéã ÿëãàæ áàéãàà ýð ýãøã¿¿äèéã “ÿëãàõ ýãøèã” ãýäýã áºãººä ò¿¿íèéã ãýýæ áîëîõã¿é.
Õýðâýý òèéì ýãøãèéã ãýý÷èõâýë àëü “í”, àëü “ã” íü ÿëãàðàõàà áîëü÷èõíî. ªºðººð õýëáýë õýëíèé
¿ç¿¿ðèéí “í” -èéí àðûí ýãøãèéã ãýý÷èõâýë óãèéí “í”, õîîëîéí “ã”-èéí àðûí ýð ýãøãèéã ãýý÷èõâýë
õýëíèé “ã” áîë÷èõíî. ¯¿íýýñ áîëîîä èõýíõ òîõèîëäîëä ¿ãèéí óòãà àëäàãäàõàä õ¿ðíý. Èéìýýñ ýíý íü
àâèàç¿é áîëîîä ¿ãèéí óòãàòàé õîëáîîòîé ä¿ðýì áàéíà. Æèøýý íü: ¿íý öýíý - ¿íýëýýä, àðãàë –
àðãàëûí, õîðãîë – õîðãîëîîð, ¿íýð - ¿íýðèéã, ¿íýë - ¿íýëýýä, ¿íýã - ¿íýãèéã, õîíîã – õîíîãèéí,
òàðãàë – òàðãàëààä, òîíîã – òîíîãîîð, õóðãàë – õóðãàëààä, àíãàë – àíãàëûí, ¿íýí - ¿íýõýý, ñóãàë
– ñóãàëààä, íàãàö – íàãàöûí, ìàíàð – ìàíàðààä, õàéíàã – õàéíàãèéí, óíàãà – óíàãàíä ãýõ ìýò.
1.1. 7. ¯éë ¿ã á¿òýýõ “-ë” äàãàâðûí ä¿ðýì
ªìíºõ õè÷ýýë¿¿äýä áèä ýãøèãò áà çàðèìäàã ãèéã¿¿ëýã÷èéí òóõàé òàéëáàðëàñàí áèëýý.
Ãèéã¿¿ëýã÷òýé õîëáîîòîé çºâ áè÷ãèéí ä¿ðì¿¿ä ¿íäñýíäýý ýãøèãò áà çàðèìäàã ãèéã¿¿ëýã÷èéí
àíãèëàë, ä¿ðýìä ñóóðèëäàã.
19

20. Улаанбаатар дээд сургууль. Монгол судлалын тэнхим. “Эх хэлний соёл, хэрэглээ”
Г.Батзаяа, Г.Гэрэлмаа, Д.Оюунцэцэг
УБ., 2011
Ýíý óäààä íýð ¿íäñýýñ ¿éë ¿ã á¿òýýäýã “-ë” äàãàâðûí òóõàé ºã¿¿ëüå. Æèøýý íü: òóñ –
òóñàë, çîëèîñ – çîëèîñîë, àäèñ – àäèñàë, õàâòàñ – õàâòàñëà, ¿ç¿¿ð – ¿ç¿¿ðëý, òóëãóóð –
òóëãóóðëà, ýìýýë – ýìýýëëý, àæèë – àæèëëà, õîîë – õîîëëî ãýõ ìýò. Èéíõ¿¿ íýðýýñ ¿éë ¿¿ñãýã÷
“-ë” äàãàâàð íü ººðºº ýãøèãò ãèéãã¿¿ëýã÷ ó÷ðààñ àëü íýã òàëäàà çààâàë ýãøèã øààðäàíà.
×óõàì àëü òàëä íü ýãøèã áè÷èõèéã äàðààõ áàéäëààð ä¿ðýìæ¿¿ëñýí áàéíà.
1. Ýãøèãò ãèéã¿¿ëýã÷ýýð òºãññºí íýð ¿ãýíä ¿éë ¿ã á¿òýýõ “-ë” äàãàâðûã çàëãàõäàà àðä
íü ýãøèã æèéðýãëýíý.
2. Çàðèìäàã ãèéã¿¿ëýã÷ýýð òºãññºí íýð ¿ãýíä ¿éë ¿ã á¿òýýõ “-ë” äàãàâðûã çàëãàõäàà ºìíº
íü ýãøèã æèéðýãëýíý.
3. Äàðààëñàí õî¸ð çàðèìäàã ãèéã¿¿ëýã÷ýýð òºãññºí ¿ãýíä ¿éë ¿ã á¿òýýõ “-ë” äàãàâðûã
çàëãàõäàà ¿ãèéí ¿íäýñ ýâäðýõýýð áàéâàë àðä íü ýãøèã æèéðýãëýíý.
4. Ýãøãýýð òºãññºí íýð ¿ãýíä ¿éë ¿ã á¿òýýõ “-ë” äàãàâðûã øóóä çàëãàíà.
5. Ǻºëºðñºí ãèéã¿¿ëýã÷ýýð òºãññºí íýð ¿ãýíä ¿éë ¿ã á¿òýýõ “-ë” äàãàâðûã çàëãàõäàà “ü”
-èéã “è” áîëãîíî.
