1. 98
Element ve Bileflikler
Anahtar Kavramlar
element
molekül
bileşik
Mutlu Son
Görülemediklerinden dolayı fark edilemeyen demir atomları bu durumdan rahatsızlık
duyuyordu. Say›lamayacak kadar çok demir atomu bir araya gelerek bu duruma çare
arıyordu. Bu demir atomları bulundukları alana sığabilmek için birbirlerine o kadar yakınlard›
ki neredeyse aralarında hiç boşluk yoktu. Hepsi birlikte derin düşüncelere dalmıştı. Etraf
çok sessizdi. Birden sars›ld›lar ve bir tarafa do¤ru çekildiklerini hissettiler. Tam o sırada
aniden bir ses duydular. Bu ses Mert ile Zeynep’in konuşmasıydı. Mert Zeynep’e:
— Bak mıknatısım bir demir parçası çekmiş!
— Aaaaa! Ne kadar küçük bir parça.
Bütün atomlar bu duruma çok şaşırmıştı. Demek ki bu kadar çok demir atomu bir
araya geldi¤inde çok küçük bir demir parçası olarak görünebileceklerdi. O gün bugündür
demirden yapılmış maddeleri oluşturmak için demir atomları bir araya geldiler.
Okul bahçemizi çevreleyen demir parmaklıklar, mutfakta kullandığımız bakır cezve
ve alüminyum tencereler sırasıyla çok sayıda demir, bakır ve alüminyum atomlarından
oluşmuştur.
Peki bakır cezveyi oluşturan tanecikler arasında fark var
mıdır? Demir parmaklıkları oluşturan tanecikler hakkında ne
söyleyebiliriz??
? ?

2. 99
4. Etkinlik
Araç-Gereçler
Araç ve Gereç
◆ üç paket ayn› renk
oyun hamuru
Ayn› Atomlar Topland›k
Bunları Yapalım
• Üç paket oyun hamurunu birlefltirerek demir parmakl›¤›n
tek parças›n›n modelini olufltural›m.
• Oluflturdu¤umuz bu modelin tamam›n› küçük ve eflit
parçalara ay›ral›m.
• Bu parçalar› küre hâline getirelim (Bu küreler demir parmakl›¤› oluflturan
tanecikleri temsil etmektedir.).
• Bu kürelerin fleklini bozmadan demir parmakl›k modelini oluflturacak
flekilde bir araya getirelim.
Sonuca Varalım
• Modelini yapt›¤›m›z bu tanecikler size ne ifade ediyor?
• Ayn› çeflit tanecik modellerini bir araya getirdi¤imizde ne elde ettik?
• Demir parmakl›k modelimizin ilk hâlinin ve son hâlinin resmini defterimize
çizelim.
Model Olufltural›m
Demirden yap›lm›fl bir maddenin çok küçük bir k›sm› bile çok say›da demir atomu
içerir. Bu demir atomlar›n›n hepsi birbiriyle ayn› büyüklük ve flekildedir.
Çok say›da ayn› çeflit atomlar›n bir araya gelerek oluflturdu¤u maddelere element
denir. Elementlerdeki atomlar tek çeflittir ve elementler saf maddelerdir. fiekilde de
görüldü¤ü gibi çok say›da demir atomu bir araya geldi¤inde demir elementini oluflturur.
Demir elementi ise hayat›m›zda raylar, okul bahçemizin parmakl›¤›, inflaat demirleri
olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Demir elementinden yap›lm›fl malzemeler farkl› alanlarda
kullan›lsa bile hepsi demir atomlar›ndan oluflur.
Peki demir parmakl›¤› oluflturan tanecikler ile bak›r cezveyi oluflturan tanecikler
aras›nda fark var m›d›r? Yapaca¤›m›z etkinlikle bu maddelerin benzerlik ve farkl›l›klar›n›
bulmaya çal›flal›m.

3. 100
5. Etkinlik
Araç-Gereçler
Araç ve Gereç
◆ iki farkl› renkte oyun
hamuru
Atom Ayn›, Madde Ayn›
Bunları Yapalım
• Üç-dört kişilik gruplara ayrılalım.
• Her gruba iki farklı renkte oyun hamuru verelim.
• Demirden ve bakırdan yap›lm›fl maddelerin çok küçük
bir k›sm›n› oluflturan tanecikleri oyun hamurundan küçük
küreler oluflturarak modelleyelim.
• Küreler hâlinde oluşturduğumuz bu tanecikleri, şeklini bozmadan bir araya getirelim.
• Yapt›¤›m›z modelleri defterimize çizelim.
Sonuca Varalım
• Yaptığımız bu tanecikler size ne ifade ediyor?
• Aynı renk ve büyüklükteki küreler bir araya geldiğinde ne oluşturuyor?
• Oluşturduğumuz demir ve bakır parçalarının modelleri arasında fark var mıdır?
• Demir ve bakırdan yap›lm›fl maddeleri modellemek için aynı flekil ve büyüklükteki
küreleri kullanabilir miyiz?
Model Olufltural›m
Farkl› elementler farkl› atomlardan oluflur. Örne¤in, demir parmakl›¤› oluflturan
atomlar cezveyi oluflturan atomlardan farkl›d›r.
atom
element
atom
element
10 Yukar›daki flekillerde görüldü¤ü gibi cezveyi oluflturan bütün
atomlar birbiriyle ayn› iken, demir parmakl›¤› oluflturan atomlardan
farkl›d›r. Ayn› çeflit atomlar baz› elementleri olufltururken kümeler
hâlinde bulunurlar. Baz› elementleri oluflturan atomlar›n kümeler
hâlinde bulunmas› gibi do¤ada da buna benzer durumlarla karfl›lafl›r›z.
Örne¤in, foto¤raflarda da görüldü¤ü gibi kiraz, f›nd›k, kestane ikiflerli
ya da üçerli gruplar hâlinde bulunmaktad›r. Do¤ada
rastlad›¤›m›z gibi, kümeler hâlinde bulunan atomlar›n
oluflturdu¤u elementleri bir etkinlikle inceleyelim:
52. s

