คู่มือการสุขาภิบาลสถานประกอบกิจการสปาเพื่อสุขภาพ (ความรู้สำหรับผู้ให้บริการสปา และผู้ที่จะสอบขอใบอนุญาตด้านสปา) โดย. สำนักอนามัย กรุงเทพมหานคร (ข้อมูลเกี่ยวกับสปาเพื่อสุขภาพ จากกรมสนับสนุนบริการสุขภาพ กระทรวงสาธารณสุข)

2. คู่มือการสุขาภิบาลสถานประกอบกิจการสปาเพื่อสุขภาพ 1
คํานํา
กิจการสปาเพื่อสุขภาพเปนกิจการที่ตองไดรับใบอนุญาตประกอบกิจการตามกฎหมาย
วาดวยการสาธารณสุข ซึ่งกิจการสปากําลังไดรับความนิยมเปนอยางมากทั้งจากชาวไทย
และชาวตางชาติ เนื่องจากชวยผอนคลายความตึงเครียดและความเมื่อยลาจากการทํางาน
ปจจุบันในกรุงเทพมหานครมีจํานวนสปาเพื่อสุขภาพที่ไดรับอนุญาตจํานวน 194 แหง และ
ที่ยังไมไดรับอนุญาตอีกเปนจํานวนมาก โดยสวนใหญตั้งอยูในยานที่มีนักทองเที่ยวจํานวน
มาก จึงมีความจําเปนที่จะตองควบคุมดูแลสถานประกอบการเหลานี้ใหดําเนินการอยางถูก
สุขลักษณะ มีความปลอดภัยตอผูใชบริการ เพื่อปองกันโรคติดตอที่อาจเกิดขึ้นจากการใช
บริการ เชน โรคติดตอทางเดินหายใจ โรคผิวหนังจากการติดเชื้อที่ปนเปอนในวัสดุ อุปกรณที่
ไมสะอาด เปนตน ซึ่งโรคเหลานี้สามารถติดตอหรือแพรมายังผูรับบริการได หากไมมีการดูแล
สุขลักษณะภายในสถานประกอบกิจการและสุขวิทยาสวนบุคคลของผูใหบริการ ดวยเหตุดัง
กลาว ในปงบประมาณ 2554 สํานักอนามัย กรุงเทพมหานคร โดยกองสุขาภิบาลสิ่งแวดลอม
จึงไดจัดทําโครงการ“พัฒนายกระดับมาตรฐานสุขลักษณะสถานประกอบกิจการบริการ” ขึ้น
เพื่อเฝาระวังและปองกันการเกิดโรคติดตอจากสถานประกอบกิจการบริการในกลุมกิจการสปา
สถานที่เสริมสวยและแตงผม และสระวายนํ้า ตลอดจนการสงเสริมสุขลักษณะที่ดีภายใน
สถานประกอบการรวมทั้งการจัดทําหนังสือคูมือเพื่อใชเผยแพรแกเจาหนาที่และผูประกอบการ
ใชเปนแนวทางการดําเนินกิจการ ซึ่งจะเปนการคุมครองสุขภาพของประชาชนผูใชบริการให
ปลอดภัย และเปนการสรางความเชื่อมั่นใหแกนักทองเที่ยวอีกทางหนึ่งดวย
หนังสือคูมือ “การสุขาภิบาลสถานประกอบกิจการสปาเพื่อสุขภาพ” จัดทําขึ้น
โดยมีเนื้อหาเกี่ยวกับความรูเบื้องตนเกี่ยวกับสปาเพื่อสุขภาพ การใชสมุนไพรไทยในสปา
การสรรสรางเอกลักษณสปาไทย การนวดเพื่อสุขภาพ การใชนํ้าเพื่อสุขภาพ การจัดการ
สุขาภิบาลสิ่งแวดลอม และการจัดการดานความปลอดภัยของผลิตภัณฑเครื่องมือและ
อุปกรณที่ใช สุขอนามัยของผูปฏิบัติงาน และกฎหมายที่เกี่ยวของกับกิจการสปาเพื่อสุขภาพ
คณะผูจัดทําหวังเปนอยางยิ่งวา หนังสือคูมือเลมนี้จะมีประโยชนตอผูที่เกี่ยวของ
และขอขอบคุณกรมสนับสนุนบริการสุขภาพ กระทรวงสาธารณสุข ที่เอื้อเฟอขอมูลเกี่ยวกับ
สปาเพื่อสุขภาพมา ณ โอกาสนี้
กองสุขาภิบาลสิ่งแวดลอม
มิถุนายน 2554

3. คู่มือการสุขาภิบาลสถานประกอบกิจการสปาเพื่อสุขภาพ2
สารบัญ
บทที่ 1 ความรูทั่วไปเกี่ยวกับสปาเพื่อสุขภาพ 6
บทที่ 2 การใชสมุนไพรไทยในสปา 24
- อาหารและเครื่องดื่มเพื่อสุขภาพ 26
- ขอควรระวังในการใชสมุนไพร 27
บทที่ 3 การสรรสรางเอกลักษณสปาไทย 30
บทที่ 4 การนวดเพื่อสุขภาพ 35
- ประวัติการนวด 36
- วิธีการนวดพื้นฐาน 37
- ประเภทการนวดในสปา 40
บทที่ 5 การใชนํ้าและอุณภูมิเพื่อสุขภาพ 54
- หลักการทั่วไปของการใชนํ้าเพื่อสุขภาพ 58
- รูปแบบของการใชนํ้าเพื่อสุขภาพ 60
บทที่ 6 ผลิตภัณฑ เครื่องมือ และอุปกรณที่ใชในสปา 80
- การเลือกใชเครื่องสําอางอยางปลอดภัย 81
- อันตรายที่อาจเกิดจากการเลือกใชผลิตภัณฑ 87
- การจัดการดานความปลอดภัยของผลิตภัณฑ เครื่องมือ 93
และอุปกรณที่ใชในสปา
บทที่ 7 คันธบําบัด (Aromatherapy) 98

4. คู่มือการสุขาภิบาลสถานประกอบกิจการสปาเพื่อสุขภาพ 3
บทที่ 8 การจัดการสุขาภิบาลสิ่งแวดลอม 124
และสุขอนามัยของผูปฏิบัติงาน
- สุขอนามัยของผูใหบริการ 125
- โรคติดตอหรือโรคผิวหนังที่อาจเกิดขึ้นได 129
- การปองกันอุบัติเหตุและความปลอดภัยในสปา 137
- จรรยาบรรณของผูประกอบวิชาชีพสปา 138
บทที่ 9 กฎหมายที่เกี่ยวของกับกิจการสปาเพื่อสุขภาพ 143
ภาคผนวก 159

5. คู่มือการสุขาภิบาลสถานประกอบกิจการสปาเพื่อสุขภาพ4

6. คู่มือการสุขาภิบาลสถานประกอบกิจการสปาเพื่อสุขภาพ 5

7. คู่มือการสุขาภิบาลสถานประกอบกิจการสปาเพื่อสุขภาพ6
บทที่ 1
ความรูทั่วไปเกี่ยวกับสปาเพื่อสุขภาพ
(Introduction to Spa Business)
แนวคิด
ประเทศไทยถือไดวาเปนประเทศแรกที่มีการกําหนดมาตรฐานการบริการดาน
สปาเพื่อสุขภาพออกมาอยางชัดเจน โดยมีการกําหนดคําจํากัดความตามประกาศ
กระทรวงสาธารณสุขวาดวยเรื่องกําหนดสถานที่เพื่อสุขภาพและเสริมสวยตาม
พระราชบัญญัติสถานบริการ พ.ศ.2509 (แกไขเพิ่มเติมฉบับที่ 4 พ.ศ.2546) มีใจความดังนี้
“กิจการสปาเพื่อสุขภาพ หมายความวา การประกอบกิจการที่ใหการดูแล
และเสริมสรางสุขภาพโดยบริการหลักที่จัดไวประกอบดวยการนวดเพื่อสุขภาพและ
การใชนํ้าเพื่อสุขภาพ โดยอาจมีบริการเสริมประกอบดวย เชน การอบเพื่อสุขภาพ
การออกกําลังกายเพื่อสุขภาพโภชนาการบําบัดและการควบคุมอาหาร โยคะ และการ
ทําสมาธิ การใชสมุนไพร หรือผลิตภัณฑสุขภาพ ตลอดจนการแพทยทางเลือกอื่นๆ”
1.สปา คืออะไร
ความหมายที่ 1 สปา มาจากรากศัพทภาษาละตินวา “Sanitas Per
Aquas” หรือ Senare Per Aqua หรือ “Salus Per Aquam” หรือ
“Sanare Per Aquam” ซึ่งแปลไดความวา สุขภาพจากสายนํ้า การบําบัดดวย
นํ้า หรือการดูแลสุขภาพโดยการใชนํ้า (Health Through Waters or To Heal
Through Water)
ความหมายที่ 2 สปา มาจากชื่อของเมืองเล็กๆ ใกลกับเมืองลีห(Liege)
ทางตะวันออกเฉียงใตของประเทศเบลเยี่ยม ติดกับชายแดนของประเทศเยอรมันนี
เปนเมืองที่เปนแหลงของนํ้าพุที่มีแรเหล็กธรรมชาติ เชื่อกันวาในป 1326 ชางเหล็ก
ของเมือง Collin le loupe ไดยินชื่อเสียงของนํ้าพุดังกลาวเกี่ยวกับสรรพคุณใน

