Samen werken aan veiligheid. In dit rapport maakt Capgemini een analyse van de belangrijkste ontwikkelingen op veiligheidsgebied.
Het visierapport bevat een aantal lezenswaardige essays, waarin verschillende ontwikkelingen op het gebied van veiligheid worden belicht met de kansen en bedreigingen die daarmee samenhangen. De verschillende auteurs geven naast een heldere visie ook grensverleggende inzichten en oplossingen op het snijvlak van vrijheid en veiligheid. Trends in Veiligheid is een informatief en boeiend rapport voor zowel bestuurders als beleidmakers. Het beschrijft in heldere taal waar Nederland staat op het gebied van veiligheid en waar de uitdagingen nog liggen.
1. the way we see it
Trends in Veiligheid 2010
Samen werken aan veiligheid
2.
3. the way we see it
Trends in Veiligheid 2010
Samen werken aan veiligheid
Capgemini Nederland B.V.
Utrecht, september 2010
4.
5. the way we see it
Voorwoord
Sinds de aanslagen in New York en standaardiseren van belangrijke bouw-
Washington op 9/11 staat het thema stenen. Iets waar we graag aan mee-
Veiligheid hoog op de politieke en werken.
bestuurlijke agenda’s. Veiligheid is
populair, krijgt veel aandacht in de Capgemini is al jaren zowel nationaal
media en staat centraal in een aantal als internationaal actief op het gebied
recente ontwikkelingen in het politie- van openbare orde en veiligheid
ke, economische en maatschappelijke (OOV). Wij adviseren overheden en
landschap. Een groot aantal overheids- maatschappelijk betrokken organisaties
instanties speelt actief in op deze ont- op het gebied van strategische en orga-
wikkelingen en zorgt voor een rijke nisatorische innovaties. We onderzoe-
schakering aan initiatieven in de ke- ken de impact van maatschappelijke
ten van openbare orde en veiligheid. trends en technologische ontwikkelin-
gen en bouwen aan oplossingen om
Een aantal van deze initiatieven en samenwerking - in de meest brede zin
vernieuwingen vindt echter geïsoleerd van het woord - te bevorderen. Vanuit
van elkaar plaats of heeft een sterk deze ervaringen hebben wij dit eerste
lokaal karakter. Enerzijds worden hier- rapport Trends in Veiligheid geschre-
mee oplossingen gecreëerd, passend bij ven. Het vormt een overzicht van de
de keuzes die we maken bij de inrich- belangrijkste ontwikkelingen in de
ting van de besturing van de organi- OOV-sector en onze visie daarop. Waar
saties die actief betrokken zijn bij pu- liggen de kansen? Hoe kom je tot ver-
blieke veiligheid. Anderzijds plaatst antwoorde innovaties? En hoe voor-
het ons ook voor dilemma’s. Immers, kom je dat OOV-beleid wordt gemaakt
kwaadwillende elementen trekken op basis van krantenkoppen?
zich weinig aan van grenzen of regel-
geving en verleggen hun werkterrein We geven u onze inzichten en onze
razendsnel als de omstandigheden hen ideeën en nodigen u van harte uit
daartoe dwingen. hierop te reageren via www.capgemini.
nl/veiligheid. Want grensverleggende
Het is van toenemend belang dat er op inzichten en intelligente oplossingen
het snijvlak van vrijheid en veiligheid komen uiteindelijk altijd tot stand
optimaal wordt samengewerkt tussen dankzij constructieve samenwerking
de betrokken organisaties in het vei- en dialoog.
ligheidsdomein. Dit vraagt om tijdige
coördinatie, effectieve uitwisseling van
informatie en vooral om de bereidheid Drs. Geert de Vet
kennis en informatie te delen. Alleen Vice-President Veiligheid Capgemini
op die manier kan dreigend gevaar tij-
dig worden onderkend en afgewend.
Het vraagt ook om leiderschap, ver-
trouwen en de ontwikkeling van een
strategische visie. Op basis daarvan
kan worden gewerkt aan zaken zoals:
de vorming van eenduidiger beleid,
de harmonisatie van processen en het
6.
7. Inhoudsopgave
1 De bestuurlijke aanpak van georganiseerde misdaad in Nederland 09
Drs. Abderrahman Kaouass, Drs. Tjarda Hersman, Drs. Erik Staffeleu
2 Ter land, ter zee, in de lucht en op het web 15
Mike Tettero, Mr. Patrick de Graaf
3 Vitale infrastructuren op weg naar volwassenheid 21
Drs. Joep Cremers, Drs. Melle van den Berg
4 Veiligheid, wat moet ik ermee? 27
Drs. Nicole de Ridder, Drs. Roy Oudeman
5 Veiligheidshuizen: bureaucratische theekrans of doelmatige coördinatie!? 33
Drs. Dennis van Breemen, Drs. Wender van Mansvelt
6 Kwaliteitsslag bij de brandweer: waar is de brand? 41
Drs. Erik Hoorweg MCM, Drs. Roy Schinning
7 Beheerst u integrale veiligheid in uw organisatie? 47
Drs. Roeland de Koning, Ron Massink
8 Beter functioneren door in anderen te investeren 53
Drs.ing. Erik van den Berg, Mr. Patrick de Graaf
9 De grens voorbij 59
Drs. Nico Kaptein, Jule Hintzbergen
10 Europa, sta op en maak de wereld veiliger! 63
Drs. Nico Kaptein
8. Inleiding Trends in Veiligheid
Met deze eerste editie van Trends in De structuren en formele afspraken
Veiligheid zet Capgemini de toon voor kunnen nog zo helder zijn, als het
een dialoog over veiligheid in Neder- persoonlijke vertrouwen ontbreekt is
land. We doen dat op een pragma- de samenwerking een farce. Dit geldt
tische manier, om een beweging op ook voor netcentrisch werken waarbij
gang te brengen. Het doel is daarbij het delen van informatie cruciaal is.
niet om een waardeoordeel te geven In het hoofdstuk ‘Beter functioneren
over inspanningen uit het verleden, door in anderen te investeren’ wordt
maar uitdagingen te schetsen waar ingegaan op het halen versus brengen
Nederland de komende jaren voor en op het investeren versus oogsten:
staat. In een steeds verder globalise- waar ligt de balans?
rende wereld lijken de relaties tussen
landen, stromingen, geloofsovertuigin- Nederland is bij uitstek een land dat
gen en mensen steeds complexer. Om de voordelen van de globalisering
grip te krijgen op deze complexiteit is benut. Met onze diepgewortelde han-
samenwerking noodzakelijk. Samen- delsgeest zien wij de open grenzen en
werking tussen landen, waarover u onze rol op het internationale toneel
kunt lezen in het hoofdstuk ‘Europa, dan ook als vanzelfsprekend. Het zijn
sta op en maak de wereld veiliger!’, factoren die van oudsher een belang-
maar ook betere samenwerking tussen rijke bijdrage aan onze welvaart heb-
organisaties in Nederland. ben gehad. Tegelijkertijd hebben onze
rol in de wereldhandel, de relatief
De laatste jaren is ook in het veilig- overgedimensioneerde infrastructuur
heidsdomein een grote variëteit van en onze stellingname in zaken als
organisaties van elkaar afhankelijk. recht en onrecht in de wereld, ook
Naast de gebruikelijke hulpverlenings- een aanzuigende werking op ellende.
diensten, ministeries en inlichtingen- Onze open maatschappij biedt moge-
diensten zien we een toename van lijkheden voor mensen met kwade
hulpstructuren en coördinerende orga- bedoelingen. Niet alleen met conven-
nisaties. In het hoofdstuk ‘Bestuurlijke tionele middelen, ook in ‘cyberspace’.
aanpak van georganiseerde misdaad in Het hoofdstuk ‘Ter land, ter zee, in de
Nederland’ staan we stil bij nieuwe lucht en op het web’ maakt dat pijn-
samenwerkingsvormen om de georga- lijk duidelijk.