Ýäãýýð ä¿ðýì íü á¿ãä ë ýãøèãò ãèéã¿¿ëýã÷ “-ë” -èéã ýãøèãòýé áàéëãàõàä ÷èãëýñýí
áàéíà. Õàðèí ÿàãààä çààâàë ýãøèãò ãèéã¿¿ëýã÷ýýð òºãññºí ¿ãýíä óã äàãàâðûã çàëãàõäàà àðä
íü, çàðèìäãààð òºãññºí ¿ãýíä çàëãàõäàà óðä íü ýãøèã òàâüäàã íü èõýýõýí ó÷èðòàé. Ìîíãîë
áè÷ãèéí áè÷ëýã, äýâñãýðëýõ áà ¿ë äýâñãýðëýõ ¸ñòîé, ìºí ýãøèãò, çàðèìäàã ãèéã¿¿ëýã÷èéí
á¿òýö, øèíæòýé íÿãò õîëáîîòîé. Õàìãèéí õÿëáàðààð òàéëáàðëàâàë:
1. ¯ãèéí ýöñèéí ýãøèãò ãèéã¿¿ëýã÷ íü óã “-ë” äàãàâðûã àâàõààñàà ºìíº ¿ãèéí ¿íäñýíä
áàéõäàà ºìíºº ýãøèãòýé áàéõ íü îéëãîìæòîé. Òèéìýýñ àðààñàà øóóä ãèéã¿¿ëýã÷ àâàõ áºãººä
òýðõ¿¿ ãèéã¿¿ëýã÷ “-ë” íü ýãøèã øààðäàõ ó÷ðààñ ýãøãèéã íü àðä òàâüæ ºãäºã. Æèøýý íü: íîì –
íîìëî, õàäàì – õàäàìëà, õàðàì – õàðàìëà, áàÿð – áàÿðëà, àæèë – àæèëëà, ó÷èð – ó÷èðëà, ¿íýð –
¿íýðëý, ºíäºð - ºíäºðëº, ºíöºã - ºíöºãëº, ýìçýã – ýìçýãëý, ç¿éð – ç¿éðëý, ºíäºã - ºíäºãëº, õîíîã –
õîíîãëî, õóíãàð – õóíãàðëà, õàÿã – õàÿãëà, àÿã – àÿãëà ãýõ ìýò.
2.
Õàðèí çàðèìäàã ãèéã¿¿ëýã÷ íü ¿ãèéí ýöýñò îðîõäîî ºìíºº ýãøèãòýé ÷ áàéæ áîëíî,
ãèéã¿¿ëýã÷òýé ÷ áàéæ áîëíî. Õýðýâ ºìíºº ãèéã¿¿ëýã÷òýé áàéñàí áîë àðààñàà øóóä “-ë”
äàãàâàð àâàõààð óã ¿ãèéí àäàãò ãóðâàí ãèéã¿¿ëýã÷ íýã äîð îðíî ãýñýí ¿ã. Ýãøèã, ãèéã¿¿ëýã÷
àâèà ñàëààâ÷èëæ áàéðëàäàã íü ìîíãîë õýëíèé àâèàíû áàéðëàë, çºâ äóóäàõç¿éí íýã ãîë îíöëîã þì.
Ýíý îíöëîãèéã çºâ áè÷èõ ä¿ðýìä ÷ áàñ àëü áîëîõ òóñãàæ ºãñºí áàéäàã. Èéìýýñ äàðààëñàí õî¸ð
ãèéã¿¿ëýã÷ýýð òºãññºí ¿ãýíä ãóðàâ äàõü ãèéã¿¿ëýã÷èéã çàëãàõäàà ºìíº íü ýãøèã
æèéðýãëýäýã. Íýãýíò èéíõ¿¿ ä¿ðýìæ¿¿ëñýí òóë äàâõàð áèø äàí çàðèìäàã ãèéã¿¿ëýã÷ýýð
òºãññºí ¿ãýíä “-ë” äàãàâðûã çàëãàõäàà ÷ ìºí ë óã ä¿ðìýý áàðèìòàëíà. Æèøýý íü: õóðä – õóðäàë,
20

21. Улаанбаатар дээд сургууль. Монгол судлалын тэнхим. “Эх хэлний соёл, хэрэглээ”
Г.Батзаяа, Г.Гэрэлмаа, Д.Оюунцэцэг
УБ., 2011
àëä – àëäàë, îíö – îíöîë, õóðö – õóðöàë, òóñ – òóñàë, òîñ – òîñîë, ýõ – ýõýë, äýýä – äýýäýë ãýõ
ìýò. ¯ãèéí òºãñãºëä õýðýâ “æ, ÷, ø” ãèéã¿¿ëýã÷ áàéâàë, ÿìàãò 纺ëºí ýäãýýð ãèéã¿¿ëýã÷èäòýé
àâèàç¿éí øèíæýýðýý òîõèðîõ ”è” ýãøèã áè÷íý. Æèøýý íü: òîâ÷ – òîâ÷èë, íàâ÷ – íàâ÷èë, ºðãºìæ ºðãºìæèë, äýýæ – äýýæèë, öýýæ – öýýæèë, îíîø – îíîøèë, õàðø – õàðøèë, õàé÷ – õàé÷èë, ìºðºâ÷
– ìºðºâ÷èë, õ¿ç¿¿â÷ - õ¿ç¿¿â÷èë ãýõ ìýò.