8. คู่มือการสุขาภิบาลสถานประกอบกิจการสปาเพื่อสุขภาพ 7
การรักษาโรคจึงดั้นดนเสาะหาจนพบ และนํ้าพุนั้นสามารถรักษาอาการปวยไข
ของเขาใหหายไปไดจริงๆ ภายหลังสถานที่นั้นถูกยกยองใหเปน health resort
ที่โดงดังและเปนที่ยอมรับในเรื่องของการรักษาสุขภาพและอาการเจ็บปวยตางๆ
ผูคนสวนใหญ รูจักในนามของ Espa ซี่งเปนรากศัพทที่หมายถึงนํ้าพุในปจจุบัน
คําดังกลาวถูกใชในภาษาอังกฤษวา spa ซึ่งใชกันอยางแพรหลายในความหมาย
ของสถานที่ตากอากาศเพื่อสุขภาพ (health resort)
ความหมายที่ 3 สปาอีกหนึ่งความเชื่อที่มีแนวคิดคลายคลึงกันก็คือ spa
เปนชื่อหมูบานเล็กๆ แหงหนึ่งในเบลเยี่ยม ที่ซึ่งมีแหลงนํ้าแร หรือนํ้าพุรอนตาม
ธรรมชาติปรากฏอยู และถูกคนพบโดยชาวโรมันโบราณ ทหารโรมันนิยมใช
นํ้าพุแหงนี้เปนที่รักษาอาการบาดเจ็บกลามเนื้อหรือบาดแผลที่ไดรับจากการสูรบ
ความหมายที่ 4 สปา หมายถึงการบําบัดดูแลสุขภาพแบบองครวมดวย
วิธีทางธรรมชาติที่ใชนํ้าเปนองคประกอบในการบําบัดควบคูไปกับวิธีทางการแพทย
ทางเลือกอื่นๆ โดยใชศาสตรสัมผัสทั้ง 5 ไดแก รูป รส กลิ่น เสียง และสัมผัส
เปนปจจัยที่สรางภาวะสมดุลระหวางรางกาย จิตใจ จิตวิญญาณ อารมณ
ความหมายที่ 5 สปา เปนการบําบัด แบบองครวมที่เนนการปองกัน
การเจ็บปวยมากกวาการรักษา Wildwood,Chrissie, 1997 กลาววาการที่
อารมณแปรปรวนมีโอกาสทําใหเกิดการเจ็บปวย
จากความหมายขางตนจึงสามารถสรุปไดวา สปา คือ การบําบัดดวยนํ้า การ
ดูแลสุขภาพแบบองครวม ภายใตการดูแลของนักบําบัด ผูเชี่ยวชาญหรือแพทย รวมถึงเปน
สถานที่ๆใชในการพักผอน เพื่อใหไดมาซึ่งสุขภาพองครวมที่ดี(นภารัตน ศรีละพันธ , 2549)
ในเชิงความเชื่อตามประวัติศาสตร สปา หมายถึง สถานที่ที่มีนํ้าพุตามธรรมชาติที่
ซึ่งสามารถบรรเทา และรักษาอาการเจ็บปวยจากโรคภัยตางๆ ได ซึ่งนํ้าเหลานี้สรางศรัทธา
และความเชื่อทางจิตวิญญาณอยางมาก โดยยังคงความเปนปริศนาในการบําบัดโรคภัย
ในเชิงรวมสมัย เปนสถานที่อํานวยความสะดวก และทุมเทใหกับทั้งทาง

9. คู่มือการสุขาภิบาลสถานประกอบกิจการสปาเพื่อสุขภาพ8
ดานการบําบัดทั้งกายภาพ จิตใจ และอารมณเพื่อใหไดมาซึ่งสุขภาพที่ดีและชีวิตที่
ผาสุก สปาตองใชนํ้าในแงของการใหการรักษาและบําบัด โดยมีพื้นฐานมาจากการ
ใชประโยชนของวิตามินและเกลือแรจากธรรมชาติ สปารวมสมัย ยังใหการบรรเทา
อาการบาดเจ็บจากการเลนกีฬา ผานการรักษาดวยวิธีทางการแพทยที่ครบครัน
ผอนคลายความตึงเครียด ใหการดูแลและทะนุถนอมทั้งความงามทางรางกายและ
อารมณ ความรูสึก ณ ปจจุบัน สปาไดสรางเอกลักษณขึ้นมาไดอยางเดนชัด ใน
เรื่องของสถานที่และการตกแตงที่คํานึงถึงการอนุรักษธรรมชาติ และรักษาสิ่งแวดลอม
2. องคประกอบของสปา
ตามคํานิยามของ The International Spa Association (ISPA)
สปาประกอบดวยปจจัยสําคัญ 10 ประการ ไดแก
1. นํ้า (Water) สามารถนําไปใชไดหลายรูปแบบทั้งภายใน เชน การ
ดื่ม การกิน และภายนอก เชน การอบ การแช หรือนํามาเปนสวน
ประกอบในการบริการและการตกแตงสถานที่
2. การบํารุง (Nourishment) เชน อาหารสุขภาพ เครื่องดื่มสมุนไพร
และสารอาหารบํารุงตางๆ
3. การเคลื่อนไหวและการออกกําลังกาย (Movement,Exercise &
Fitness) การเคลื่อนไหวในทาทางที่กอใหเกิดประโยชนตางๆ กัน
สรางความกระปรี้กระเปรา เพิ่มพลังงาน เชน การออกกําลังกาย
แบบตางๆ การผอนคลายกลามเนื้อ
4. การสัมผัส (Touch) เชน การนวดและการสัมผัสที่สื่อสารความรูสึก
ตาง ๆ ใหความรูสึกที่อบอุน ผอนคลาย และบําบัดอาการปวดเมื่อย
5. Integration กิจกรรมสุขภาพที่บูรณาการความสัมพันธที่สอดคลอง
กันระหวางกาย ความคิด จิตใจ จิตวิญญาณกับสภาพแวดลอม

10. คู่มือการสุขาภิบาลสถานประกอบกิจการสปาเพื่อสุขภาพ 9
6. ศาสตรดานความงาม (Aesthetics) การบํารุงรักษาความงามกับ
กระบวนการที่ใชผลิตภัณฑพืชพรรณธรรมชาติสมุนไพรตางๆ ที่มี
ผลกับรางกายมนุษย
7. สภาพแวดลอม (Environment) สถานที่ตั้ง ประกอบไปดวยสภาพ
แวดลอมที่ดี สภาพภูมิอากาศที่เหมาะสม การออกแบบตบแตง
รูปแบบบรรยากาศที่ดี ใหความรูสึกผอนคลาย
8. การแสดงออกถึงศิลปวัฒนธรรม (Art, Culture & Social ) เปน
ทั้งศาสตรและศิลปที่สรางความสุนทรียะและประทับใจ ในเวลาที่
ไดพักผอนและมีสังคมที่ดีกับมิตรสหาย
9. เวลา และจังหวะ (Time, Space, Rhythms) ตระหนักถึงการใช
เวลาและจังหวะชีวิตที่ไดดูแลสุขภาพใหแกตนเอง มีเวลาปรับเปลี่ยน
พฤติกรรมที่ดีตอสุขภาพโดยสอดคลองกับวงจรธรรมชาติ
10. ระบบการบริหารจัดการที่ดี (Management and Operation
System) มีการบริหารงานอยางเปนระบบ
......................................................