niseerde misdaad te bestrijden vanuit
een bestuurlijk-preventieve invalshoek. In de loop van de geschiedenis heeft
Nederland zich ontwikkeld tot een
Samenwerking staat ook centraal in internationaal gerichte, multiculturele
het hoofdstuk ‘Veiligheidshuizen: samenleving waar het relatief eenvou-
bureaucratische theekrans of doelma- dig is afwijkende ideeën en ideologieën
tige coördinatie!?’. Hierbij wordt inge- te ontwikkelen. Alhoewel er hier en
gaan op vier gouden regels om opti- daar een deukje in ons internationale
maal gebruik te maken van deze sa- imago komt, staan we toch nog steeds
menwerkingsvorm tussen bestuurlijke, bekend als tolerant en open voor
strafrechtelijke en zorginstellingen. Een afwijkende ideeën. Tegelijkertijd is het
van de grootste valkuilen bij het orga- te eenvoudig om onze inspanningen
niseren van samenwerking wordt ge- rond veiligheid alleen te richten op
vormd door het gebrek aan vertrouwen. gevaar van buitenaf. Niet voor niets
6
9. the way we see it
wordt veiligheid steeds nadrukkelijker dacht werd besteed aan safety in de resultaat in termen van aantallen
gekoppeld aan welbevinden en wel- vorm van patiëntveiligheid, arbo- en doden en gewonden als gevolg van
zijn. Nog niet zo lang geleden werden milieuvraagstukken, groeit de aan- incidenten gelijk gebleven. In het
een muur met prikkeldraad, wapens dacht voor security. Hoe kan een hoofdstuk ‘Kwaliteitsslag bij de brand-
en een mijnenveld gezien als belang- organisatie haar weerbaarheid tegen weer: waar is de brand?’ wordt
rijkste verdediging tegen het kwaad, moedwillige inbreuken op veiligheid gewaarschuwd voor formalisering,
dat toen nog gewoon uit het oosten verhogen? Welke waarden binnen de regulering en normering als instru-
leek te komen. De opvattingen over organisatie zijn belangrijk en welke menten om kwaliteit te verbeteren.
veiligheid zijn radicaal verschoven: risico’s worden daarmee gelopen? De sleutel tot kwaliteitsverbetering
van fysiek beveiligen tegen mogelijk Integrale veiligheid, waarover u leest ligt in het hart van de organisatie,
gevaar door een bekende (zichtbare) in het hoofdstuk ‘Beheerst u integrale bij de onderliggende principes van
vijand, naar het intrinsiek veilig maken veiligheid in uw organisatie?’ kan bij- de individuele brandweerman/vrouw.
van een omgeving waar de ‘kwaadwil- dragen aan belangrijke verbeteringen
lenden’ niet meer als zodanig herken- op dit punt. Veiligheid is een issue, overal. We
baar zijn. En waarbij de methoden en kunnen er niet omheen. U ook niet.
technieken nog maar ten dele tastbaar We staan ook stil bij de burger. Hoe Vandaar deze eerste editie van Trends
zijn. De aanslagen van 11 september ervaart hij het begrip veiligheid en in Veiligheid. Om met u en uw organi-
2001 hebben een verandering gebracht hoe ziet hij zijn eigen rol daarin? Door satie in gesprek te gaan over uw kijk
in ons denken over veiligheid. De ver- de toegenomen aandacht voor (bijna) op de ontwikkelingen in het veilig-
onderstelde dreiging van meer aansla- incidenten lijken we angstiger dan heidsdomein. En om u te inspireren
gen en de schade voor de wereldeco- vroeger. De paniek die een verwarde tot nieuwe ideeën of concrete maat-
nomie dreunt anno 2010 nog steeds man bij de dodenherdenking op de regelen in uw eigen organisatie.
door en gaat veel verder dan de aan- Dam kon veroorzaken, is daartoe illus- Wacht niet te lang, want dit issue
slagen op zich. Naast de nadruk op tratief. Desondanks vraagt de overheid komt op uw pad. Vroeg of laat.
informatievoorziening en informatie steeds vaker aan de burger om alert te
delen (zie het hoofdstuk ‘De grens zijn en mee te kijken omwille van
voorbij’) is er nu meer aandacht voor betere veiligheid en effectievere mis-
intrinsieke veiligheid. In onze eigen daadbestrijding. Vanuit het perspectief
Tweede Kamer liep al vóór de aansla- van beperkte capaciteit is dat begrijpe-
gen een discussie over veiligheid in lijk, maar wat vindt de burger daar
het algemeen en ICT in het veilig- eigenlijk van? We belichten drie soor-
heidsdomein in het bijzonder. Vlak ten reacties in het hoofdstuk ‘Veilig-
na de aanslagen verschoof de aan- heid, wat moet ik ermee?’
dacht en werd het beleid meer gericht
op het beveiligen en in stand houden De burger staat ook centraal waar het
van vitale infrastructuren. Vitale infra- gaat om kwaliteit van de hulpverle-
structuren zijn de voorzieningen die ningsdiensten. Politie, Geneeskundige
Nederland nodig heeft voor welvaart Hulpverlening bij Ongevallen en Ram- Drs. Erik Hoorweg MCM is manage-
en welzijn van onze maatschappij (bur- pen (GHOR) en brandweer proberen mentconsultant bij Capgemini en richt
gers en organisaties). U leest er meer continu de kwaliteit van hun proces- zich op besturing en beheersingsvraag-
over in het hoofdstuk ‘Vitale infra- sen en diensten te verbeteren ten stukken, organisatiedoorlichting en intel-
structuren op weg naar volwassen- behoeve van de (soms onwillige) ligence binnen het veiligheidsdomein.
heid’. klant: de burger. De brandweer heeft Drs. Nico Kaptein is als principal consul-
daarbij geconstateerd dat een radicale tant bij Capgemini werkzaam als vak-
Ook niet-vitale organisaties worden verandering nodig is om zichzelf ver- groepleider Public Security en director of
zich meer bewust van hun kwetsbaar- der te kunnen ontwikkelen. Ondanks Operations Public Security binnen de
heid. Daar waar voorheen vooral aan- verdubbeling van de kosten is het global Public Sector.
Inleiding Trends in Veiligheid 7
10.
11. the way we see it
1 De bestuurlijke aanpak van georga-
niseerde misdaad in Nederland
Een beschouwing op een “Ook in de hennepteelt zien we steeds overheid zich sinds eind jaren negen-
meer verwevenheid tussen onder- en tig op de bestuurlijke aanpak van geor-
alternatieve bestrijding bovenwereld. Er zijn veel mensen ganiseerde misdaad. Dit als antwoord
van de georganiseerde schatrijk geworden met hennep. In op het falen van het strafrecht als enig
tien jaar ben je miljonair. Veel van dat strafmiddel. Het doel van dit hoofd-
misdaad. geld wordt geïnvesteerd in de boven- stuk is om in te gaan op het verschijn-
wereld, in vastgoed. Het begint met sel ‘bestuurlijke aanpak georganiseer-
een pandje, dat je goedkoop opknapt de misdaad’. Wat is de (politieke)
Drs. Abderrahman Kaouass
en er een hennepplantage inzet. Na aanleiding geweest? Waarin uit zich
Drs. Tjarda Hersman
een paar oogsten verkoop je het pand de verwevenheid tussen onder- en
Drs. Erik Staffeleu
en houd je 30.000, 40.000 euro winst bovenwereld? Welke verschijningsvor-
over - wit geld. Op een gegeven men van bestuurlijke aanpak bestaan
moment is het interessanter gewoon er? En, welke toekomstontwikkelin-
pandjes te kopen, in plaats van er gen voorzien wij op dit gebied?
hennep in te pompen. Het zijn men-
sen die nu veel geld geven aan Unicef Politieke context van de
en Ronald McDonald en die de lokale bestuurlijke aanpak
tennisvereniging sponsoren.” De verwevenheid tussen onder- en
(Interview Max Daniel, politiekorps bovenwereld kreeg voor het eerst poli-
Friesland in NRC Handelsblad op tieke en maatschappelijke aandacht
18 oktober 2008) door de parlementaire enquêtecom-
missie Opsporingsmethoden (Com-
Noodzaak bestuurlijke aanpak missie Van Traa). Deze parlementaire
De georganiseerde misdaad in Neder- enquêtecommissie constateerde op
land is een bloeiende bedrijfstak waar drie vlakken een crisis in de opspo-
jaarlijks vele miljarden euro’s in om- ring van georganiseerde misdaad: een
gaan. De gevolgen hiervan hebben een gezagscrisis (ontbrekende normen),
behoorlijke impact op de samenleving. een legitimiteitscrisis (problemen in
Het gaat om aantasting van de open- de gezagsverhoudingen) en een orga-
bare orde, teloorgang en verpaupering nisatiecrisis (een niet goed functione-
van straten en wijken, grootschalige rende opsporingsorganisatie). Deze
criminele investeringen in vastgoed crisis in de opsporing maakte het dat
en de groeiende vervlechting tussen de puur strafrechtelijke aanpak van
de onder- en bovenwereld. Het meest georganiseerde misdaad niet afdoende
duidelijke voorbeeld van de verweven- was. Criminele groeperingen moesten
heid tussen onder- en bovenwereld is vroegtijdig opgespoord en geraakt
de vastgoedfraude. worden, daar waar ze het gevoeligst
Personen uit respectabele beroeps- zijn: via witwassen en het investeren
groepen zoals notarissen en advocaten van misdaadgelden (bijvoorbeeld het
lijken vaak op dubieuze wijze betrok- kopen van panden). Het blijkt immers
ken te zijn bij witwasconstructies. Dat dat de georganiseerde misdaad de
roept vele vragen en onzekerheden op bovenwereld op verschillende manie-
en leidt uiteindelijk tot de aantasting ren nodig heeft. Dat is niet alleen voor
van het maatschappelijk bestel en de het via illegale activiteiten verdienen
legitimiteit van de overheid. Om de aan legale sectoren, maar ook voor het
vervlechting tussen de onder- en boven- investeren en witwassen van misdaad-
wereld beter aan te pakken, richt de geld. De parlementaire enquête van de
De bestuurlijke aanpak van georganiseerde misdaad in Nederland 9
12. Commissie Van Traa is vervolgens een misbruik maken van bepaalde publie- De grootste bedreigingen gaan uit van
belangrijke stimulans geweest voor de ke voorzieningen. De aard van de de macht van witgewassen en illegaal
verdere aanpak van de georganiseerde Nederlandse georganiseerde misdaad geld, het gebruik van afpersing en
misdaad. Zowel de strafrechtelijke als verschilt met bijvoorbeeld die van Italië geweld, en de pogingen tot corruptie
de bestuurlijk-preventieve aanpak kre- of New York, waar deze zich uit in het van de overheid.