3.
Äàðààëñàí õî¸ð çàðèìäàã ãèéã¿¿ëýã÷ýýð òºãññºí ¿ãýíä óã äàãàâðûã çàëãàõàä
¿ãèéí ¿íäýñ ýâäðýõýýð áîë óðä íü áèø àðä íü ýãøèã áè÷íý. Æèøýý íü: “õóâöàñ” ãýäýã íýð ¿ãýíä
“-ë” çàëãàõàä, çàðèìäãààð òºãññºí ¿ãýíä çàëãàõäàà ºìíº íü ýãøèã æèéðýãëýäýã äýýðõ ä¿ðýì
¸ñîîð áè÷âýë “õóâöàñàë” áîëíî. Òýãâýë “ãèéã¿¿ëýã÷ýýð òºãññºí ¿ãýíä ãèéã¿¿ëýã÷ çàëãàõàä
ýöñèéí ãèéã¿¿ëýã÷èéí ºìíºõ áàëàðõàé ýãøèã ãýýãäýæ, çàëãàâðûí ºìíº ýãøèã æèéðýãëýäýã”
ãýýãäýõ ýãøãèéí 3-ð ä¿ðìèéí ¸ñîîð “ñ” ãèéã¿¿ëýã÷èéí ºìíºõ “à” ýãøãèéã ãýýæ, “õóâöñàë” ãýæ
áè÷èõ õýðýãòýé áîëíî. Òýãæ ãýýâýë “õóâöàñ” ãýäýã ¿ãèéí ÿçãóóð ¿íäñèéí õýëáýð àëäàãäàõàä
õ¿ðíý. Èéìýýñ ÿçãóóðûí õýëáýðèéã õàäãàëàõûí òóëä ýãøãýý “-ë” äàãàâðûíõàà àðä íü áè÷èõýýñ
ººð àðãàã¿é. Èéìýýñ “õóâöàñ – õóâöàñëà, õàâòàñ – õàâòàñëà, õîëòîñ – õîëòîñëî, ãýäýñ –
ãýäýñëý” ãýõ ìýòýýð çàëãàõ áºãººä èéì ¿ã öººâòºð áàéäàã. Õàðèí àäèñ + ë – àäèñàë ãýõýä “ä”
ãèéã¿¿ëýã÷èéã 纺ëð¿¿ëýõ ¿¿ðýãòýé “è” ýãøèã ãýýãäýõã¿é ó÷ðààñ ¿ãèéí ¿íäýñ ýâäðýõã¿é
òóë 2-ð ä¿ðýì ¸ñîîðîî ë áè÷èãäýíý.
4. Ýãøãýýð òºãññºí ¿ãýíä ýãøèãò ãèéã¿¿ëýã÷ “-ë” -èéã øóóä çàëãàõ íü îéëãîìæòîé.
Æèøýý íü: òîî – òîîë, ìóó – ìóóë, óíàãà – óíàãàë, áîòãî – áîòãîë, õóðãà – õóðãàë, õóíäàãà –
õóíäàãàë, ãàíçàãà – ãàíçàãàë, ÿíçàãà – ÿíçàãàë, àÿãà – àÿãàë ãýõ ìýò.
5. Ǻºëíèé òýìäãýýð òºãññºí ¿ãýíä “-ë” äàãàâàð çàëãàõàä ìºí ë ýãøèãò ãèéã¿¿ëýã÷èéã
ýãøèãòýé áîëãîõûí òóëä “ü” -èéã “è” áîëãîäîã. Æèøýý íü: õàíü – õàíèë, òîëü – òîëèë, øàâü –
øàâèë, õóâü – õóâèë, áîòü – áîòèë, ìîðü – ìîðèë, áîîìü – áîîìèë, çîâóóðü – çîâóóðèë, ñóðãóóëü –
ñóðãóóëèë ãýõ ìýò.