11. คู่มือการสุขาภิบาลสถานประกอบกิจการสปาเพื่อสุขภาพ10
3. การแบงประเภทสปา
ตามคํานิยามของประกาศกระทรวงสาธารณสุข วาดวยเรื่องกําหนด
สถานที่เพื่อสุขภาพและเสริมสวย ตามพระบัญญัติสถานบริการ พ.ศ.2509
แกไขเพิ่มเติม (ฉบับที่ 4 ) พ.ศ. 2546 ไดกําหนดรูปแบบของธุรกิจเพื่อ
สุขภาพ ไว 3 แบบ ดังนี้
1. กิจการสปาเพื่อสุขภาพ
2. กิจการนวดเพื่อสุขภาพ
3. กิจการนวดเพื่อเสริมสวย
กิจการสปาเพื่อสุขภาพ คือ การประกอบกิจการที่ใหการดูแลเสริมสราง
สุขภาพ โดยประกอบไปดวยบริการหลักและบริการเสริมประเภทตางๆ
บริการหลัก ประกอบดวยการนวดเพื่อสุขภาพ และการใชนํ้าเพื่อสุขภาพ
บริการเสริม คือ กิจกรรมตางๆ ที่ควรจัดใหมีอยูในเมนูเพื่อเปนการดึงดูดให
ลูกคาสนใจมาใชบริการบอยขึ้น และมีความหลากหลายในสปามากขึ้น ตัวอยาง
ของกิจกรรมตางๆ เชน
1. การออกกําลังกายเพื่อสุขภาพ
2. การทําสมาธิและโยคะ
3. การอบเพื่อสุขภาพ
4. การแพทยทางเลือก
5. โภชนบําบัดและการควบคุมอาหาร
ตามคํานิยามของ The International Spa Association (ISPA –
พ.ศ. 2538 ) แบงชนิดของสปาออกเปน 7 ประเภทดังนี้
1. Club Spa คือ สปาที่ตั้งขึ้นเพื่อใหบริการเฉพาะสมาชิก (Member)
โดยเนนการใหความสะดวกสบายและครบครันเกี่ยวกับวัตถุประสงคใน
การออกกําลังกายและดูแลสุขภาพรางกาย พรอมกับบริการดานอื่นๆ

12. คู่มือการสุขาภิบาลสถานประกอบกิจการสปาเพื่อสุขภาพ 11
2. Day spa คือ สปาที่ตั้งอยูในทําเลที่สะดวกตอการเดินทาง
สําหรับลูกคามาใชบริการ เชน ในที่พักอาศัย อาคารพาณิชย
หางสรรพสินคา หรือตามสนามบิน โปรแกรมการบริการคอนขาง
หลากหลาย ลักษณะผูมาใชบริการจะเปนระยะเวลาสั้นๆ จากการ
สํารวจพบวา เปนสปาที่เปดใหบริการมากที่สุด
3. Hotel & Resort Spa คือ สปาที่ตั้งอยูภายในหรือในบริเวณเดียวกัน
กับโรงแรมหรือรีสอรท ที่มีสถานที่ออกกําลังกาย อาหาร โปรแกรม
บริการมักประกอบดวย การนวดแบบตางๆ เพื่อผอนคลายสําหรับ
ผูที่ตองการเปลี่ยนบรรยากาศ และหลีกหนีความจําเจในชีวิตประจํา
วัน มักจะมีขนาดใหญกวาเมื่อเทียบกับ Day spa ทั่วไป
4. Cruise Ship Spa คือ สปาที่ตั้งอยูในเรือ โปรแกรมการบริการ
ประกอบดวย การนวดแบบตางๆ การออกกําลังกาย กิจกรรมเพื่อ
สุขภาพ อาหารเพื่อสุขภาพ
5. Mineral Spring Spa คือ สปาที่ตั้งอยูในสถานที่ที่เปนแหลง
นํ้าพุรอน หรือ นํ้าแรธรรมชาติ โปรแกรมการบริการจะเนนการบําบัด
โดยการใชความรอนของนํ้า หรือ แรธาตุตางๆ เชน ใชเกลือมาเปน
สวนหนึ่งในการบําบัดรักษา ตัวอยางเชน สปาที่ตั้งอยูตามแหลง
บอนํ้ารอน ในประเทศญี่ปุนและรัสเซีย ประเทศไทยมีโอกาสที่จะ
พัฒนาแหลงนํ้าพุรอนธรรมชาติหลายแหงใหเปนแหลงทองเที่ยวได
เปนอยางดีในอนาคต เชน ที่จังหวัดเชียงใหม เชียงราย ระนอง
สุราษฏรธานี

13. คู่มือการสุขาภิบาลสถานประกอบกิจการสปาเพื่อสุขภาพ12
6. Destination Spa คือ สปาที่ตั้งขึ้นเพื่อใหการดูแลสุขภาพเปนหลักโดย
มีที่พักอยูภายในมีกิจกรรมเพื่อสุขภาพครบวงจร อาหารเพื่อสุขภาพ
การออกกําลังกาย การใหความรูดานตางๆ ผูมาใชบริการสวนใหญ
มักจะมีความตองการพํานักอยูเปนระยะเวลานาน เพื่อผอนคลาย
และปรับปรุงวิถีชีวิตใหดีขึ้น ปรับความสมดุลของรางกายและจิตใจ
ลดนํ้าหนัก ออกกําลังกายที่ถูกตอง โดยทีมงานที่เชี่ยวชาญจะเปน
ผูพิจารณาจัดโปรแกรมใหเหมาะสมกับลักษณะสุขภาพแตละคน
มักตั้งอยูใกลแหลงทรัพยากรทางธรรมชาติโดยสวนใหญจะใช
ประโยชนจากแหลงธรรมชาตินั้นเขามาเปนตัวชวยในการจัดกิจกรรม
เชน ภูเขา ทะเล นํ้าพุรอน โคลน ฯลฯ
7. Medical Spa คือ สปาที่ตั้งโดยกฎหมายวาดวยสถานพยาบาลโดย
มีแพทยและพยาบาลดูแลกํากับ มีวัตถุประสงคเพื่อบําบัดรักษา
สุขภาพและความสวยงาม โปรแกรมการบริการประกอบดวย
โภชนาการบําบัดและอาหารเพื่อสุขภาพ มีบริการทางการแพทย
ใหเลือกทั้งแพทยแผนปจจุบันและการแพทยไทย แผนจีน ฯลฯ
มีโปรแกรมการนวดที่รักษาอาการเจ็บปวย เชน การนวดกดจุด การ
บําบัดดวยสมุนไพร การปรับโครงสรางรางกาย การสะกดจิต การฝง
เข็ม ศัลยกรรมผิวหนัง การตอตานริ้วรอย ผูมาใชบริการสวนใหญ
มักจะมีความตองการการพํานักระยะยาวและการบําบัดที่ชี้เฉพาะ
เชน การลดนํ้าหนัก การออกกําลังกายที่ถูกตอง การเลิกบุหรี่ เปนตน

14. คู่มือการสุขาภิบาลสถานประกอบกิจการสปาเพื่อสุขภาพ 13
4.ประเภทการบริการในสปา
เปนการจัดนําเสนอรายการทรีทเมนตตางๆ เพื่อใหผูมาใชบริการไดเลือก
โดยมีรายละเอียดแสดงใหทราบถึงประโยชนของการทําทรีทเมนตในแตละชนิด
สวนผสมของการใชผลิตภัณฑ ระยะเวลาที่ใชในการทําทรีทเมนต ราคา แนวทาง
ในการกําหนดรายกายในสปาเมนู (Spa Menu) ของแตละกิจการจะมีความแตก
ตางกันขึ้นอยูกับจุดเดนและความชํานาญของผูประกอบการ การบริการในสปา
แบงออกไดเปน 2 ประเภท ดังนี้
A. บริการหลัก
B. บริการเสริม
A. บริการหลัก หมายถึง การใหบริการทรีทเมนตที่จําเปนตองมีในสปา
ประเภทของการบริการหลักประกอบดวย การนวดเพื่อสุขภาพ และการใชนํ้า
เพื่อสุขภาพ

15. คู่มือการสุขาภิบาลสถานประกอบกิจการสปาเพื่อสุขภาพ14
1. การนวดเพื่อสุขภาพ
การนวดแบบตะวันออก ไดแก การนวดกดจุดแบบราชสํานัก การ
นวดไทยแบบเชลยศักดิ์ การนวดแบบญี่ปุน (Shiatsu) การนวดกดจุด
แบบจีน (Reflexology) การนวดแบบอินเดีย (Ayuravedic Massage)
และอื่นๆ
การนวดแบบตะวันตก ไดแก การนวด
อโรมาเทอราพี (Aromatherapy) การนวด
แบบสวีดิช(Swedish) และอื่น ๆ
ทรีทเมนตความงามและการนวดหนา
(Facial Massage) หลักเบื้องตนในการทํา
ทรีทเมนตหนาประกอบดวย 6 ขั้นตอน ดังนี้
การลางหนา/การปรับสภาพผิว/การขัดหนา/
การนวดหนา/การพอกหนา/การบํารุงผิวหนา
2. การใชนํ้าเพื่อสุขภาพ ไดแก การอบไอนํ้า การอาบแชนํ้า การประคบดวย
นํ้ารอน / นํ้าเย็น การบําบัดในอางนํ้าวน การออกกําลังกายในนํ้า ฯลฯ
B. บริการเสริม คือ กิจกรรมตาง ๆ ที่ควรจัดใหมีอยูในเมนู เพื่อเปนการ
ดึงดูดใหลูกคาสนใจใหมาใชบริการบอยขึ้นและมีความหลากหลายในสปามากขึ้น
ตัวอยางของกิจกรรมตาง ๆ เชน
1. การออกกําลังกายเพื่อสุขภาพ
2. การทําสมาธิและโยคะ
3. การอบเพื่อสุขภาพ
4. การแพทยทางเลือก
5. โภชนบําบัดและการควบคุมอาหาร