gen een impuls. op illegale wijze controleren van legale
markten, zoals handelen in gestolen Organisatiecriminaliteit houdt in het
Na het rapport van de Commissie Van auto’s. De georganiseerde misdaad in illegale handelen van op zichzelf lega-
Traa zijn er verschillende landelijke en Nederland manifesteert zich echter le organisaties, die als primair oogmerk
lokale initiatieven ontstaan om de geor- vooral op illegale markten, zoals smok- hebben zich als legale organisatie te
ganiseerde misdaad bestuurlijk aan te kel van drugs en illegalen. De aard handhaven met behulp van illegale
pakken. Op landelijk niveau is het van de Nederlandse georganiseerde handelingen. Bekend is dat organisa-
Programma bestuurlijke aanpak geor- misdaad compliceert de bestuurlijke tiecriminaliteit voorkomt in bijvoor-
ganiseerde misdaad in het leven ge- aanpak. Illegale markten zijn niet door beeld de afvalverwerkingsindustrie en
roepen en op het gebied van wetgeving de overheid gereguleerd met als gevolg prostitutie. De signalen die een ge-
de Wet BIBOB.1 Als een ondernemer dat er met minder bestuurlijke instru- meente opvangt van georganiseerde
een vergunning aanvraagt, moet hij menten opgetreden kan worden. De misdaad en organisatiecriminaliteit
conform de BIBOB-wet inzage geven in bestuurlijke instrumenten komen zijn uitbuiting van specifieke groepen
onder meer zijn financiële administra- namelijk pas in beeld wanneer gebruik inwoners of rechtspersonen door cri-
tie, de eigendomsverhoudingen binnen wordt gemaakt van legale voorzienin- minelen; criminelen die zich onroe-
zijn bedrijf, de herkomst van zijn geld gen, zoals vergunningen voor huisves- rend goed verwerven en/of bedrijvig-
en zijn personeelsbeleid. Als uit die ting.2 heid ontplooien, en onroerend goed
informatie het vermoeden rijst dat er waarin criminele activiteiten ontplooid
mogelijk sprake is van criminele acti- Het onderscheid tussen georganiseer- worden. Dit heeft negatieve effecten
viteiten, kan de betrokken overheids- de misdaad en organisatiecriminaliteit op een gemeente. Niet alleen de rechts-
instantie, bijvoorbeeld een gemeente is hierbij van belang. Bij georganiseer- orde is aangetast, maar ook de veilig-
of een provincie, besluiten om de ver- de misdaad gaat het om het illegale heid en leefbaarheid van groepen in-
gunning niet te verlenen of een be- handelen van criminele groeperingen woners en ondernemers is aangetast
staande vergunning in te trekken. die als primair oogmerk hebben cri- door de verloederende werking die
Alvorens we nader ingaan op het ver- minele winst te behalen door middel met de aanwezigheid van criminaliteit
schijnsel bestuurlijke aanpak, geven van illegale handelingen. De georgani- gepaard gaat. Red light districts bij-
wij eerst enkele feiten weer over geor- seerde misdaad in Nederland bestaat voorbeeld ervaren weinig zorg voor
ganiseerde misdaad en de verweven- voor het overgrote deel uit handel in de openbare ruimte, overlastgevende
heid van onder- en bovenwereld. drugs. Andere illegale markten, zoals clientèle en geluidsoverlast. Voorts
wapenhandel komen zeker voor en is hiermee de integriteit van de econo-
Feiten over verwevenheid vormen op zichzelf een ernstig pro- mische sector en het lokaal bestuur
onder- en bovenwereld bleem, maar de omvang en omzet zijn aangetast. Ondernemers die tegen cri-
Het uitgangspunt van de bestuurlijke veel geringer. Bij de drugscriminaliteit minele collega-ondernemers moeten
aanpak is dat de overheid crimineel gaat het om illegaal geld en geweld als opboksen zijn benadeeld. Het ontdui-
gedrag niet dient te faciliteren. Impli- functie van de illegale markt. De inves- ken van regelgeving betekent voor de
ciet wordt hiermee verondersteld dat teringen van crimineel verdiend geld gemeente een afnemende werkings-
de overheid voldoende mogelijkheden worden gedaan rond de illegale mark- kracht van beleid. In het ergste geval
heeft om te voorkomen dat criminelen ten in de horeca of het onroerend goed. ontstaat er een soort no-gozone, waar
1 BIBOB staat voor Wet bevordering integriteitsbeoordelingen door het openbaar bestuur. Overheden (zoals gemeenten) kunnen de achtergrond van een bedrijf of persoon onderzoeken bij
een af te geven of afgegeven vergunning of subsidie of bij het gunnen van een overheidsopdracht.
2 Zie o.a. W. Huisman, M. Huikeshoven, H. Nelen, H. van de Bunt en J. Struiksma, ‘Het Van Traa-project. Evaluatie van de bestuurlijke aanpak van georganiseerde criminaliteit in
Amsterdam’, Boom Juridische uitgevers, Den Haag 2005
10
13. the way we see it
criminelen relatief ongehinderd hun geïntegreerde aanpak (bestuurlijk, straf-
Het Expertisecentrum
activiteiten ontplooien met als gevolg rechtelijk en fiscaal) en anderzijds op
Mensenhandel/Mensensmokkel
dat de gemeente geen greep en zicht het versterken van het gebruik van het
heeft op wat er zich voltrekt.3 bestuursrechtelijk instrumentarium.
n Het Expertisecentrum Mensenhandel/
Er zijn geen exacte cijfers over de om- Samenwerking - geografische Mensensmokkel is een samenwer-
vang van de georganiseerde misdaad focus vs. thematische focus kingsverband tussen de politie, de
en de verwevenheid van onder- en Aan samenwerkingsinitiatieven die Immigratie- en Naturalisatiedienst,
bovenwereld. De omvang hiervan laat erop gericht zijn de informatiepositie Koninklijke Marechaussee en de Soci-
zich niet verantwoord in harde cijfers ten aanzien van georganiseerde mis- ale Inlichtingen- en Opsporingsdienst.