Ýäãýýð ä¿ðìýýð áè÷ñýí ¿ãñèéí àðààñ äàõèí íºõöºë çàëãàâàë óã ¿ãèéí ¿íäýñ, äàãàâðûí
á¿òöèéã àëü áîëîõ õàäãàëíà. Æèøýý íü: “ýõëýíý, äýýøëýíý, ¿ç¿¿ðýëæýý, áàÿðàëëàà,
õàâòñàëñàí” ãýæ ñîíñîãäîõ áîëîâ÷ “ýõ + ë = ýõýë, äýýø + ë = äýýøèë, ¿ç¿¿ð + ë = ¿ç¿¿ðëý, áàÿð
+ ë = áàÿðëà, õàâòàñ + ë = õàâòàñëà” ãýýä ä¿ðìèéí äàãóó çàëãà÷èõñàí ¿ãýíä “-íà4, -ñàí4,
-æýý2” íºõöºëèéã øóóä ë çàëãàæ “ýõýëíý, äýýøèëíý, ¿ç¿¿ðëýæýý, áàÿðëàëàà, õàâòàñëàñàí”
õýìýýí áè÷íý. Ýíý ìýò÷èëýí, àéëä õîíîãëîëîî, öàéãàà äýýæèëíý, íºõäºäºº òóñàë, ººðèé㺺
á¿¿ çîëèîñîë, íîìîîð àäèñàëíà, õàðàíäàà ¿ç¿¿ðëýñýí, áàðèìòàíä òóëãóóðëàäàã, ìîðèî ýìýýëëýæýý,
ñàéí àæèëëàëàà, ÷àíàðòàé õîîëëîäîã õýìýýí áè÷íý. Õàðèí ãýýãäýõ ýãøãèéí ä¿ðìýýð áè÷èõ
øààðäëàãà ãàðâàë, ººð ä¿ðýì õàðøëàõã¿é òîõèîëäîëä ò¿¿íèé äàãóó áè÷íý. Æèøýý íü: àäèñ –
21

22. Улаанбаатар дээд сургууль. Монгол судлалын тэнхим. “Эх хэлний соёл, хэрэглээ”
Г.Батзаяа, Г.Гэрэлмаа, Д.Оюунцэцэг
УБ., 2011
àäèñàë – àäèñëààä, ¿ç¿¿ð – ¿ç¿¿ðëý – ¿ç¿¿ðëýýä, òóñ – òóñàë – òóñëàõ ãýõ ìýòýýð áè÷èõýä
ãýýãäýõ ýãøãèéí íýã, õî¸ð, ãóðàâäóãààð ä¿ðìèéí äàãóó “-ë”-èéí ºìíº áà õîéíî áàéñàí ýãøã¿¿ä
ãýýãäýíý.
ßçãóóð áà ¿íäýñ íü “ë” ãèéã¿¿ëýã÷ýýð òºãññºí ¿ãýíä “-ë” äàãàâàð çàëãààä, àðààñ íü
ºíãºðñºí öàãààð òºãñãºõ “-ëàà, -ëýý, -ëîî, -뺺” íºõöºë çàëãàõàä íýëýýä ºâºðìºö áè÷äýã. Æèøýý íü:
àæèë + ë + ëàà – àæèëëàëàà ãýõýä ýõíèé “ë” íü ¿ãèéíõýý ¿íäñýíä áàéñàí ãèéã¿¿ëýã÷, õî¸ð
äàõü “ë” íü ¿éë ¿ã á¿òýýõ äàãàâàð, ãóðàâ äàõü “ë” íü ºíãºðñºí öàãèéí “-ëàà” íºõöºëèéíõ. ªºðººð
õýëáýë, “àæèë-“ õýìýýõ ýãøèãò ãèéã¿¿ëýã÷ýýð òºãññºí ¿ãýíä ¿éë ¿ã á¿òýýõ “-ë” äàãàâàð
çàëãàõäàà ä¿ðýì ¸ñîîð ýãøãèéã àðä íü æèéðýãëýæ “àæèëëà” ãýæ áèíý. Ò¿¿í äýýð ºíãºðñºí
öàãèéí “-ëàà” íºõöºëèéã øóóä çàëãàæ “àæèëëàëàà” áîëæ áàéíà. Ýíý ìýò÷èëýí, ñàéõàí õîîëëîëîî,
ìîðèî ýìýýëëýëýý, õàðèóöëàãàòàé àæèëëàëàà, çî÷èä áóóäàëä áóóäàëëàëàà õýìýýí áè÷íý.
1.1. 8. Õàòóó, 纺ëíèé òýìäãèéí ä¿ðýì
Êèðèëë áè÷ãèéí öàãààí òîëãîéä àâèàíû äóóäëàãàã¿é õî¸ð ¿ñýã áàéäàã. Òýäãýýðèéã
纺ëíèé òýìäýã (ü), õàòóóãèéí òýìäýã (ú) ãýæ íýðëýäýã áºãººä õýäèéãýýð àâèà òýìäýãëýõã¿é ÷
¿ãýíä ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýãòýé. ¯¿íä:
• Õàòóóãèéí òýìäýã íü òóñãààðëàõ ¿¿ðýãòýé.
• Ǻºëíèé òýìäýã íü òóñãààðëàõ, 纺ëð¿¿ëýõ, ÿëãàõ ¿¿ðýãòýé.
Áèä ýíýõ¿¿ õî¸ð òýìäýã ¿ñãèéí òóñãààðëàõ ¿¿ðãèéí òóõàé ÿðèëöúÿ.
1. Ãèéã¿¿ëýã÷ýýð òºãññºí ýð ¿ãýíä øèéäýí õ¿ñýõ óòãàòàé “-ÿ, -¸” íºõöºëèéã
çàëãàõäàà ú-ýýð òóñãààðëàäàã. Æèøýý íü: ÿâúÿ, õàðúÿ, õàðóóëúÿ, õàðèóëúÿ, áîäú¸, òîîëú¸,
òîîöîîëú¸, áîëîâñðóóëúÿ, àíõààðóóëúÿ, àæèëëóóëúÿ, óõóóëúÿ, ó÷èðúÿ, ñîíèðõú¸, óóëçúÿ,
ñàíóóëúÿ, íààäúÿ, òîõèðîëöú¸, òàëàðõúÿ, îðîëäú¸ ãýõ ìýò.