16. คู่มือการสุขาภิบาลสถานประกอบกิจการสปาเพื่อสุขภาพ 15
1. การออกกําลังกายเพื่อสุขภาพ
1.1 แอโรบิค (Aerobic) คือ การออกกําลังกายเพื่อเผาผลาญไขมันใน
รางกายโดยการใชงานของกลามเนื้อสวนตางๆ ประโยชนของการเตนแอโรบิคจะ
ชวยเพิ่มอัตราการเตนของหัวใจ 50 – 90 เปอรเซ็น
1.2 ฟตเนส (Fitness/ Gym) คือ วิธีการทดสอบความยืดหยุน และ
ความแข็งแรงของรางกายเปนโปรแกรมการออกกําลังกาย เพื่อปรับปรุงรูปราง
ลดไขมัน กระชับรูปทรง หรือเสริมสรางกลามเนื้อ
1.3 ฟตบอล (Fit Ball) เปนการออกกําลังกายที่จะชวยเนนการบริหาร
สวนบนของรางกายตั้งแตไหล หนาทอง แผนหลังไปจนถึงตนขา สะโพก และ
บั้นทาย การควบคุมแรงดีดกลับของลูกบอลขณะเลน จะชวยเสริมสรางความ
แข็งแรงใหกับกลามเนื้อ เพิ่มประสิทธิภาพการทรงตัว และการทํางานของอวัยวะ
แตละสวนใหสัมพันธกัน
1.4 ชิบอล ( Chi Ball) ประยุกตขึ้นจากความสมดุลของหยินหยาง
หัตถโยคะ และการทําสมาธิ โดยมีอุปกรณ คือ ลูกบอลนุมๆ ขนาดเสนรอบ
วง 15 เซนติเมตร ประโยชนของชิบอล ชวยปรับสมดุลและเสริมพลังใหแก
รางกาย จิตใจและวิญญาณ ชวยใหพลังไหลผานสวนตาง ๆ ของรางกาย ปรับ
สมดุลอยางชาๆ ชวยเพิ่มความยืดหยุนใหกับกลามเนื้อบริเวณซี่โครงและกระบัง
ลม ชวยลดนํ้าหนัก กระชับสัดสวนบริเวณบั้นเอว และสะโพก ปจจุบันภายใน
ลูกบอลจะบรรจุกลิ่นหอมลงไปดวยทําใหรูสึกสงบและผอนคลาย
1.5 พิลาทิส (Pilates) หลักการเลน “พิลาทิส” จะเนนการออกกําลัง
กลามเนื้อใหยืดหยุน กระชับ และแข็งแกรง เปนการผสมผสานการสรางพลัง
ใหแกรางกาย กับการมองความสงบคืนสูจิตใจ ชวยใหกลามเนื้อกระชับสวยงาม
แบบนักเตนรํา และมีบุคลิกทวงทางดงาม เปนการออกกําลังกายแนวใหมเปน
ที่นิยม หากเลนตอเนื่องครึ่งชั่วโมงเปนประจําจะชวยใหหลอดเลือดหัวใจ ปอด

17. คู่มือการสุขาภิบาลสถานประกอบกิจการสปาเพื่อสุขภาพ16
และกระดูกสันหลัง แข็งแรง
1.6 การชกมวย (Boxing) เปนศิลปะการออกกําลังกายแบบไทยๆ ที่
เผาผลาญแคลอรี่ไดมากที่สุดประเภทหนึ่ง และยังเปนการเรียนรูในศิลปะปองกัน
ตัวอีกแขนงหนึ่งดวย
1.7 ไทชิ (Tai Chi) เปนศิลปะการตอสูแบบจีน โดยฝกความสัมพันธ
ระหวางกายหายใจลึกๆ กับการเคลื่อนไหวทวงทาของรางกายอยางชาๆ เปนการ
ทํางานที่ประสานกันระหวางกายกับจิต
1.8 กีฬาประเภทตางๆ
2. การทําสมาธิและโยคะ
2.1 การนั่งสมาธิ (Meditation) คือ การฝกปฏิบัติทางดานจิตใจ โดย
สามารถฝกไดหลากหลายวิธี เชน การกําหนดลมหายใจ การเดินจงกรม การ
ทําจิตใหวาง มีประโยชนคือ ชวยลดความเครียด และคลายความออนลา อีก
ทั้งยังสงเสริมสุขภาพทั่วทั้งรางกาย

18. คู่มือการสุขาภิบาลสถานประกอบกิจการสปาเพื่อสุขภาพ 17
2.2 ซี่กง (Qi gong) คือ ศาสตรการแพทยในการรักษาแบบจีน ซึ่งรวม
เอาการเคลื่อนไหวและการฝกหายใจไวดวยกัน เพื่อชวยเพิ่มความแข็งแรงใหกับ
รางกายและจิตใจ และหากมีการฝกอยางตอเนื่องในระดับหนึ่งจะสามารถชวย
บําบัดโรคได
2.3 เรกิ (Reiki) หมายถึง การใชพลังภายในรางกายไหลผานฝามือและ
ถายทอดสูอวัยวะอื่น ๆ เปนเทคนิคแบบญี่ปุน ชวยในการผอนคลาย และการไหล
เวียนพลังงานภายในรางกาย ทําใหจิตใจสงบ และชวยฟนฟูสภาพรางกายไดดี
2.4 โยคะ (Yoka) เปนศาสตรของฮินดูโบราณประกอบไปดวย การกําหนด
ลมหายใจ การยืดและการเหยียดอวัยวะสวนตางๆ ของรางกาย โดยมีทาทาง
หลากหลาย ชวยเพิ่มการไหลเวียน เพิ่มความยืดหยุน และความแข็งแรงของ
รางกาย โดยยึดหลักความสมดุลกันระหวางรางกายและจิตใจ
3. การอบเพื่อสุขภาพ
แบงออกไดเปน 2 ประเภท ไดแก
การอบเซานา หองเซานาจะมีลักษณะเหมือนกระทอมที่ทําดวยไมสน
เปนทอนๆ หรือเปนแผงที่ซอนกัน โดยมีเสนใยแกวใชเปนฉนวน เพื่อปองกัน
ความรอนไมใหออกไปนอกหองและชวยรักษาอากาศรอนในหองใหแหงอยูตลอด
เวลา ภายในหองจะมีชั้นตางระดับที่ทําดวยไมสนสําหรับนั่งพักขณะอยูในหอง
เซานา หองเซานาจะใหความรอนแบบแหง โดยไมสนจะชวยดูดซับความหนาแนน
ที่เกิดจากความรอนในหองเซานา ในหองเซานาจะมีถังใสนํ้าไวเพื่อใชราดกอนหินที่
อยูบนเตาซึ่งทําใหเกิดเปนไอนํ้า อุณหภูมิของเซานาจะอยูระหวาง 50 ํ – 80 ํC
การอบไอนํ้า การอบไอนํ้าจะใหความรอนแบบเปยก อุณหภูมิสูงสุด
ของทรีทเมนตอบไอนํ้า คือ 45 ํC ความชื้นสัมพัทธประมาณ 92 -97 %

19. คู่มือการสุขาภิบาลสถานประกอบกิจการสปาเพื่อสุขภาพ18
การอบไอนํ้าแบงไดเปน 2 แบบ
1. ตูอบไอนํ้า (Steam cabinets)
2. หองอบไอนํ้า (Steam room)
Steam cabinets เปนลักษณะของตูอบไอนํ้าที่ออกแบบมาใหลูกคาเขาไป
นั่งไดเพียงคนเดียว และโผลสวนของศีรษะออกมาขางนอก
Steam room หองอบไอนํ้า เหมาะสําหรับการใหบริการแกลูกคาหลายๆ
คนในเวลาเดียวกัน ทรีทเมนตนี้ไดรับความนิยมมาก ระยะเวลาในการที่หองอบ
ไอนํ้าจะรอนจนไดที่ขึ้นอยูกับขนาดของหอง มีทั้งขนาดเล็กสําหรับลูกคาคนเดียว
ไปจนถึงขนาดใหญลูกคาสามารถใชบริการไดมากกวา 10 คน
4. การแพทยทางเลือก
การแพทยทางเลือก หมายถึง การรักษาโรคหรือความเจ็บปวยดวย
วิธีการอื่น ที่มีขั้นตอนการปฏิบัตินอกเหนือไปจากการรักษาที่ไดรับการยอมรับ
ในวงการวิทยาศาสตรการแพทย
วิธีที่รูจักกันโดยทั่วไป ไดแก การฝงเข็ม การบําบัดดวยนํ้ามันหอม-
ระเหย การสะกดจิต ฯลฯ
4.1 การฝงเข็ม คือ วิธีการรักษารูปแบบหนึ่งของจีน โดยการใชพลังงาน
ภายในรางกายรักษาตนเอง การฝงเข็มจะใชเข็มที่สะอาดเลมเล็กๆ หลายๆ เลม
ฝงลงไปที่ผิวหนังตามจุดสะทอนตางๆ ทั่วรางกาย
4.2 การบําบัดดวยนํ้ามันหอมระเหย คือ การนํานํ้ามันหอมระเหยที่
สกัดไดจากพืชไปใชในทางอายุรเวทเพื่อปรับสมดุลในรางกาย การใชพืชและสาร
สกัดที่ไดมาจากพืชแลวนํามาปรุงแตงเปนยารักษาโรค เปนสมุนไพร เพื่อสุขภาพ
และชวยบําบัดทางอารมณ
4.3 การสะกดจิต คือ การผสมผสานระหวางจิตวิทยา จิตเวชศาสตร
สรีรศาสตร หรือสาธารณสุขศาสตร และวิชาแพทยศาสตรเขาดวยกัน