Bij het EMM komen onder andere
uitdrukken - noch naar omzet noch daad te versterken en de aanpak op
signalen van mensenhandel en men-
naar aantallen groepen. Daarvoor is elkaar af te stemmen is geen gebrek.
sensmokkel van deze verschillende
het beeld te gedifferentieerd. Echter, De samenwerkingsinitiatieven blijken organisaties bij elkaar.
deskundigen zijn wel van mening dat echter nog niet altijd even succesvol. n Het Financieel Expertise Centrum
het eerder om een paar miljard euro’s Hierbij is het goed een onderscheid te is een multidisciplinair samenwer-
gaat dan om miljoenen euro’s. maken naar samenwerkingsinitiatie- kingsverband van zeven organisaties
De verwevenheid van de onder- en ven met een thematische dan wel een met een toezicht-, controle-, opspo-
bovenwereld bemoeilijkt de handha- geografische focus. Het meest opval- rings- en vervolgingstaak in de
ving. Uit meerdere onderzoeken blijkt lende initiatief met een thematische financiële sector.
dat bijvoorbeeld bij het misbruik van focus van de recente jaren is de inrich- n Het Vastgoed Intelligence Center
vastgoed tussen de criminele onder- ting van thematische expertisecentra, is een landelijk opererend samenwer-
kingsverband waarbinnen het Open-
wereld en de nette bovenwereld geen zoals het Expertisecentrum Mensen-
baar Ministerie, de Belastingdienst,
eenvoudige scheiding is aan te bren- handel/Mensensmokkel (EMM), het
de FIOD-ECD, de FIU en de politie
gen. Wel blijkt echter dat criminelen Financieel Expertise Centrum (FEC) een platform hebben ingericht
de hulp van zakelijke dienstverleners en het Vastgoed Intelligence Center voor informatie-uitwisseling en
nodig hebben om ‘foute’ vastgoed- (VIC). -analyse van vastgoedgerelateerde,
transacties uit te kunnen voeren. In georganiseerde misdaad.
strafrechtelijke dossiers komen regel- Het meest opvallende initiatief met
matig financiële ondernemingen, een regionale focus is de oprichting
makelaars, taxateurs, notarissen, belas- van elf Regionale Informatie en
tingadviseurs, trustkantoren, advoca- Expertise Centra (RIEC’s). Het RIEC is
ten en accountants naar voren (minis- in het leven geroepen om als informa-
terie van Justitie, 2008). Waar kan de tieknooppunt en expertisecentrum op
bestuurlijke aanpak hier de strafrech- te treden ten aanzien van de bestuur-
telijke aanpak ondersteunen? lijke aanpak van georganiseerde
misdaad. Een RIEC kent de volgende
Verschijningsvormen van de deeltaken:
bestuurlijke aanpak n uitwisselen van informatie (op basis
De beoogde versterking op het terrein van een convenant);
van de preventieve en bestuurlijke n inbrengen van expertise en kennis
aanpak van georganiseerde misdaad in diverse bestuurlijke processen
richt zich enerzijds op het versterken (vergroten van kennis en capaciteit);
van de samenwerking tussen veilig- n ondersteunen van provincies en
heidspartners om te komen tot een gemeenten bij het tegenhouden van
Zie o.a. SGBO, Onderzoeks- en adviesbureau van de VNG, ‘Bestuurlijke aanpak van georganiseerde criminaliteit: ongewoon gewoon. Een handreiking voor gemeenten.’ VNG uitgeverij,
3
Den Haag, 2002.
De bestuurlijke aanpak van georganiseerde misdaad in Nederland 11
14. deling mogelijk is, steeds duidelijker
RIEC’s geografische focus
en worden er technische maatregelen
getroffen om meer informatie-uitwis-
seling mogelijk te maken. Het inzicht
in ieders informatiepositie en de wil
om bij te dragen aan het gezamenlijk
belang zonder dat het in het eigen
1 belang is, vormen echter een uitdaging.
1. Noord
2. Oost-Nederland Instrumenten voor de bestuur-
3. Midden-Nederland 4
lijke aanpak
4. Noord-Holland Vanuit de samenwerkingsinitiatieven
2
5. Haaglanden/Hollands-Midden 3 volgen adviezen aan de veiligheids-
5
6. Zuid-Holland-Zuid partners om de strafrechtelijke, fiscale
11
7. Zeeland, Brabant-Noord, 10 6 en bestuurlijke aanpak vorm te geven.
Midden- en West-Brabant Er zijn veel instrumenten die ingezet
7
8. Limburg kunnen worden om de bestuurlijke
9
9. Zuidoost-Brabant aanpak vorm te geven. Met de verster-
8
10. Rotterdam/Rijnmond king van de bestuurlijke aanpak wordt
11. Gelderland Midden-Zuid beoogd gerichter gebruik te maken
van de wettelijke instrumenten om zo
de effectiviteit te vergroten. Het instru-
ment dat momenteel de meeste aan-
verwevenheid van onder- en boven- bestuurlijke mogelijkheden in de aan- dacht krijgt is de Wet BIBOB, een be-
wereld (Wet BIBOB) en handhaven pak van georganiseerde misdaad. Ten wezen instrument om informatie te
(bestuurlijke tools). slotte streven de RIEC’s ernaar om de verkrijgen ter voorkoming van het on-
onderlinge afstemming van strafrech- bedoeld faciliteren van criminaliteit
De RIEC’s vormen een samenwer- telijk en bestuurlijk handhavend op- door de lokale overheid. De Wet
kingsverband voor alle aangesloten treden op regionaal niveau te onder- BIBOB geeft gemeenten de bevoegd-
provincies, gemeenten, OM, politie, steunen. De RIEC’s kennen primair heid om vergunningen en subsidies te
de bijzondere opsporingsdiensten, de een geografische focus waarbij thema- weigeren of in te trekken. De RIEC’s
belastingdienst en andere (semi)over- tische prioriteiten gesteld worden dienen het gebruik van de Wet BIBOB
heden. Door informatie van de ver- (onder andere mensenhandel, vast- effectiever en efficiënter te maken en
schillende partijen regionaal te bunde- goed en hennepteelt). hiertoe de juiste ondersteuning aan
len en te analyseren beogen de RIEC’s lokale overheden te bieden.
een goed beeld te ontwikkelen van Het samenbrengen van de veiligheids-
criminele organisaties en activiteiten partners rondom een thema blijkt niet Naast de Wet BIBOB geeft vooral de
in de gehele regio. RIEC’s ondersteu- ingewikkeld. Het is echter niet altijd Algemene wet bestuursrecht (Awb)
nen de samenwerking tussen straf- even eenvoudig om vervolgens ook de gemeenten een uitgebreid instrumen-
rechtelijke en bestuurlijke partijen. Zij benodigde informatie te delen (op tarium om handhavend op te treden.
vormen als het ware een shared servi- strategisch, tactisch en operationeel Tevens heeft de gemeente mogelijk-
ces organisatie voor de capaciteit en niveau) en daadwerkelijk geïntegreerd heden om panden te sluiten of zelfs
expertise van bestuurlijke maatrege- op te treden. Het is vooral de diversi- te onteigenen op basis van diverse ove-
len. De samenwerking dient te leiden teit aan obstakels die hiervoor zorgt, rige wetten (onder andere Gemeente-
tot een intensievere informatie-uitwis- niet zozeer de omvang van de obsta- wet). Het richten van speciaal lokaal
seling tussen alle samenwerkende kels. Zo worden de landelijke wette- beleid op het tegengaan van bepaalde
partners en een beter gebruik van de lijke kaders waaronder informatie- vormen van georganiseerde misdaad,
12
15. the way we see it
evenals het aanpassen van het beleid van de geografische samenwerkings- Tot slot
ten aanzien van verordeningen en ver- initiatieven, gericht op de bestuurlijke In dit hoofdstuk is het verschijnsel
gunningen, kan eveneens ingezet wor- aanpak van georganiseerde misdaad bestuurlijke aanpak van georganiseer-
den als bestuurlijk instrument tegen samen te brengen onder de vlag van de misdaad als relatief nieuw feno-
georganiseerde misdaad. het RIEC. meen in de overheidsaanpak beschre-
ven. De bestuurlijke aanpak van geor-
Hierbij kan gedacht worden aan spe- Dit brengt de RIEC’s meer in positie ganiseerde misdaad zal in de toekomst
cifieke Algemene Plaatselijke Verorde- om de regierol in de bestuurlijke aan- een steeds belangrijkere rol krijgen.
ningen (APV’s) en het aanpassen van pak op te pakken op (boven)regionaal Het gaat immers om het bestrijden
bestemmingsplannen. Gemeenten niveau. Om daarbij optimaal gebruik van de voedingsbodem van georgani-
hebben een uitgebreid instrumenta- te maken van de landelijke themati- seerde misdaad. De bestrijding van de
rium. Om hiervan gericht gebruik te sche expertisecentra is het wenselijk georganiseerde misdaad dient niet
maken zal men zich bewust moeten dat de regionale prioriteiten van de alleen door politie en justitie plaats te
zijn van het nut en de noodzaak om RIEC’s aansluiten bij de thema’s van vinden. Een betere samenwerking tus-
de bestuurlijke aanpak te professio- de expertisecentra (vastgoedfraude, sen de veiligheidspartners, het beter
naliseren en de instrumenten gerichter mensenhandel en -smokkel en finan- en sneller kunnen delen van informa-
in te zetten. ciële criminaliteit). tie en een uniform nationaal beleid
zijn hierbij de kernbegrippen.