2. Ãèéã¿¿ëýã÷ýýð òºãññºí ýì ¿ãýíä ìºí “-å” íºõöºë çàëãàõäàà ü-ýýð òóñãààðëàíà.
Æèøýý íü: äýâø¿¿ëüå, ìýäýãäüå, ¿çüå, õºãæ¿¿ëüå, õºãæèëäüå, ¿çýëöüå, íèñüå, õººðüå,
õººðºëäüå ãýõ ìýò.
-ÿ, -å, -¸ íºõöºëèéã ÿàãààä çààâàë ºìíºõ ¿ãýýñ íü òóñãààðëàæ áè÷èõ ¸ñòîé âý? Êèðèëë
öàãààí òîëãîéä “ÿ, å, ¸, þ, é, û” ãýñýí çóðãààí ¿ñãèéã “òóñëàõ ýãøèã” õýìýýí íýðëýäýã. Ýíý íü
óãòàà öýâýð áóþó æèíõýíý ýãøèã áèø ãýñýí óòãàòàé ¿ã þì. Ó÷èð íü, “é” áîë ãàíöààðàà îãò
õýðýãëýãääýãã¿é, “àé, îé, óé, ýé, ¿é, èé” õýìýýõ õîñ, óðò ýãøãèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä áàãòäàã áºãººä
“à, î, ó, ý, ¿” ýãøã¿¿äòýé èæèëñýæ ñààðìàãøñàí “è” ýãøãèéí õóâèëáàð ìºí. “û” ýãøèã íü õýëíèé
óðäóóð õýëýãäýõ “èé” ýãøãèéí, ýð ¿ãýíä îðñíû óëìààñ õîéøèëæ, õýëíèé äóíäóóð õýëýãäýõ áîëñîí
22

23. Улаанбаатар дээд сургууль. Монгол судлалын тэнхим. “Эх хэлний соёл, хэрэглээ”
Г.Батзаяа, Г.Гэрэлмаа, Д.Оюунцэцэг
УБ., 2011
äýä õóâèëáàð þì. Õàðèí “ÿ, å, ¸, þ” äºðºâ íü áèå äààñàí ýãøèã ÷ áèø, ãèéã¿¿ëýã÷ ÷ áèø,
÷óõàìäàà “j + a, j + ý, j + î, j + ó” ãýñýí ãèéã¿¿ëýã÷, ýãøãèéí íèéëö áóþó ãàëèãëàâàë ja, je, jî, ju
ãýñýí ¿å¿ä þì. Ýäãýýð ¿åèéí á¿òýö äýõ j ãèéã¿¿ëýã÷ íü ÿìàãò 纺ëºí áóþó õýëíèé óðäóóð
õýëýãääýã òàãíàéí ãèéã¿¿ëýã÷äèéí íýã áºãººä “è” ýãøèãòýé àâèàç¿éí øèíæýýðýý ìàø îéðõîí.
Òèéìýýñ ãèéã¿¿ëýã÷èéí äàðàà øóóä îðâîë òóõàéí ãèéã¿¿ëýã÷ýý 纺ëð¿¿ëæ, õýëíèé
õºäºë㺺íèéã òàãíàéðóó ÷èãë¿¿лäýã þì. Æèøýý íü: “íÿì” ãýäýã ¿ã íü àâèàç¿éí õóâüä: 纺ëºðñºí
“íü” ãèéã¿¿ëýã÷, 纺ëºðñºí ãèéã¿¿ëýã÷äýý òàòàãäàæ õýëíèé áàéðëàë óðàãøèëæ õýëýãäýõ “à”
ýãøèã, “ì” ãèéã¿¿ëýã÷ ãýñýí ãóðâàí àâèàíààñ á¿òýæ áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí “ìÿíãà” ãýâýë “ìü à í ã à”
ãýñýí 5 àâèà, “áÿðóó” ãýâýë “áü à ð óó” ãýñýí 4 àâèà áàéíà. Èéíõ¿¿ ãèéã¿¿ëýã÷äýý óóñ÷
íºëººëäºã ó÷ðààñ äýýðõ “-ÿ, -¸, -å” íºõöºëèéã ãèéã¿¿ëýã÷ýýð òºãññºí ¿ãýíä çàëãàõäàà ºìíºõ
ãèéã¿¿ëýã÷ýýñ íü òóñãààðëàæ ºãäºã þì. Òóõàéëáàë, “àâ” ãýäýã ¿ãýíä “-ÿ” íºõöºëèéã øóóä
çàëãà÷èõâàë “àâÿ” áóþó “à âü à” ãýñýí ãóðâàí àâèàíààñ á¿òñýí ¿ã ¿¿ñ÷, óëìààð 纺ëºðñºí
ãèéã¿¿ëýã÷èéí ºìíºõ à ýãøèã íü õ¿ðòýë õýëíèé áàéðëàëààð óðàãøëàí “àìü” ãýäýã ¿ãèéí
óðàãøèëñàí “à” øèã äóóäàãäàõ áîëíî. Èíãýæ ¿ãèéí ¿íäýñ ÿçãóóð àëäàãäàõàä õ¿ðýõ òóë “-ÿ”
íºõöºëèéã çàëãàõäàà ºìíºõ ¿ãèéí ÿçãóóðò áàéãàà àâèàëáàðóóäààñ òóñãààðëàæ, ¿ãèéí ¿íäñèéã
õàäãàëàõûí òóëä ú-æèéðýãëýí òóñãààðëàäàã þì.