20. คู่มือการสุขาภิบาลสถานประกอบกิจการสปาเพื่อสุขภาพ 19
ประโยชนของการสะกดจิตมีหลายดาน เชน
1. ดานสุขภาพความงาม เชน ลดความอวน เปนตน
2. ดานการศึกษา ทําใหสมาธิดีขึ้น เพิ่มความจําและความสามารถ
ในเชิงกีฬา
3. ขจัดนิสัยที่ไมดี เชน ติดบุหรี่ เปนโรคพิษสุราเรื้อรัง เปนตน
4. แกปญหาสมองอันเกี่ยวกับจิตใจ เชน นอนไมหลับ คิดมาก
เสนประสาทตึงเครียด
5. โภชนบําบัดและการควบคุมอาหาร
อาหารสําหรับสปาสวนใหญเนนไปที่อาหารที่มีไขมันและโคเลสเตอรอล
ตํ่า รสชาดออกไปทางจืดหรือหวานเล็กนอย แตจะไมเค็ม รายการอาหารใน
สปาจะตองปรับปรุง คิดคน อาหารที่งายตอการยอย แตใหพลังงานเพียงพอ
มีประโยชนในการบํารุงรางกาย สงเสริมผิวพรรณใหมีสุขภาพที่ดี อาหารใน
สปาสวนใหญจะแสดงปริมาณของแคลอรี่ โปรตีน คารโบไฮเดรต และไขมัน
ของอาหารไวชัดเจน วัตถุดิบที่นํามาใชโดยสวนใหญนิยมใชสมุนไพรและผักที่
ปลูกเองโดยปราศจากสารเคมี
สปาเมนู (Spa Menu or Sap A la Carte)
การเขียนสปาเมนูควรประกอบไปดวย
1. ชื่อทรีทเมนต
2. คําอธิบายเกี่ยวกับทรีทเมนต อันไดแก ที่มา ประโยชนที่ลูกคา
พึงไดรับและสาระสําคัญหากทรีทเมนตนั้นตองใชผลิตภัณฑเปนสวนประกอบ
3. เวลาที่ใหบริการ
4. ราคา
5. รูปภาพประกอบ

21. คู่มือการสุขาภิบาลสถานประกอบกิจการสปาเพื่อสุขภาพ20
ตัวอยางสปาเมนู
การนวด (Massage Therapy)
นวดไทย (Thai Massage) (60 Mins) ดวยเทคนิคการนวดไทยที่
ถูกวิธีและการจับเสนที่ถูกตองจะชวยทําใหเกิดผลที่ดีตอระบบของรางกาย ทําให
เลือดลมแลนไดดี ชวยคลายเสนคลายความปวดเมื่อยของกลามเนื้อ
นวดสวีดิช (Swedish Massage) (60 Mins) เปนการนวดดวยเทคนิค
การสับ ตบ ทุบ ตี เปนจังหวะโดยเนนการลงนํ้าหนัก ชวยใหของเหลวในรางกาย
ไหลเวียนดีขึ้น ทําใหผอนคลาย แกเมื่อยและลดเซลลูไลท
นวดอโรมา (Aroma Massage) ( 60 Mins) การใชนํ้ามันนวดที่มีสวน
สําคัญของนํ้ามันหอมระเหย ผสานดวยเทคนิคการนวดเฉพาะอยางที่ชวยสราง
ความสุนทรียทางอารมณ มีกลิ่นหอมติดผิวกาย ทําใหผิวกายนุมนวล ลดความ
เมื่อยลา แกปวดเมื่อยตามสวนตางๆ ของรางกาย
นวดกดจุดสะทอนฝาเทา (Reflexology) (45 Mins) การนวดกดจุด
ฝาเทาเปนการปรับสมดุลของระบบการทํางานภายในรางกาย ชวยสงเสริมการ
ไหลเวียนโลหิตบริเวณเทา สรางความสบายและผอนคลายความเมื่อยลาทั้งระบบ
นวดประคบสมุนไพร (Thai Herbal Massage Bag) (45 Mins)
ลูกประคบสมุนไพรบดละเอียดดวยสวนผสมของไพล มะกรูด ตะไคร ใบมะขาม
และการบูร สวนผสมทั้งหมดชวยกระตุนการไหลเวียนโลหิต บรรเทาอาการเจ็บ
ปวดและเมื่อยลาของกลามเนื้อ กลิ่มหอมของสมุนไพรชวยใหเกิดการผอนคลาย
ความเครียดไดเปนอยางดี
การขัดผิวดวยเกลือ (Salt glow) (30 Mins) การขัดผิวเปนวิธีที่ชวย
ทําใหผิวสะอาด สดใส เกลี้ยงเกลา ทําใหผิวเปลงปลั่งเปนสีชมพูและนุมนวล
ดวยคุณสมบัติของเกลือยังชวยในการสมานผิวดวย

22. คู่มือการสุขาภิบาลสถานประกอบกิจการสปาเพื่อสุขภาพ 21
การพอกบํารุงตัวดวยผลไมไทย (Thai Fruit) (30 Mins) การพอกตัวดวย
ผลไมไทยอุดมดวยวิตามินและเอนไซมชวยทําใหผิวขาวสดใส คืนความเปลงปลั่ง
ใหผิว ทําใหผิวชั้นบนสะอาด
การพอกบํารุงตัวดวยสมุนไพร (Thai Herbal Wrap) (30 Mins) ดวย
เทคนิคการหอตัวและคุณสมบัติจากสมุนไพรธรรมชาติ มีประโยชนชวยขจัดเซลล
ผิวที่เสื่อมสภาพ รักษาความชุมชื่นของผิวใหคงอยู อีกทั้งยังชวยบํารุงผิวให
ชุมชื่น แข็งแรง
การพอกตัวดวยโคลน (Mud Wrap) (30 Mins) เปนการนําเอาคุณสมบัติ
ของโคลนซึ่งมีที่มาจากหลายประเทศ เชน Dead Sea, Romania หรือภูโคลน
ในประเทศไทยนํามาขัดและพอกผิวชวยผลัดเปลี่ยนเซลลผิว ขจัดสารพิษที่ตกคาง
ทําใหผิวสะอาดและนุมนวลอยูเสมอ
ตัวอยางสปาเมนู
ตัวอยางโปรแกรมความงามหนา Spa Facial Treatment
ชุดทําความสะอาดอยางลํ้าลึก (Deep Cleansing Treatmenat) (50
Mins) ทรีทเมนตเพื่อการทําความสะอาดผิว ขจัดเซลลผิวที่เสื่อมสภาพ ทําให
ผิวหนาสะอาดสดใสและเรียบเนียน สีผิวสมํ่าเสมอทั่วใบหนา
ชุดบํารุงดวยสมุนไพรธรรมชาติ (Thai Herbal Treatment) (80 Mins)
ทรีทเมนตดูแลผิวบนใบหนาดวยคุณสมบัติสําคัญที่ไดจากสมุนไพรธรรมชาติ ชวย
ทําใหผิวเย็นสบาย ลดอาการระคายเคืองตอผิว บํารุงผิวใหชุมชื่น
ชุดบํารุงใหความชุมชื่นผิว ( Moisturizing Treatment) (80 Mins)
ทรีทเมนตคืนความชุมชื่นตามธรรมชาติโดยการใหนํ้าแกผิวทําใหผิวเปลงปลั่ง
เตงตึง สดใส