Van versnippering naar focus De thematische prioriteiten van het
De veelheid aan samenwerkingsinitia- RIEC worden vastgesteld door de
tieven, die een thematische dan wel regionale stuurgroep, of de lokale
geografische insteek hebben, gecombi- driehoeken (gemeente-politie-OM).
neerd met de veelheid van wettelijke Te vaak worden er te veel prioriteiten
instrumenten die ingezet kunnen wor- gesteld. Er komen wel steeds nieuwe
den voor de bestuurlijke aanpak, bete- prioriteiten bij in de aanpak van geor-
kenen dat de toekomst van de bestuur- ganiseerde misdaad, maar er gaan
lijke aanpak van georganiseerde mis- geen prioriteiten af. Doelstelling moet
daad ligt in het maken van keuzes en zijn om periodiek een beperkt aantal
het aanbrengen van focus. Dit bete- thematische prioriteiten te stellen,
kent het aanbrengen van een gerichte afgeleid van landelijk geprioriteerde
focus op samenwerking, een duide- thema’s. Tenslotte moet het doel zijn
lijke prioriteitsstelling in thema’s en om meer professionaliteit te realiseren
een heldere keuze in de aanpak. in het gebruik van het bestuurlijk
instrumentarium voor de aanpak van
Het samenbrengen van thematische georganiseerde misdaad. Dit betekent
samenwerkingsinitiatieven op lande- dat er inzicht moet komen in de effec-
lijk niveau in thematische expertise- tiviteit van de verschillende instru- Drs. Abderrahman Kaouass, drs. Tjarda
centra moet de obstakels in het daad- menten en dat geïnvesteerd moet wor- Hersman en drs. Erik Staffeleu zijn
werkelijk uitwisselen van informatie den in het verhogen van de kwaliteit managementconsultants bij Capgemini.
en het geïntegreerd optreden gaan van het gebruik van die instrumenten, Abderrahman Kaouass is gespecialiseerd
beslechten. De RIEC’s kunnen de waarmee het meeste resultaat kan in bestuurlijke veiligheidsvraagstukken.
randvoorwaarden voor informatie- worden bereikt. De expertisecentra en Tjarda Hersman is bestuurskundige en
uitwisseling en geïntegreerd optreden de RIEC’s kunnen hierin een essentië- criminoloog en nauw betrokken bij natio-
van veiligheidspartners realiseren en le rol vervullen. nale veiligheidsvraagstukken.
de effectiviteit van de bestuurlijke Erik Staffeleu is gespecialiseerd in
instrumenten inzichtelijk maken. De intelligencevraagstukken en intelligence
doelstelling zou moeten zijn om veel gestuurd optreden.
De bestuurlijke aanpak van georganiseerde misdaad in Nederland 13
16.
17. the way we see it
2 Ter land, ter zee, in de lucht
en op het web
Naar een integrale Conflicten worden in deze tijd ook op foutief functionerende computerchips
het digitale slagveld uitgevochten. en programmatuur.1 De daaropvol-
strategie voor digitale Nederland heeft een integrale militaire gende drie kiloton zware ontploffing
defensie. cyberstrategie nodig. In dit hoofdstuk van de pijpleiding was tot in de ruim-
geven wij hiervan een ‘sneak preview’. te te zien… Westerse landen onder-
vinden elk jaar tienduizenden kleine
Mike Tettero De digitale dreiging is reëel en minder kleine cyberaanvallen, met
Mr. Patrick de Graaf Bedreigingen voor Westerse samen- name gericht op het verzamelen van
levingen komen steeds vaker ook uit inlichtingen over het militaire appa-
cyberspace. In 2007 zetten Russische raat, energievoorziening, luchtver-
hackers met een Denial of Service keersleiding en financiële markten.
(DoS) Estse websites van de financiële
wereld, de media en de overheid op Ook Nederland is kwetsbaar voor
zwart. Dit als vergelding op het weg- cyberaanvallen, gezien onze open
halen van een Russisch standbeeld in economie en hoogwaardige communi-
Estland. In hetzelfde jaar legde een catievoorzieningen, zichtbaarheid in
aanval van Chinese hackers een deel de internationale samenleving en een
van het Pentagon-netwerk plat. Vlak hoge afhankelijkheid van ICT voor
voorafgaand aan de Russische inval in het reilen en zeilen van de samenle-
Georgië in 2008 werden vele websites ving. Uitval of verstoring van of ver-
van Georgië onbereikbaar en werd de lies aan vertrouwen in digitale voor-
president op zijn eigen site afgebeeld zieningen is desastreus voor onze
als nazi. De (unclassified) mailbox van economie en samenleving als geheel.
de minister van Defensie van de Ver- Eind 2009 verschenen er berichten in
enigde Staten werd gekraakt in 2007. de pers2 over het ontbreken van een
Onder cyber warfare valt ook een cyberstrategie bij het ministerie van
(niet officieel bevestigde) sabotage van Defensie. Nederland heeft gezien de
een Sovjet-pijpleiding in 1982 door externe bedreigingen een cyberstrategie
het in omloop brengen van opzettelijk en een cyberleger nodig, in navolging
Er is geen consensus over de definities van cyberspace en cyber warfare
of defence. Wij gaan hier uit van de volgende beschrijvingen
n Cyberspace: het World Wide Web, maar ook andere vormen van digitale activiteiten
in netwerken met anderen. De digitale communicatie van elektronische regel- en
meetsystemen van bijvoorbeeld energievoorziening of chemische installaties valt er
ook onder en eveneens de hardware en software waaruit die systemen bestaan.
n Cyber warfare of cyber defence: conflictbeslechting in cyberspace met middelen als
hacken en afluisteren van informatiestromen, saboteren van elektronische systemen
en uitschakelen van vijandige websites, dan wel de bescherming tegen dergelijke
aanvallen. Cyber warfare en cyber defence worden beide hiervoor in de praktijk
gebruikt. We hanteren verder de term cyber defence.
1 Voorbeeld aangehaald in W.K. Clark, P.L. Levin, ‘Securing the information highway: how to enhance the United States’ Electronic Defenses’, Foreign Affairs, november 2009.
2 Zie bijvoorbeeld een artikel in De Pers (http://depersnew.republisher.modernmedia.nl/238726/De_Pers_dinsdag_10_november_2009.pdf).
Ter land, ter zee, in de lucht en op het web 15
18. van landen als de Verenigde Staten,
Verschillende vormen oplopend in het geweldsspectrum
Groot-Brittannië, China, Duitsland en
Rusland en vermoedelijk ook Iran en
Noord-Korea.
Soort Cyber- Misdaad Cyber crime Cyber- Cyber
De uitbreiding van de strategie van
cyber attack vandalisme via internet terrorisme warfare/ Defensie met een cybercomponent is
defence primair een politiek onderwerp. De
Actor Potentieel Criminelen Criminelen Politieke/ Nationale politiek bepaalt immers het speelveld
iedereen op ideologische staten van de krijgsmacht. De Tweede Kamer
internet groeperingen heeft de minister van Defensie verzocht
aan te geven wat de aanpak voor digi-
Doelwit Digitaal Fysiek Digitaal Fysiek Fysiek en tale verdediging is. De minister heeft
(domein) digitaal
daarop in maart 2010 bij brief aan de
Tweede Kamer aangegeven welke
Motief Genot, Gewin, genot Gewin Ideologisch, Politiek
maatregelen hij momenteel heeft
afreageren politiek genomen.3 Deze passeren later in dit
stuk de revue. Een (integrale) beleids-
visie is bij schrijven nog in ontwerp.
Schade Beperkt en Wisselend, Wisselend, Doorgaans Gericht tot We bieden hier een ‘sneak preview’
gericht kan aanzienlijk kan aanzienlijk gericht omvangrijk van wat zo’n cyberstrategie zou kun-
zijn zijn
nen inhouden.
Benodigde Laag Laag-middel Laag-middel Laag-middel Middel-hoog
organisatie-
Cyber wat?
graad In de praktijk worden veel termen
daders voor kwaadaardig gedrag in cyber
Voorbeelden Defacing van Kinderporno, Phishing, Sabotage Spionage, space door elkaar gebruikt en met
websites, stalking, Denial of vitale sabotage wisselende definities: cyber warfare,
beledigende piraterij, Service, digi- voorzieningen vitale voorzie- cyberterrorisme, cyber defence, cyber
tweets of racisme tale inbraak, ningen,
crime, hacktivisme etc. Achter deze
comments industriële censuur via
spionage DoS.
termen gaan verschillende verschijn-
selen schuil, die met elkaar gemeen
Primaire Providers, Politie, OM Politie, OM, NCTb, AIVD, Defensie
actoren webmasters eigen MIVD, eigen hebben dat ze internet en andere digi-
bestrijding bescherming bescherming tale wegen gebruiken om eigen (poli-
tieke) belangen te dienen en die van
anderen te schaden. Doelwit, actor,
motief, organisatiegraad en potentiële
schade verschillen echter aanzienlijk,
wat cruciaal is voor de wijze van
bestrijding en wie daarvoor de eerst
aangewezen verantwoordelijke is.