Òýãâýë ýð ¿ãèéã ÿàãààä ú, ýì ¿ãèéã ü -ýýð òóñãààðëàäàã âý? “æ, ÷, ø, j” ãýñýí äºðâºí
ãèéã¿¿ëýã÷ ÿìàãò 纺ëºí, õýëíèé ¿ç¿¿ð òàãíàéí õºäºëãººíººð õýäýãääýã. “ç, ö, ñ” ãóðâàí
ãèéã¿¿ëýã÷ ÿìàãò õàòóó òàãíàéí îðîëöîîã¿éãýýð õýëýãääýã òóõàé áèä 2-ð õè÷ýýëä
òàéëáàðëàñàí. Ýäãýýðýýñ áóñàä ãèéã¿¿ëýã÷èéí õóâüä, ýð ¿ãýíë îðñîí á¿õ ãèéã¿¿ëýã÷ ýð
ýãøèãòýéãýý çîõèöîæ õàòóó, ýì ¿ãýíä îðñîí á¿õ ãèéã¿¿ëýã÷ ýì ýãøã¿¿äòýéãýý çîõèöîæ 纺ëºí
õýëýãääýã. Òèéìýýñ ýð ¿ãèéí ýöñèéí ãèéã¿¿ëýã÷èéã “-ÿ, -¸” -îîñ õàòóóãèéí òýìäãýýð, ýì ¿ãèéí
ýöñèéí ãèéã¿¿ëýã÷èéã “-å” -ýýñ 纺ëíèé òýìäãýýð òóñãààðëàäàã.
3. Õàðèí ýãøèã (¿íäñýí áà òóñëàõ) -ýýð òºãññºí ýð, ýì ÿìàð ÷ ¿ãýíä “-ÿ, -å, -¸” íºõöºë
çàëãàõäàà øóóä ë çàëãàíà. Ó÷èð íü j ãèéã¿¿ëýã÷ ýãøèã õî¸ðûí õîîðîíä äýýðõ øèã õóâüñàë
íºëººëºë áàéõã¿é. Æèøýý íü: òààÿ, òîî¸, íýýå, äàãàÿ, õîíî¸, õ¿ðãýå, îðõè¸, äàâõèÿ, òàëõèÿ,
õóâöàñëàÿ, ¿íäýñëýå, ñîíãî¸, ¿ç¿¿ðëýå, æèæ¿¿ðëýå ãýõ ìýò. Õàðèí ýäãýýð ¿ãýíä õî¸ð ººð ýãøèã
àâèàëáàðûã íýã äîð áè÷èæ áîëîõ óó? ãýñýí àñóóëò ãàð÷ áîëîõ þì. ªìíº äóðüäñàí÷ëàí, “ÿ, å, ¸”
¿ñã¿¿ä íü j ãèéã¿¿ëýã÷, ýãøèã õî¸ðûí íèéëö ó÷ðààñ óãòàà õî¸ð ººð ýãøèã íýã äîð îðæ áàéãàà
õýðýã áèø þì.
Æè÷ òýìäýãëýõýä, “-þ” ãýñýí íºõöºë áàéäàãã¿é. Ó÷èð íü ìîíãîë õýëíèé êèðèëë
áè÷èãò ¿ãèéí òýðã¿¿í áóñ ¿åä áîãèíî “ó” ýãøèã îãò áàéõã¿é áºãººä ìîíãîë áè÷èãò áàéñàí ýäãýýð
“ó” ýãøã¿¿ä êèðèëë áè÷èãò “à” áîëñîí. Æèøýý íü áóëóíã - áóëàí, óðóã – óðàã, àìóð – àìàð,
23

24. Улаанбаатар дээд сургууль. Монгол судлалын тэнхим. “Эх хэлний соёл, хэрэглээ”
Г.Батзаяа, Г.Гэрэлмаа, Д.Оюунцэцэг
УБ., 2011
õàáóð – õàâàð ãýõ ìýò. Èéìýýñ òýðã¿¿í ¿åäýý “ó” ýãøèãòýé ¿ãñ óóÿ, ñóóÿ, õóóëúÿ, óãòúÿ,
õóòãàÿ, óíøúÿ ãýõ ìýò “-ÿ” íºõöºë àâíà.
4. Ǻºëºðñºí ãèéã¿¿ëýã÷ýýð òºãññºí ¿ãýíä “-ÿ, -¸” íºõöºëèéã ìºí ë øóóä çàëãàíà. Ó÷èð
íü íýãýíò 纺ëºðñºí ãèéã¿¿ëýã÷èéã äàðààãèéí ¿ñãýýñ íü òóñãààðëàõ øààðäëàãà áàéõã¿é.
Æèøýý íü òàâüÿ, áîëü¸, õàðüÿ, ñàõüÿ, õîëü¸, çàõüÿ, õîðü¸ ãýõ ìýò.