23. คู่มือการสุขาภิบาลสถานประกอบกิจการสปาเพื่อสุขภาพ22
การบํารุงเล็บมือและเทา (Nail Treatment)
การทําเล็บมือ (Manicure) การทําเล็บเทา (Pedicure) มือและเทาเปน
อวัยวะที่มีการใชงานหนักอยูตลอดเวลา การทําเล็บมือและเล็บเทา จึงเปนทรีทเมนต
ที่ใหความทนุถนอมเล็บมือและเล็บเทาใหสะอาด นุมนวล มีกลิ่นหอมนาสัมผัส

24. คู่มือการสุขาภิบาลสถานประกอบกิจการสปาเพื่อสุขภาพ 23

25. คู่มือการสุขาภิบาลสถานประกอบกิจการสปาเพื่อสุขภาพ24
บทที่ 2
การใชสมุนไพรไทยในสปา
สปา เปนคําที่อิงกับการใชนํ้าเพื่อการบําบัดรางกาย เพื่อใหเกิดความ
สมดุล ใหรูสึกผอนคลายและสบายตัว ซึ่งอาจมีการใชนํ้าในรูปแบบตางๆ เชน
อางนํ้าแร เปนตน ทั้งนี้เพื่อใหมีผลตอผิวหนังและรางกายชวยใหผิวพรรณดีขึ้น ชวยใน
การไหลเวียนโลหิตใหดีขึ้น โดยเฉพาะเมื่อมีการใชนํ้าอุน รูปแบบของสปาดั้งเดิม
เปนการใชนํ้าเพื่อการบําบัดและผอนคลายเปนหลัก ทําใหเกิดความรูสึกผอนคลาย
ทั้งรางกายและจิตใจ ในปจจุบันรูปแบบของสปาถูกปรับเปลี่ยนใหเหมาะสมกับสิ่ง
แวดลอมและกาลเวลา เพื่อใหผูที่เขามาใชบริการในสปาไดรับและชื่นชมในประสาท
สัมผัสทั้ง 5 อยางคือ รูป รส กลิ่น เสียงและสัมผัส ซึ่งจะประกอบดวยสิ่งที่
เรียกวา ทรีทเมนต (Treatment) หลัก 4 อยาง คือ การนวดแบบตางๆ การทรีท
เมนตหนา การทรีทเมนตตัว หนาและลําตัว จะมีขั้นตอนตางๆ 10 ขั้นตอน ตาม
ลําดับ ประกอบดวย การลางและทําความสะอาด (cleanse) การขัด (scrub)
การบํารุงฟนฟู (tonic) การกดและการคลึง (compress) การนวด(massage)
การพอก (mask) การอบ (steam) การอาบ (bath) การแช (soak) และการ
เพิ่มความชุมชื่น (moisturize) จะเห็นไดวาทุกขั้นตอนจะมีการใชผลิตภัณฑอยาง
ใดอยางหนึ่งเสมอ และผลิตภัณฑจากสมุนไพรก็เปนผลิตภัณฑหนึ่งที่ไดรับความ
นิยมอยูในขณะนี้ โดยเฉพาะสมุนไพรที่มีคุณคาสูงและมีประโยชนตอรางกายและ
ผิวพรรณ ซึ่งประโยชนจากสมุนไพรเหลานี้มีการใชในเรื่องการนวดดวย และ
นอกจากนี้บทบาทสําคัญของสมุนไพรที่มีกลิ่นหอมทั้งหลาย คือ อโรมาเธอราป
(Aromatherapy) หรือศัพทราชบัณฑิตยสถานคือ “คันธบําบัด” ซึ่งจะชวยผอน
คลายทั้งรางกายและจิตใจ ประโยชนของสมุนไพรที่มีการใชมาตั้งแตโบราณและ
กําลังเปนที่นิยมในตอนนี้ คือการดื่มหรือรับประทานเพื่อบํารุงสุขภาพซึ่งสมุนไพร
ทั้งหมดจะถูกนํามาใชผสมผสานอยางลงตัวในสปา

26. คู่มือการสุขาภิบาลสถานประกอบกิจการสปาเพื่อสุขภาพ 25
ดังนั้น สปาจึงเปนแนวทางหนึ่งของระบบปองกันดูแลสุขภาพและสอดคลอง
กับหลักทฤษฎีการแพทยแผนไทยและการแพทยแผนตะวันออกทั้งหมด
สมุนไพรที่ใชในสปา
1. ผงหรือครีมสําหรับขัดหนา นวดตัวและพอกหนา สมุนไพรที่ใชเปน
หลักคือ ขมิ้นชัน ไพล ขมิ้นออย วานนางคํา แตงกวา และนํ้าผึ้ง
2. พอกตัว ขัดผิว ไดแก โคลนขาว ดินสอพอง ไพล ขมิ้นออย ขมิ้นชัน
มะขามเปยก มะขามปอม มะกรูด เกสรดอกไม นํ้าผึ้ง มะนาว งาดํา
3. ประคบตัว ไดแก ไพล ขมิ้นออย ขมิ้นชัน ตะไคร ใบมะขาม
ใบมะกรูด ใบสมปอย การบูร พิมเสน
4. อบตัว ไดแก เกสรดอกไมทั้ง 5 ชนิด คือ มะลิ กุหลาบ ดอกบัว
หลวง พิกุลและบุนนาค และอาจใชเกสรดอกไมอื่นที่มีกลิ่นหอม
เชน รสสุคนธ ผสมกับการบูร
5. เพิ่มความขาวใสใหกับผิวหนัง ไดแก หมอน มะขาม ชะเอมเทศ
ทานาคา พญารากเดียว โลดทะนง
6. ชะลอรอยเหี่ยวยน ไดแก ชาเขียว บัวบก
7. ทําใหผิวชุมชื้น ไดแก งาดํา หลินจือ
8. อางแชสมุนไพร สมุนไพรที่ใช ไดแก ผลมะกรูด ตะไคร ใบมะกรูด
ขา พิมเสน ทั้งนี้ตองใชนํ้าอุน เพื่อละลายสารที่มีคุณคาจากสมุนไพร
และไดสัมผัสกลิ่นหอมชื่นใจของการบูรและพิมเสน
9. นํ้ามันนวด ไดแก นํ้ามันดอกทานตะวัน ดอกคําฝอย นํ้ามันรํา
ดิบ และ sweet almond oil

27. คู่มือการสุขาภิบาลสถานประกอบกิจการสปาเพื่อสุขภาพ26
10. นํ้ามันหอมระเหย นํ้ามันหอมระเหยที่ใชเปนหลัก เชน
- กลิ่นสดชื่น ไดแก มะลิ กุหลาบ
- กลิ่นผอนคลาย ไดแก มะลิ โหระพา มะนาว ไพล
- กลิ่นสงบ ไดแก กระดังงา (Ylang-Ylang) ลาเวนเดอร
- กลิ่นมีชีวิตชีวา ไดแก ขิง ขา
อาหารและเครื่องดื่มเพื่อสุขภาพ
กระแสความนิยมของอาหารและเครื่องดื่มเพื่อสุขภาพไดเพิ่มขึ้นอยางมาก
ทั้งนี้เปนเพราะคนเริ่มหันมาสนใจดูแลสุขภาพตัวเองมากขึ้น อาหารไทยมีคุณคา
โภชนาการสูงพรอมกับมีไฟเบอรทําใหไมมีปญหาในเรื่องการขับถาย ดังนั้นจึงมี
การจัดเปนรายการอาหารสําหรับสปาขึ้น ที่ขาดไมไดคือ เครื่องดื่มสมุนไพรที่
มีคุณคาสูง สําหรับประเภทเครื่องดื่มสมุนไพร ควรเนนการใชชนิดที่มีสารตาน
อนุมูลอิสระสูง มีแคลอรี่ตํ่า ไมควรมีคาเฟอีน และแทนนิน ถาเปนไปไดควรงด
การใสนํ้าตาลเนื่องจากใหแคลอรี่สูง ชาสมุนไพรหลายชนิดที่มีคุณสมบัติเชนนี้
เชน ชาหมอน ชามะตูม ชากระเจี๊ยบ สําหรับเครื่องดื่มจากผลไมสดก็ลวนแต
มีคุณคา เชน สับปะรด มะขามปอม แตงโม และผลไมสดตามฤดูกาลชนิดตางๆ
สวนใหญ สมุนไพรที่ใชในสปามักใชในรูปของสด หรือชนิดที่ทําใหแหง
โดยไมไดสกัดใหเขมขน ถามีการพัฒนาผลิตภัณฑใหทันสมัย และสรางความ
นิยมมากขึ้น ควรนําสมุนไพรมาสกัดใหไดสารสกัดเขมขนและกําจัดพวกไฟเบอร
ออกไป แลวจึงไปทําผลิตภัณฑในรูปแบบตาง ๆ เชน โลชั่นและครีมบํารุงผิว
แชมพูสระผมและครีมนวด เครื่องดื่มและชาชงสําเร็จรูป เครื่องสําอางที่ทําให
ผิวขาวใส โดยเฉพาะชุดชะลอความแกทั้งหมดซึ่งประกอบดวย ลดรอยเหี่ยวยน
ทําใหผิวชุมชื่น ปองกันแสงยูวี ตานอนุมูลอิสระ เปนตน ก็จะทําใหไดผลิตภัณฑ
ที่นาใชและทันสมัย ซึ่งจําเปนตองตรวจสอบคุณภาพใหดี สามารถกําหนด
วันหมดอายุที่แนนอนได นอกจากนี้ยังตองมีการประเมินดานความปลอดภัย