Cyber defence, gericht op fysieke en
omvangrijke financiële schade beschou-
wen we als de zwaarste in het digitale
geweldsspectrum. Bij dergelijke cyber
3 Kamerstuk 2009-2010, 26643, nr. 149, Tweede Kamer.
16
19. the way we see it
attacks gaat het om (militaire) spio- stelde president Obama ook een Cyber 2. Oprichting van het Cooperative
nage, zoeken naar zwakke plekken, Security Chief aan, met als opdracht Cyber Defence (CCD) Centre of
vingeroefeningen voor echte aanval- het formuleren en (doen) uitvoeren Excellence (CoE), gevestigd in
len, kleinschalige schermutselingen van een integrale (civiele) cyberstrate- Tallinn, Estland. Dit Centre of
in cyberspace of de ondersteuning gie voor de Verenigde Staten. De diver- Excellence heeft als doel de vorming
van daadwerkelijke fysieke conflicten. se recente berichten over de aanval op van doctrine en strategie te bevorde-
Google en gecompromitteerde USB- ren ten aanzien van cyber defence.
Internationaal brengen naties sticks voor Britse diplomaten laten Nederland is hiervan vooralsnog
hun digitale defensie op orde zien dat ook China zijn cyberoperaties geen actief sponsorland.
Sinds eind jaren negentig zijn militaire serieus neemt en daadwerkelijk inzet. 3. Versneld versterken van de beveili-
grootmachten als de Verenigde Staten Niet alleen naties, ook georganiseerde ging van de eigen netwerken.
begonnen met het beschrijven van het groepen gebruiken het digitale wapen
fundament van cyber defence. De Ver- voor psychologische of fysieke oorlogs- Zowel operationeel als intellectueel
enigde Staten publiceerden in 1998 voering. Het digitale wapen is name- neemt de NAVO dus de handschoen
hun Joint Publication 3-13 over Infor- lijk erg aantrekkelijk. Het is goedkoop, van het digitale slagveld op.
mation Operations. Deze doctrine zet snel, anoniem en het gebruik kent
cyber defence in een breder perspectief lage risico’s voor de dader. De schade Nederland moet een achterstand
van niet-fysieke oorlogsvoering. Dat- is echter groot en precies toe te bren- inhalen
zelfde deden Qiao Liang en Wang gen. Soms acteren dergelijke groepen Vanuit de Nationale Veiligheids-
Xiangsui, beiden kolonels in het in het verlengde van een landsbelang, strategie zijn belangrijke publieke en
Chinese leger, in hun strategie ‘Unre- soms ook uit eigen ideologische moti- publiek-private initiatieven tot stand
stricted Warfare’.4 Hierin beschrijven vatie, aanzien bij de eigen groep of gebracht ter bescherming van de vitale
zij hoe een land als China een techno- financieel gewin. infrastructuur van Nederland. Denkt
logisch superieur land als de Verenig- u aan GOVCERT6 en het publiek-pri-
de Staten met een combinatie van mid- De NAVO heeft na de digitale aanval vate Nationale Infrastructuur Cyber
delen kan verslaan. Opvallend aan dit op Estland het onderwerp cyber Crime (NICC).7 De Algemene
document is dat geen enkel domein defence drie concrete initiatieven Inlichtingen- en Veiligheidsdienst
(economisch, crimineel, informatie, genomen: (AIVD) en de Militaire Inlichtingen- en
psychologisch en dergelijke) als strijd- 1. Op operationeel niveau de vorming Veiligheidsdienst (MIVD) waarschuwen
toneel wordt uitgesloten. van een nieuwe Cyber Defence ons verder voor digitale spionage.8
Deze en andere landen - bijvoorbeeld Management Authority (CMDA, Het ministerie van Defensie zit ook
Duitsland en Groot-Brittannië - ont- Brussel), om operationele cyber niet stil, neemt deel aan GOVCERT
wikkelen nu hun integrale cyberveilig- defence-activiteiten van alle lidstaten en heeft DEFCERT (Defensiebreed
heidsstrategieën en operationele vaar- te bundelen. De CMDA zal naar ver- Computer Emergency Response Team)
digheden voor cyber defence. Het wachting uitgroeien tot een warroom opgericht. DEFCERT richt zich op ad-
Pentagon installeerde in 2009 als voor- voor de cyber defence van de viesverstrekking over beveiliging van
lopig hoogtepunt een volwaardig NAVO, waarbij de daadwerkelijke Defensie IT-systemen en neemt maat-
Cyber Command (USCYBERCOM), te tactische respons op aanvallen regelen bij incidenten. Ook wordt er
leiden door een viersterrengeneraal of wordt uitgevoerd door lidstaten (in een hoogwaardig Intrusion Detection
een viceadmiraal.5 In hetzelfde jaar een coalition of the willing). System ontwikkeld.
4 http://www.c4i.org/unrestricted.pdf. Zie ook: http://defensetech.org/2009/03/03/confronting-unrestricted-warfare/
5 http://online.wsj.com/public/resources/documents/OSD05914.pdf.
6 GOVCERT.NL is het Computer Emergency Response Team van de Nederlandse overheid. GOVCERT verricht activiteiten op het gebied van preventie, signalering, kennisdeling, monitoring
en begeleiding bij incidenten. Veel overheden zijn deelnemer van GOVCERT. Zie verder www.govcert.nl.
7 Het doel van het programma NICC is één publiekprivate, geïntegreerde aanpak van veilig digitaal werken, ofwel één sluitende Nationale Infrastructuur ter bestrijding van Cybercrime. Zie
7www.samentegencybercrime.nl.
8 https://www.aivd.nl/@125345/drie-publicaties#616871.
Ter land, ter zee, in de lucht en op het web 17
20. De volgende stap voor Defensie is
Wat zou een militaire cyberstrategie moeten bevatten?
ons inziens de aandacht te versterken
voor cyberactiviteiten die ook externe
effecten hebben, zowel defensief als
n De nationale doelstelling ten aanzien van het gebruik en veiligheid van cyberspace. offensief. Aanval is soms immers de
De doelstelling zou in elk geval moeten onderstrepen dat de digitale infrastructuur een beste verdediging en zelf offensieve
essentieel onderdeel is van de Nederlandse vitale infrastructuur. Nederland verklaart vaardigheden ontwikkelen stelt de
zich bereid om die infrastructuur met defensieve en offensieve middelen te verdedigen krijgsmacht ook in staat om de ontwik-
uit landsbelang. kelingen in de technieken voor cyber
n De rol die Nederland voor zichzelf ziet in cyberconflicten en de wijze van optreden, attack beter te doorgronden voor een
aansluitend op het geschetste ambitieniveau. Welk soort middelen zetten we in en betere verdediging van de nationale
waar in het geweldsspectrum? Wat ons betreft beperken die middelen zich niet tot
belangen van Nederland. Bijvoorbeeld
het beschermende ‘harnas’, maar is het inclusief het ‘zwaard’ voor een proactieve
door het uit kunnen schakelen van
verdediging.
n De wijze waarop onze militaire cybercapaciteiten zijn georganiseerd en hoe dit moet
servers vanaf waar aanvallen zijn uit-
worden gerealiseerd met mensen, middelen en financiën. geoefend op Nederlandse doelen.
n De zienswijze op de nationale en internationale samenwerking, zowel publiek als We moeten echter beginnen bij het
privaat: bijvoorbeeld NICC, NAVO’s CMDA voor de operatie en de CCD CoE voor fundament. Tót de meest recente
strategie en juridica. Intensieve samenwerking en wederzijdse ondersteuning met de Defensie Verkenningen9 (uit 2010)
andere ‘cyber warriors’ in het publiek-private speelveld zijn onmisbaar, al is het maar richtten strategische documenten als
om kennisuitwisseling en het verkrijgen van een digitale ‘situational awareness’. de Defensie Doctrine zich louter op
n De definiëring en uitwerking van het juridisch kader. Belangrijke vragen die hier het fysieke domein. Alleen met een
spelen zijn bijvoorbeeld de afbakening van het digitale gebied waarop Nederland mag zeer ruime interpretatie waren de stra-
opereren (stel dat programmatuur van een Nederlandse organisatie draait op een
tegische overwegingen toe te passen
server in India). Wanneer is een cyber attack een casus belli, zoals bedoeld
op cyber defence. In de Verkenningen
in artikel 5 van het NAVO-verdrag en artikel 51 van het VN Handvest? En hoe om-
gaan met collateral damage (schade aan omliggende civiele infrastructuur bij een
zijn ook de ruimte10 én cyberspace er
digitale aanval)? Dit zijn onderwerpen die in een internationale context beantwoord als domein voor de krijgsmacht bijge-
moeten worden, bijvoorbeeld met het CCD CoE van de NAVO. Uiteindelijk zijn deze komen. Een noodzakelijke opfrisser in
antwoorden nodig voor de Rules of Engagement voor ‘onze jongens achter het het denken over moderne oorlogsvoe-
beeldscherm’. ring en bescherming van de nationale
n Normatief kader voor de robuustheid van de eigen informatievoorziening. Hier komen belangen.