Ýäãýýð ä¿ðìèéã îéëãîæ, õýðýãëýõäýý óã ¿ã íü þóãààð òºãññºíèéã ñàéí ìàãàäëàõ íü
÷óõàë. Æèøýýëáýë, “Áàÿðûí ìýíä õ¿ðãýå, áàÿðûí ìýíä äýâø¿¿ëüå” ãýõýä ÿàãààä “äýâø¿¿ëüå”
ãýäýã ¿ãýíä “ü” áè÷ñýí àòëàà “õ¿ðãýå” ãýñýí ¿ãýíä áè÷ñýíã¿é âý? “-å” íºõöºë çàëãàõààñ ºìíº
“äýâø + áóñäààð ¿éëä¿¿ëýõ -¿¿ë íºõöºë = äýâø¿¿ë”, “õ¿ð + áóñäààð ¿éëä¿¿ëýõ -ãý íºõöºë =
õ¿ðãý” ãýñýí ¿ã áàéñàí. Òèéìýýñ ãèéã¿¿ëýã÷ýýð òºãññºíèéã íü “-ü” -ýýð òóñãààðëàæ, ýãøãýýð
òºãññºíèéã íü øóóä çàëãàñàí. Ò¿¿í÷ëýí “õîíîã” ãýäýã ýãøèãò ãèéã¿¿ëýã÷ýýð òºãññºí ¿ãýíä “-ë”
äàãàâàð çàëãàõäàà ä¿ðýì ¸ñîîð (7-ð õè÷ýýë) äàãàâðûí àðä ýãøèã áè÷èæ “õîíîãëî” ãýñýí ¿ã áîëíî.
¯¿í äýýð “-¸” íºõöºëèéã øóóä çàëãàæ “õîíîãë ãýñýí ¿ã áîëñîí. ¯ç¿¿ðëýå, àæèëëàÿ, ñîíãî¸,
ó÷èðëàÿ, ñàìíàÿ, õàéðëàÿ, áàÿðëàÿ
ãýõ ìýò ¿ãñèéã ÷ ýíý ë ä¿ðìýýð áè÷íý. Õàðèí
ãèéã¿¿ëýã÷ýýð òºãññºí ¿ã áîë äýýðõ ä¿ðìèéí äàãóó ñóðãóóëèëúÿ, äýâø¿¿ëüå, õ¿ñüå, ºã¿¿ëüå,
õºãæ¿¿ëüå, ìýä¿¿ëüå ãýõ ìýòýýð áè÷íý.
Ǻºëíèé òýìäãèéí ä¿ðýì
Õàòóóãèéí òýìäýã òóñãààðëàõ ¿¿ðýãòýé, 纺ëíèé òýìäýã íü òóñãààðëàõ, 纺ëð¿¿ëýõ,
ÿëãàõ ¿¿ðýãòýé áºãººä “ü, ú” -èéí òóñãààðëàõ ¿¿ðãèéí òóõàé áèä ºìíºõ õè÷ýýëä òàéëáàðëàñàí.
ªíººäºð áèä 纺ëíèé òýìäãèéí 纺ëð¿¿ëýõ áà ÿëãàõ ¿¿ðãèéí òóõàé ÿðèëöúÿ.
Õýëíèé óòãàò íýãæ áîëîõ á¿òýýâýð, ¿ã, ºã¿¿ëáýð çýðãèéã á¿òýýõ áà ÿëãàõ ¿¿ðýãòýé
õýëíèé ñóóðü áóþó áàãà íýãæèéã àâèàëáàð ãýäýã. Æèøýý íü: àì – àìü ãýñýí õî¸ð ¿ãèéí ýõíèéõ íü
à, ì õî¸ðîîñ, äàðààãèéíõ íü à, ìü ãýñýí õî¸ð àâèàëáàðààñ á¿òýæ áàéíà. Ýíý õî¸ð ¿ãèéí õàòóó “ì”,
纺ëºðñºí “ìü” ãýñýí õî¸ð ãèéã¿¿ëýã÷ ýñðýãöýí óòãà ÿëãàæ áàéíà. Èéíõ¿¿ á¿òýýõ áà ÿëãàõ
¿¿ðãýý òºãñ ã¿éöýòãýæ áàéãàà ó÷ðààñ ýíý õî¸ð íü õî¸óë áèå äààñàí àâèàëáàð þì. ªºðººð
õýëáýë, ìîíãîë õýëíèé õàòóó áà 纺ëºí ãèéã¿¿ëýã÷èéã àâèàç¿éí øèíæëýõ óõààíä áèå äààñàí
àâèàëáàð õýìýýí òîîöäîã.
Ǻºëíèé òýìäýã íü èéíõ¿¿ 纺ëºí ãèéã¿¿ëýã÷ àâèàëáàð ¿¿ñãýõ àâèàç¿éí ¿¿ðýãòýé.