28. คู่มือการสุขาภิบาลสถานประกอบกิจการสปาเพื่อสุขภาพ 27
เชน การระคายเคืองผิวหนัง การตรวจสอบเชื้อปนเปอน โลหะหนัก ยาฆาแมลง
เปนตน ทั้งนี้ การผลิตควรเปนไปตามหลักเกณฑที่ดีในการผลิต (Good Manu-
facturing Practice, GMP) เปนอยางนอย เพื่อความมั่นใจวาจะไดผลิตภัณฑที่
ดี มีความปลอดภัย และใชไดผลจริงๆ รวมถึงจัดทําฉลากตามประกาศกระทรวง
สาธารณสุข ปจจุบันมีการใชผลิตภัณฑสมุนไพรในสปามากขึ้น อยางไรก็ตาม
ตองใหแนใจวา ผลิตภัณฑเหลานี้มีความคงตัว สามารถเก็บรักษาไวนานจนถึง
วันหมดอายุ ซึ่งจะรูไดจากการตรวจสอบคุณภาพทางกายภาพ โดยดูลักษณะ
จากภายนอกและการตรวจทางเคมีสําหรับสาระสําคัญในผลิตภัณฑ
ขอแนะนําในการใชสมุนไพร
1. ศึกษาหาขอมูลของสมุนไพรนั้นๆ กอนนํามาใช
2. ตองใชสมุนไพรใหตรงกับโรคที่ไดวินิจฉัยอยางถูกตองแลว
3. ตองใชสมุนไพรใหถูกตน
4. ตองใชสมุนไพรตามอายุของพืช
5. ตองเตรียมใหถูกวิธี
6. ตองทําความสะอาดทุกขั้นตอน โดยเฉพาะสวนหัวใตดิน
ขอควรระวังในการใชสมุนไพร
1. ใชสมุนไพรใหถูกตน ทั้งนี้เพราะชื่อพืชที่มีชื่อพอง และชื่อซํ้ากัน
มากมาย โดยเฉพาะชื่อที่เรียกกันในแตละทองถิ่นอาจแตกตางกันออกไป ทําให
เกิดการสับสนไดงาย ดังนั้น จึงตองระมัดระวังในการใชสมุนไพรผิดตน เพราะ
นอกจากจะไมไดผลแลวอาจจะมีอันตรายอีกดวย
2. ใชสมุนไพรใหถูกสวน สวนตางๆ ของพืช เชน ราก ตน ใบ
ดอก ผล ใหฤทธิ์ที่แตกตางกัน แมแตผลออน และผลแกของพืชชนิดเดียวกันอาจ
มีฤทธิ์ที่แตกตางกันได เชน กลวยดิบใชเปนยาแกทองเสีย กลวยสุกมีฤทธิ์เปนยา
ระบายออนๆ เปนตน

29. คู่มือการสุขาภิบาลสถานประกอบกิจการสปาเพื่อสุขภาพ28
3. ใชสมุนไพรใหถูกขนาด การใชสมุนไพรควรใชใหถูกตองตามที่บงไว
ถาใชมากหรือนอยเกินไปอาจไมใหผลในการรักษา และยังอาจทําใหเกิดพิษได
เชน พืชที่มีคาดิแอคกลัยโคไซด ถาใชปริมาณนอยจะมีฤทธิ์บํารุงหัวใจ ถาใช
มากจะทําใหเกิดอันตรายได เปนตน
4. ใชสมุนไพรใหถูกวิธี การใชสมุนไพรแตละชนิดรักษาโรคนั้นมีวิธีใช
แตกตางกันออกไป เชน พืชบางชนิดตองใชใบสดจึงจะใหผลในการรักษา พืชบาง
ชนิดตองนํามาปงไฟกอน การใชที่ผิดวิธีทําใหไดผลในการรักษาไมเต็มที่และอาจ
ทําใหเกิดผลขางเคียงอีกดวย
5. ใชสมุนไพรใหถูกกับโรค คนไขทองผูกตองใชสมุนไพรที่มีฤทธิ์ระบาย
ถาใชสมุนไพรที่มีฝาดสมานจะทําใหทองผูกมากยิ่งขึ้น
6. ไมควรใชยาเขมขนเกินไป ยาตมควรตมใหเหลือปริมาณนํ้าเทาที่
ระบุไวตามหลักการแพทยแผนโบราณ ถาเคี่ยวยาจนเหลือนอยเกินไปทําใหได
ยาที่มีความเขมขนมาก อาจมีอันตรายได
7. ไมควรใชยาสมุนไพรนานเกินความจําเปน หากใชไประยะหนึ่งแลว
อาการไมดีขึ้นควรไปปรึกษาแพทย อาจเปนไดวาใชยาไมถูกกับโรค
8. ควรระมัดระวังในเรื่องความสะอาด สมุนไพรที่ซื้อมาจากราน
ขายยา ถามีราขึ้นหรือมีแมลง ไมควรใชเพราะอาจทําใหเกิดโรคแทรกซอนได
9. ควรสังเกตอาการเมื่อเริ่มใชวามีอาการผิดปกติหรือไม การใช
สมุนไพรนั้นมีทั้งคุณและโทษ บางคนใชแลวอาจเกิดอาการแพได อาการแพที่อาจ
พบได เชน มีผื่นขึ้นตามตัวคลายลมพิษ เบื่ออาหาร คลื่นไส อาเจียน หูอื้อ ตามัว
มีอาการชาที่ลิ้น และผิวหนัง ใจสั่น หัวใจเตนเร็ว รูสึกวูบวาบคลายหัวใจจะหยุด
เตน ถามีอาการเหลานี้ ควรหยุดใชและถาแพมากควรรีบไปพบแพทย

30. คู่มือการสุขาภิบาลสถานประกอบกิจการสปาเพื่อสุขภาพ 29

31. คู่มือการสุขาภิบาลสถานประกอบกิจการสปาเพื่อสุขภาพ30
บทที่ 3
การสรรสรางเอกลักษณสปาไทย
ประเทศไทยไดรับการยกยองจากชาวโลกในเรื่องศิลปะประเพณีที่งดงาม
สถาปตยกรรมที่อลังการรวมถึงเครื่องใชตางๆ ที่ถูกผลิตดวยความละเอียด
ประณีต ที่สําคัญชาวไทยมีความออนชอยออนหวาน และตอนรับชาวตางชาติได
อยางนาประทับใจ
จากขอไดเปรียบดังกลาว สามารถจําแนกเอกลักษณไทยออกไดเปน 2
หลักใหญคือ
1. เอกลักษณไทยที่ปรากฏขึ้นอยางมีหลักฐาน (Evident Identity)
เชน สถาปตยกรรมตางๆ
2. เอกลักษณไทยที่อยูในคนไทย (Habit Identity) เชน ความออนนอม
การเอาอกเอาใจ ทําใหประเทศไทยไดรับความนิยมจากนักทองเที่ยว
ปละกวา 10 ลานคน เดินทางเขามาชมความเปนเอกลักษณไทยที่
ยิ่งใหญ
การผสมผสานกันระหวางเอกลักษณไทยทั้งสองประการ ไดสรางความ
เปนเอกลักษณเฉพาะตัวที่ไมสามารถหาเอกลักษณใดๆ มาเปรียบเทียบได และ
ไดกลายมาเปนจุดแข็งในดานอุตสาหกรรมบริการที่ไมมีที่ใดจะสามารถลอกเลียน
แบบได
ธุรกิจสปา เปนธุรกิจที่ผสมผสานระหวางภูมิปญญาตะวันออกและ
ภูมิปญญาตะวันตก นับเปนธุรกิจที่มีการเจริญเติบโตขึ้นอยางสูง และจากการ
ที่ธุรกิจมีการเติบโตเร็วกวาความสามารถในการควบคุมของหนวยงานที่รับผิด
ชอบ ทําใหในปจจุบันรูปแบบของสปามีความหลากหลายอยางมาก จนเปนรูป
แบบที่อาจกลาวไดวาไรทิศทางตางคนตางทํา และกอใหเกิดความสับสนวาสปา
ไทยที่ถูกตองควรเปนอยางไร