onderwerpen aan de orde als informatiebeveiliging, risicomanagement en gewenste Opvallend is dat in alle vier de beleids-
mate van diversiteit van het IT-landschap (hoe diverser, des te meer kans op opties voor de toekomstige krijgsmacht
overleven). cyber defence tot de prioriteiten be-
n Een roadmap voor de implementatie en evaluatie van deze strategie.
hoort. Ook in zogenaamde min-vari-
anten, waarbij van een lager defensie-
budget wordt uitgegaan, blijft cyber
defence staan als intensivering. Defen-
sie komt dus uit de startblokken en
moet nu overgaan naar concrete uit-
werking, te beginnen met een cyber-
strategie.
9 Eindrapport Verkenningen. Houvast voor de krijgsmacht van de toekomst, ministerie van Defensie, maart 2010.
10 Zie ook de toekomstvisie van de Koninklijke Luchtmacht, ‘Het Commando Luchtstrijdkrachten in 2020-2030: moderne militaire slagkracht in de 3e dimensie’, september 2009.
18
21. the way we see it
Beginnen met een integrale Cyber defence is niet exclusief het nieuwe dynamiek en de complexiteit
cyberstrategie domein van IT of IV. De doctrinaire toe aan de krijgsmacht en vraagt om
De militaire cyberstrategie van Neder- aanpassing, de ontwikkeling en imple- nieuwe ideeën over deze wijze van
land geeft aan wat Defensie moet doen mentatie van een cyber Concept of conflictvoering.
om succesvol cyberaanvallen af te Operations en het ontwerpen en toe-
weren en tegenstanders in cyberspace passen van processen, procedures, ‘Gezocht: Cyber warriors (m/v)’
te verslaan. De strategie moet aanslui- menskracht en technologie vormen de Door het multidisciplinaire karakter is
ten bij de drie hoofdtaken van Defensie, opmaat voor Cyber Power. Deze be- het opstellen en operationaliseren van
gericht op het hogere segment van het schouwen we als kerncompetentie, een cyberstrategie een complexe aan-
(digitale) geweldspectrum. op gelijke voet met Air, Land en Sea gelegenheid. Onder andere politieke,
De taak van Defensie inzake cyber Power. Cyber Power kent een werke- juridische, militaire, psychologische
defence zou net als de ‘fysieke’ taak- lijk ‘joint’ en ‘combined’ karakter. en last but not least technologische
stelling drieledig moeten zijn: Er zullen nieuwe (militaire en politie- factoren spelen een rol. Technologie
1. Het beveiligen en beschermen van ke) strategieën en tactieken nodig zijn. is voor de meeste politieke en mili-
het nationaal relevante deel van cy- In hoeverre zijn concepten als ‘deter- taire leiders echter geen gemeengoed.
berspace door continue surveillance rence’ en ‘flexible response’12 toepas- Dit is waarschijnlijk de belangrijkste
en de inzet van cybermiddelen, een baar? Komen we in een nieuwe wapen- reden dat cyber defence tot dusverre
taak analoog aan de luchtverdedi- wedloop terecht, waarbij sprake kan beperkt van de grond is gekomen.
gingstaak van de Luchtmacht.11 zijn van een MAD 2.0?13 Maar ook Het vergt ook schuiven met toch al
2. Het militair optreden in cyberspace praktische vragen zullen moeten wor- schaarse middelen vanuit een duide-
ter verdediging/bescherming van den ingevuld, bijvoorbeeld: hoe train lijke visie.
nationale en internationale belangen je voor cyber defence? Bestaat er zoiets Niet militair deelnemen aan cyber-
onder de vlag van NAVO, EU en/of als een digitaal oefenterrein met space is in deze tijd echter geen optie
VN. Het optreden als ‘cyber peace- dezelfde uitgestrektheid en complexi- meer, de recente Defensie Verkennin-
keeper’ zou dus (in elk geval theore- teit als het World Wide Web? Het gen leggen hiervoor de basis. Wie
tisch) tot de mogelijkheden kunnen adagium ‘Train As You Fight, Fight As pakt de muis verder op?
behoren. You Train’ kan dus nog een uitdaging
3. Het ondersteunen en bijstaan van worden. Zijn de lessen en voorbeelden
civiele instanties bij cyberaanvallen uit het verleden als Von Clausewitz,
en -verdediging, onder andere met Billy Mitchell en de Koude Oorlog
kennisdeling en bijdragen in men- toepasbaar? Mike Tettero en mr. Patrick de Graaf
sen en middelen. Voor de operaties van de krijgsmacht zijn managementconsultants bij
in cyberspace is meer dan elders ten- Capgemini.
Cyber Power is corebusiness slotte realtime inzicht nodig, oftewel: Mike Tettero is gespecialiseerd in defen-
Cyber defence moet gezien de eerder cyberspace en de activiteiten die daar sievraagstukken als NEC, commandovoe-
geschetste ontwikkelingen in cyber- plaatsvinden zullen onderdeel moeten ring, cyber warfare en Information
space en de bedreigingen die daaruit uitmaken van het Common Opera- Operations.
voortvloeien voor de Nederlandse tional Picture en de Situational Aware- Patrick de Graaf richt zich op strategie
samenleving tot de kerncompetenties ness van de krijgsmacht.14 en innovatie van IT-organisaties in en
van onze krijgsmacht gaan behoren. Cyberspace voegt al met al een geheel voor de publieke sector.
11 De Luchtmacht observeert in NAVO-verband 24 uur per dag, 7 dagen per week, het Nederlandse luchtruim met radars. Op deze wijze komt een zogenaamd ‘Recognized Air Picture’
tot stand, een herkend luchtbeeld dat als basis dient voor verdere tactische beslissingen zoals bijvoorbeeld de inzet van F-16’s voor de onderschepping van een verdacht vliegtuig.
12 Flexible Response is een concept binnen de NAVO, waarbij op proportionele wijze op een aanval wordt gereageerd, gebruikmakend van alle middelen in het geweldspectrum. De
tegenhanger hiervan was jarenlang de doctrine van ‘Massive Retaliation’.
13 Mutually Assured Destruction (MAD), een doctrine gebaseerd op het principe van afschrikking (deterrence), waarbij een aanval op de tegenstander resulteert in zelfvernietiging.
14 Hier ligt een geweldige technologische en cognitieve uitdaging. Hoe verkrijg je actueel inzicht in eventuele bedreigingen met vele miljoenen computersystemen en netwerken en potentieel
miljarden gebruikers? Dreigingsanalyses en ‘intelligence’ zijn essentieel.
Ter land, ter zee, in de lucht en op het web 19
22.