Æèøýý íü: òàâü æàð, õàâðûí óðü, ãýðòýý õàðü, òàðèà òàðü, áóóðü ñóóðü, ñààëü ñ¿¿, ààëü çàí
24

25. Улаанбаатар дээд сургууль. Монгол судлалын тэнхим. “Эх хэлний соёл, хэрэглээ”
Г.Батзаяа, Г.Гэрэлмаа, Д.Оюунцэцэг
УБ., 2011
ãýõ ìýò. Èéì 纺ëºí ãèéã¿¿ëýã÷èéí äàðàà íºõöºë çàëãàâàð çàëãàõàä òóõàéí çàëãàâðûíõàà
ãèéã¿¿ëýã÷ýýñ øàëòãààëàí çàðèì òîõèîëäîëä “ü” íü “è” ýãøèã áîëîí õóâèðäàã, çàðèì òîõèîëäîëä
õóâèðäàãã¿é. ¯¿íèéã äàðààõ áàéäëààð ä¿ðýìæ¿¿ëñýí áàéíà:
Ǻºëíèé òýìäýã “è” áîëîõ òîõèîëäîë
1. Ǻºëºðñºí ýãøèã áà çàðèìäàã ãèéã¿¿ëýã÷ýýð òºãññºí ¿ãýíä ýãøèãò ãèéã¿¿ëýã÷ýýð ýõýëñýí
çàëãàâàð çàëãàâàë “ü” íü “è” áîëíî. Æèøýý íü: áàðü - áàðèâ - áàðèëàà, çîðü - çîðèëãî - çîðèí,
ñàõü - ñàõèìàãö - ñàõèâàë, áîòü - áîòèë ãýõ ìýò.
2. Ǻºëºðñºí çàðèìäàã ãèéã¿¿ëýã÷ýýð òºãññºí ¿ãýíä çàðèìäàã ãèéã¿¿ëýã÷ýýð ýõýëñýí
çàëãàâàð çàëãàõàä “ü” íü “è” áîëíî. Æèøýý íü: òàõü - òàõèäàã - òàõèñàí, äàõü - äàõèñààð äàõèæýý ãýõ ìýò.
3. Ǻºëºðñºí ÿìàð ÷ ãèéã¿¿ëýã÷èéí äàðàà èðýýä¿é öàãààð òîäîòãîí õîëáîõ -õ íºõöºë çàëãàõàä
“ü” íü “è” áîëíî. Æèøýý íü: áàðèõ, ñîëèõ, õàðèõ, äàõèõ, äîõèõ ãýõ ìýò.
4. Ǻºëºðñºí ÿìàð ÷ ãèéã¿¿ëýã÷ýýð òºãññºí ¿ãýíä óðò ýãøãýýð ýõýëñýí çàëãàâàð çàëãàâàë “ü”
íü “è” áîëæ óðò ýãøãèéã òýìäýãëýæ áóé õî¸ð ýãøãèéí íýã íü õàñàãäàíà. Æèøýý íü: çàõü çàõèà, òàðü - òàðèóë, áàðü - áàðèó, õóóëü - õóóëèàñ, ñààëü - ñààëèéí ãýõ ìýò.
Ǻºëíèé òýìäýã “è” áîëîõã¿é òîõèîëäîë
1. Ǻºëºðñºí ýãøèãò ãèéã¿¿ëýã÷ýýð òºãññºí ¿ãýíä çàðèìäàã ãèéã¿¿ëýã÷ýýð ýõýëñýí çàëãàâàð
çàëãàõàä “ü” íü õýâýýðýý áàéíà. Æèøýý íü: áàðü - áàðüñàí, õîëü - õîëüæýý, òàðü - òàðüäàã
ãýõ ìýò.
2. Ǻºëºðñºí ÿìàð ÷ ãèéã¿¿ëýã÷èéí äàðàà òóñëàõ ýãøãýýñ á¿òñýí -ÿ, -¸, íºõöºë çàëãàõàä “ü”
õóâèðàõã¿é. Æèøýý íü: õàðüÿ, áîëü¸, äîõü¸, òàõüÿ ãýõ ìýò.
3. Õî¸ð ¿ãýýñ á¿òñýí íèéëìýë ¿ãèéí “ü” õóâèðàõã¿é. Æèøýý íü: ãîðüã¿é, õèéìîðüã¿é, ààëüã¿é,
áóóðüã¿é, ñóóðüã¿é, Äàðüõ¿¿ ãýõ ìýò.
Ýäãýýð ä¿ðìèéí àâèàç¿éí ó÷èð õîëáîãäîë íü, 1.1.4-т òàéëáàðëàñàí ýãøèãò áà çàðèìäàã
ãèéã¿¿ëýã÷èéí ìºí ÷àíàðòàé øóóä õîëáîîòîé. Òóõàéëáàë, ýãøèãò ãèéã¿¿ëýã÷èéã çààâàë
ýãøèãòýé áè÷äýã ó÷ðààñ 纺ëºðñºí ãèéã¿¿ëýã÷ýýð òºãññºí ¿ãýíä -â, -ëãà, -ëàà, -ìàãö çýðýã
ýãøèãò ãèéã¿¿ëýã÷ýýð ýõýëñýí
(àðäàà ýãøèãòýé, ýãøèãã¿é àëü ÷ òîõèîëäîëä) çàëãàâàð
çàëãàõàä çààâàë ýãøèã øààðäàíà. Ýíýõ¿¿ ýãøèãæ¿¿ëýõ ¿¿ðãèéã “ü” -òýé àäèë 纺ëð¿¿ëýõ
25