32. คู่มือการสุขาภิบาลสถานประกอบกิจการสปาเพื่อสุขภาพ 31
เพื่อใหประเทศไทย ซึ่งมีความโดดเดนเรื่องเอกลักษณ สามารถมีสปา
ที่แสดงความโดดเดนในความเปนไทยไดอยางภาคภูมิ หนวยงานและองคกรที่
เกี่ยวของจึงไดรวมกันกําหนดกรอบ และแนวคิดอยางกวางๆ ของเอกลักษณสปา
ไทย เพื่อเปนแนวทางสําหรับผูประกอบธุรกิจสปาในการนําไปประยุกตใช รวมถึง
สอดคลองกับทิศทางของธุรกิจสปาที่เนนภูมิปญญาตะวันออกมากขึ้น
หลักการกําหนดกรอบเอกลักษณสปาไทย
อาศัยการสัมผัสทั้งหาที่ลูกคาทุกคน เมื่อเดินเขาไปในสปาแลวจะสามารถ
สัมผัสไดเปนปจจัยตั้ง และพิจารณาถึงรายละเอียดของรูปแบบสินคาและบริการ
ที่จะสามารถสรางเอกลักษณสปาไทยได โดยการพิจารณาจะเนนถึงการสื่อความ
เปนไทย ไดแก
1. รูป รวมความหมายถึงทุกสิ่งทุกอยางที่สามารถมองเห็นไดดวยตา
สามารถขยายความออกไดเปนขอ ๆ ดังนี้
1.1 รูปแบบอาคาร สิ่งที่สามารถมองเห็นไดชัดเจนจากภายนอกคือ รูป
แบบอาคาร ซึ่งเปนสิ่งที่อาจสรางการรับรูถึงรูปแบบการใหบริการได โดยมาก
สปาทางภาคเหนือจะมีความชัดเจนในดานรูปแบบและรูปทรงของสถาปตยกรรม
เชน สามารถนําบานไมสักมาเปนสปาและสื่อถึงความเปนไทยไดอยางชัดเจน
สวนทางภาคใตนั้นอาจไมมีรูปทรงที่เปนเอกลักษณไทยชัดเจน ทั้งนี้เพราะไดรับ
อิทธิพลจากวัฒนธรรมมลายูมามากจนมีผูกลาววาสิ่งกอสรางทางใตคลายคลึงกับ
สิ่งกอสรางจากอินโดนีเซีย
1.2 การตกแตงสวน การสรางเอกลักษณไทยที่โดดเดนมากอยางหนึ่ง
คือ การตกแตงสวนโดยใชไมโบราณของไทย เชน โมกซอน แกว จําป จําปา
มาปลูกในสวน และสามารถหารูปปนที่สอดคลองกับความเชื่อแบบไทยมาประดับ
จะสามารถสะทอนความเปนไทยไดเปนอยางดี
1.3 การตกแตงภายใน เปนสวนที่สําคัญมากสําหรับการดํารงอยูของ
ธุรกิจ เนื่องจากลูกคาจะใชเวลาอยูในสปาประมาณ 1- 3 ชั่วโมง ดังนั้นการ

33. คู่มือการสุขาภิบาลสถานประกอบกิจการสปาเพื่อสุขภาพ32
ออกแบบภายในจึงมีความสําคัญมาก และการตกแตงภายในยังเปนสวนสําคัญ
มากในการสะทอนเอกลักษณไทย หรือสะทอนแนวความคิดของผูดําเนินการ
ธุรกิจสปานั้น สิ่งที่เปนไทยๆ จะสามารถเริ่มไดตั้งแตพื้น ซึ่งพื้นที่สะทอนความ
เปนไทย ไดแก พื้นไม หรือ พื้นกระเบื้องดินเผา สวนพื้นกระเบื้องแกรนิตนั้น
อาจดูตะวันตกมากเกินไป รวมถึงงานเฟอรนิเจอรที่เนนไปที่ไมมากกวาเหล็กหรือ
อลูมิเนียม การตกแตงผนังซึ่งสามารถทําไดโดยการนําเครื่องตกแตงแบบไทยๆ
หรือ ผาไหมใสกรอบ แมกระทั่งเครื่องจักสานที่สามารถนํามาประดับมุมหองได
สิ่งที่สามารถบอกเอกลักษณในแตละทองถิ่นไดเปนอยางดีคือ ผา ลวดลายการ
ทอผาจะไมเหมือนกันในแตละทองถิ่นนั้น
1.4 เครื่องแบบพนักงาน ซึ่งจะตองเนนเอกลักษณไทยโดยการนําลวดลาย
แบบไทยๆ มาผสมผสานกับผาไทย อยางไรก็ตามเครื่องแบบพนักงานจําเปนตอง
รัดกุม และไมหวือหวาจนเกินไป โดยรักษาความสวยงาม และความคลองตัว
ของพนักงานในการทํางาน
2. รส หมายถึง รสชาด และประโยชนของอาหารและเครื่องดื่ม
เพื่อสุขภาพแบบไทยๆ ที่จัดไวบริการสําหรับลูกคาที่เขามาใชบริการในสปา
สวนประกอบตาง ๆ ของพืชผัก ผลไม ธัญพืช จะถูกนํามาปรุงสดหรือแปรรูปให
เหมาะสมตามฤดูกาล และความนิยมของการบริโภค ปราศจากสารพิษและ
สารปรุงแตง มีกลิ่นและรสตามธรรมชาติ อีกทั้งยังถูกนํามาประยุกตใหเหมาะ
สมกับสภาวะสุขภาพของแตละบุคคล มุงประโยชนเพื่อบํารุงสุขภาพและความ
งดงามเปลงปลั่งของผิวพรรณ
3. กลิ่น หมายถึง การใชศาสตรและศิลปะแหงคันธบําบัด (Aroma-
therapy) ซึ่งเปนกระบวนการและวิธีการในการสงเสริมสุขภาพ และบําบัดรักษา
รางกาย จิตใจ อารมณของมนุษยดวยกลิ่นหอมและนํ้ามันระเหยที่สกัดไดจาก
สวนตางๆ ของพืชสมุนไพรไทย เชน ดอก ใบ ราก ผล เปลือกไม ยางไม และ
กลิ่นหอมที่ไดจากสัตว

34. คู่มือการสุขาภิบาลสถานประกอบกิจการสปาเพื่อสุขภาพ 33
4. เสียง ดนตรีไทยมีความไพเราะครบถวนของอรรถรส ทั้ง เครื่อง
สาย ดีด สี ตีเปา ดนตรีไทยที่ใชบรรเลงในสปาไทย ควรเปนดนตรีของแตละ
ทองถิ่น เพื่อเสริมสรางบรรยากาศใหสอดคลองกลมกลืน รูสึกผอนคลายกับ
ทวงทํานอง โดยในแตละทองถิ่นมีความเปนเอกลักษณเฉพาะที่แตกตางใน 4 ภาค
ดังนี้
4.1 ภาคเหนือ เปนดนตรีที่ประกอบดวยเครื่องสาย เชน สะลอ ซอ
ซึง หรือ พิณเปยะ เปนตน ที่บงถึงความเปนเอกลักษณของชาวลานนา ซึ่งเปน
ทํานองที่ใหอรรถรส ไพเราะและโนมนาวความรูสึกในบทและทํานอง สามารถ
นําชีวิตและจิตใจไปสูสุนทรียภาพ เพราะทวงทํานอง อารมณเพลงที่สอดคลอง
ตอเนื่องกันอยางสมบูรณ
4.2 ภาคอีสาน ประกอบดวยเครื่องเปา เครื่องสาย เครื่องตี เชน
แคน โปงลาง พิณ เปนตน ความพื้นบานแบบงายๆ ที่ผสมผสานกัน ทําใหเกิด
ทวงทํานองที่มีความไพเราะตามแบบฉบับของวัฒนธรรมและทองถิ่น
4.3 ภาคกลาง การนําเอาเครื่องดนตรีหลายอยางๆ มาบรรเลงรวมกัน
เปนวง เชน ขิม ระนาด ซออู ซอดวง ฆองวง เปนตน ทําใหเกิดทวงทํานอง
ที่นาฟงยิ่งนัก
4.4 ภาคใต เสียงเครื่องดนตรีพื้นบานที่มีความไพเราะบงถึงความเปน
เอกลักษณของวัฒนธรรมและทองถิ่น เชน ซอ กลอง เปนตน
5. สัมผัส หมายถึง สัมผัสจากมือในการใหบริการนวด การทําทรีทเมนต
ตางๆ โดยถายทอดความออนโยนแบบไทยๆ ผานการใชลีลาและทาทางตามศาสตร
ศิลปะ และมารยาทแหงการนวด ผลที่ไดตอสุขภาพอันเกิดจากการนวดและการทํา
ทรีทเมนต คือความผอนคลาย เลือดลมเดินสะดวก สงเสริมสุขภาพและความงาม

35. คู่มือการสุขาภิบาลสถานประกอบกิจการสปาเพื่อสุขภาพ34