23. the way we see it
3 Vitale infrastructuren op weg
naar volwassenheid
Invulling veiligheid bij Vitale sectoren, zoals de energie- en
De vitale sectoren
drinkwatersector hebben een verant-
vitale sectoren meer woordelijkheid in het waarborgen van
op basis van zelforga- continuïteit van essentiële levensbe-
hoeften en maatschappelijke proces- n Energie
niserend vermogen. sen. Sinds 9/11 hebben deze sectoren, n Telecommunicatie/ICT
mede door nieuwe initiatieven van de n Drinkwater
overheid op het gebied van veiligheid, n Voedsel
Drs. Joep Cremers Gezondheid
invulling gegeven aan deze verant- n
Drs. Melle van den Berg n Financieel
woordelijkheid. Deze overheidsinitia-
tieven lijken echter ook de eigen invul- n Keren en beheren oppervlaktewater
n Openbare orde en veiligheid
ling van verantwoordelijkheden vanuit
n Rechtsorde
de vitale sectoren te belemmeren. Zo n Openbaar bestuur
lijken de vitale sectoren te verdwalen n Transport
in het totaal aan nieuwe overlegstruc- n Chemische en nucleaire industrie
turen die in het leven zijn en worden
Bron: Rapport bescherming vitale infrastructuur,
geroepen. In dit hoofdstuk betogen ministerie van BZK, 1 september 2005
wij dat deze ontwikkeling op den
duur niet effectief is. Vitale sectoren
zouden op basis van zelforganiserend Mede door de terroristische aanslagen
vermogen invulling moeten geven aan in onder andere Madrid en Londen
deze verantwoordelijkheid. De rol van kwam veiligheid nog hoger op de poli-
de overheid richt zich daarbij op een tieke agenda te staan. Met die aandacht
van regisseur en systeemverantwoor- voor veiligheid werden er ook andere
delijke. initiatieven gestart om de samenleving
weerbaarder te maken en de respons
Security en veiligheid op de op een mogelijk terroristische aanslag
kaart bij vitale sectoren effectief te laten zijn. Niet alleen van-
In de afgelopen jaren heeft het securi- uit het oogpunt van continuïteit van
tybeleid rondom de vitale infrastruc- essentiële levensbehoeften, maar ook
tuur in Nederland vorm gekregen. Na- vanuit invalshoeken als terroristische
dat in 2002 voor het eerst een over- dreigingen en het bezit van chemische,
zicht werd gemaakt van alle sectoren biologische, radiologische of nucleaire
die vanuit economisch perspectief stoffen werden organisaties in de vita-
vitaal zijn, is in 2005 een eerste aanzet le sectoren benaderd. Kortom, een
gemaakt tot een actieprogramma voor groot deel van deze initiatieven raak-
deze sectoren. Het ministerie van ten de vitale sectoren. De periode vanaf
Binnenlandse Zaken en Koninkrijks- 2002 tot 2010 kan als de opstartfase
relaties (BZK) had daarin een coördi- worden gezien, waarin veiligheid en
nerende rol door het starten van het security nadrukkelijk bij een groot
Programma Bescherming Vitale aantal vitale sectoren op de agenda is
Infrastructuur. In Den Haag stond komen te staan. In deze periode zijn
hiermee het garanderen van veiligheid sectoren aangesproken om zich te
en continuïteit van vitale processen op organiseren en hebben de ingevoerde
de politieke agenda. maatregelen in veel gevallen geleid tot
Vitale infrastructuren op weg naar volwassenheid 21
24. vruchtbare samenwerking en afstem-
Een overzicht van initiatieven voor
ming. Juist de benadering van het
vitale sectoren
thema veiligheid vanuit veel invals-
hoeken heeft ertoe geleid dat de
n Programma Vitaal Nederlandse overheid actief werk
n Grieppandemie maakt van veiligheid en de veiligheid
n Chemische, radiologische, van de vitale infrastructuren in het
biologische en nucleaire bijzonder.
weerstandsverhoging
n Alerteringssysteem Terrorisme- Deze aanpak kent ook nadelen. Zowel
bestrijding voor de overheid als voor de betrok-
n Grootschalige oefeningen zoals
ken sectoren is het een intensieve en
Voyager en Waterproef
tijdrovende exercitie om weerbaar en
n Convenanten en afstemming met
veiligheidsregio’s en gemeentes
paraat te zijn. De veelvoud aan gremia
n Information Sharing and Analysis en initiatieven leidt tot veel overleg. In
Centers (ISACs) via het NICC dat web van overlegstructuren is de
(Nationale Infrastructuur voor de samenhang niet altijd duidelijk, het-
Bestrijding van Cybercrime) geen ten koste gaat van duidelijkheid,
n Brancheoverleggen, zoals het helderheid en een integrale aanpak.
Nationaal Continuïteitsoverleg
Telecom (NCO-T) en Business Een veelvoud aan initiatieven
Continuity Vitale Infrastructuur Veiligheid wordt serieus genomen en
Financiën (BC-VIF)
er is ook veel gedaan om veiligheid bij
n European Programme for Critical
vitale sectoren te verhogen. Een veel-
Infrastucture Protection (EPCIP)
en Critical Information
voud aan initiatieven is opgestart om
n Infrastructure program (CIIP) het weerstandsvermogen te verhogen
n Strategisch overleg vitale en een effectieve respons in geval van
infrastructuren (SOVI) incidenten te verbeteren. Een greep
n Nationaal Adviescentrum Vitale uit deze initiatieven staat in het kader
Infrastructuur (NAVI) hiernaast.
n Securitymanagementsystemen
n C2000-beveiligingsplannen Hoewel niet elk van deze initiatieven
n Eenheid planning en advies van toepassing is op ieder vitaal be-
n ICT Response Board
drijf, zijn er organisaties te noemen
die op enige manier bij driekwart van
deze initiatieven betrokken zijn. Daar-
bij moet worden gezegd dat een deel
van de initiatieven uit eenzelfde koker
komt en daarmee ook is afgestemd.
Maar er zijn ook trajecten die meer als
een losstaand initiatief worden uitge-
voerd. De timing van deze verschillen-
de trajecten is echter niet op elkaar
afgestemd, afstemming tussen de orga-
niserende partijen ontbreekt. Dit heeft
tot gevolg dat een vitaal bedrijf met
verschillende partijen spreekt over het
22
25. the way we see it
thema veiligheid en dat discussies niet nog geen securitymanager of een ver-
altijd op elkaar aansluiten. Elk van gelijkbare functie benoemd. En ook
deze initiatieven levert op zichzelf een waar deze bedrijfsfunctie inmiddels
waardevolle bijdrage aan een veilige wel is ingericht, is dat nog geen garan-
maatschappij. tie dat de medewerkers die actief zijn
op het vlak van veiligheid elkaar
Wanneer deze initiatieven echter uit- weten te vinden en acties afstemmen.
eindelijk door eenzelfde vitaal bedrijf Zo kan de verantwoordelijkheid bin-
worden opgepakt, is er een gevaar dat nen de organisatie versnipperd zijn,
het overzicht ontbreekt. Een vitaal zoals wanneer één groep medewerkers
bedrijf vraagt zich af hoe deze initia- verantwoordelijk is voor het oefenen
tieven samenhangen en of ze niet met van de crisisorganisatie, een andere
minder gremia af zouden kunnen. afdeling zich bezighoudt met ICT-
Samengevat: er wordt een programma security en weer een andere groep
beveiliging vitale infrastructuur in het toegangsbeleid en bouwtechnische
leven geroepen. De sectoren definië- maatregelen doorvoert. De kunst is
ren maatregelen en gaan serieus aan om al die maatregelen als onderdeel
de slag om die maatregelen te imple- van een integrale aanpak op veiligheid
menteren. Wanneer dat is gedaan, vorm te geven. Dat geldt dus zowel
denkt de organisatie daarmee te vol- binnen het vitale bedrijf als bij de over-
doen aan landelijke normen en het heid die iets van dat vitale bedrijf wil.
daarmee in zekere zin goed geregeld
te hebben. Maar nieuwe initiatieven Veel actie, weinig samenhang
brengen met zich mee dat net ontwik- Als resultante van al deze initiatieven
kelde procedures niet meer aanslui- zijn de vitale organisaties veel tijd
ten. Dit kan op den duur tot frustratie kwijt met afstemming, het opstellen
leiden en ten koste gaan van een wel- van convenanten, elkaar leren kennen,
willende houding. afhankelijkheden onderzoeken en
samenwerking oefenen. Wat in toene-
De overheid zou zich om de vitale mende mate belangrijk wordt, is de
sector heen moeten organiseren. Deels vraag hoe daar het meest handig
is dat wellicht een utopie, omdat er invulling aan te geven. Voor een deel
afstemming op lokaal, regionaal, zijn deze taken een permanent onder-
nationaal en EU-niveau plaats dient deel van hun pakket. De praktijk
te vinden. Maar het duidelijker met leert dat wanneer een onderwerp geen
één stem spreken vanuit ‘Den Haag’ topprioriteit meer heeft, er minder
is daarin wel een belangrijke stap. middelen en tijd beschikbaar zijn. Zo
is in diverse vitale sectoren de bele-
Het zou echter te gemakkelijk zijn ving dat de projectfase ‘vitaal’ voorbij
om slechts kritische geluiden te laten is, waardoor er geen middelen en tijd
horen over de vele overheidsinitiatie- meer beschikbaar zijn.
ven op het gebied van veiligheid. Deze
versnipperde impulsen zijn nodig ge- Zowel de vitale sectoren als beleidsdi-
weest en hebben binnen de organisa- recties staan voor de uitdaging om de
ties in de vitale sectoren daadwerke- slag te maken van het opstarten van
lijk een proces in beweging gezet. Vaak initiatieven naar het duurzaam, effec-
was bij aanvang van al deze initiatieven tief en integraal borgen van veiligheid
Vitale infrastructuren op weg naar volwassenheid 23