4. Element ve Bileflikler
101
Maddenin Tanecikli Yap›s›
Demir parmakl›¤› ve bak›r cezveyi oluflturan atomlardan farkl› olarak; hidrojen, oksijen
ve iyot elementini oluflturan atomlar kümeler hâlinde bulunmaktad›r. fiekildeki saat cam›nda
bulunan iyot maddesine ait modeli inceleyelim. Modelde gördü¤ümüz gibi iyot ayn› çeflit
atomlardan oluflmaktad›r. Fakat bu atomlar ikiflerli kümeler hâlinde bulunmaktad›r. Hidrojen,
oksijen ve iyot elementlerinde oldu¤u gibi atomlar›n oluflturdu¤u atom kümesi molekül
olarak adland›r›l›r.
Yukar›daki örneklerden anlafl›labilece¤i
gibi baz› elementlerin en küçük taneci¤i atom
iken baz› elementlerin de en küçük taneci¤i
moleküldür. Atom ve molekül maddelerin
özelli¤ini tafl›yan en küçük birimlerdir.
Dünyamızda 100’den çok, farklı element
ve buna bağlı olarak da 100’den çok, farklı
atom vardır. Çevremizdeki maddelerin hepsi
elementlerle sınırlı kalsaydı, çevremizde
sadece 100 çeşit madde olması gerekirdi.
Oysa çevremizde milyonlarca farklı madde
bulunmaktadır. Bu çeşitliliğin sebebi ne
olabilir? Bu farklı maddeleri aynı çeşit atomlar
mı oluşturur?
6. Etkinlik
Araç-Gereçler
Araç ve Gereç
◆ üzerlerinde maddelerin
tanecik modellerinin
yer ald›¤› kartlar
◆ çeflitli renk ve farkl›
büyüklüklerde
boncuklar
◆ ip
◆ befl adet boflkibrit
kutusu
Atom Kümeleri
Bunları Yapalım
• Boncuklar› iple birbirine ba¤layarak kartlarda gördü¤ümüz modelleri olufltural›m.
• Boncuklardan haz›rlad›¤›m›z her modeli kibrit kutular›na yerlefltirelim.
• Oluflturdu¤umuz modellerin fleklini defterimize çizelim.
• Çizimimiz üzerinde her model için bir atom kümesini ve bu atom kümesini oluflturan
atomlar› iflaretleyelim.
Sonuca Varalım
• Her model kaç çeflit atom içermektedir?
• Hangi modelde atom kümeleri bulunmaktad›r?
• Bu atom kümelerini oluflturan atomlar aras›nda fark var m›d›r?
• Verilen modellerin hepsi elementi temsil ediyor mu? Neden?
Gözlemleyelim, ‹nceleyelim
11
53. s

5. 102
Hidrojen ile ‹yot’un Arkadafll›¤›
‹yot atomu aynaya bakıp ne kadar iri olduğunu düşündü.
“Herhâlde ömür boyu hep ikizimle seyahat etmek zorunda
kalacağım...” diye mırıldandı. Çevresine bakındı ve hidrojen
atomunu gördü. O da ikiziyle dolaşıyordu. ‹yot atomu, iri
bedenine rağmen hidrojen atomu ile anlaflabilece¤ini hissetmişti.
Bu, belki de oluşacak gerçek bir arkadafll›k bağın›n hisleriydi. ‹yot
hidrojene “Niçin beraber seyahat etmiyoruz?” diye sordu.
Hidrojen atomu kendisinden neredeyse sekiz kat büyük olan iyot atomuna baktı. O da
iyot atomu ile aynı duyguları paylaşıyordu.
Hidrojen atomu cevap verdi: “Emin ol, bundan sonra hiç ayrılmayacağız.”
‹yot atomu ve hidrojen atomu ikizlerinden ayr›l›p yeni bir arkadafl bulman›n heyecan›
içindeydiler.
7. Etkinlik
Araç-Gereçler
Araç ve Gereç
◆ farklı renklerde oyun
hamurları
◆ bir paket kürdan
Farkl› Atomlardan,
Atom Kümesine
Bunları Yapalım
• Gruplara ayrılalım.
• Oyun hamurlar›ndan farkl› boyutlarda küreler yapal›m.
• ‹stedi¤imiz say›da ve çeflitte küreleri kürdan yard›m›yla bir
araya getirerek molekül modelleri olufltural›m.
• Oluflturdu¤umuz modelimizin resmini defterimize çizelim.
• Yaptığımız modelleri sınıf arkadafllar›m›za göstererek tanıtalım.
• Tüm modelleri ayn› masan›n üstüne koyal›m ve bu modelleri inceleyelim.
Sonuca Varalım
• Yapılan modeller arasında fark var mı? Modellerin atom sayılarını belirtelim.
• Hangi modeller ayn› çeflit atomlardan oluşmuştur?
• Hangi modeller farklı atomlardan oluşmuştur?
• Her bir model kaç farklı atomdan oluşmuştur?
Model Olufltural›m
Çevremizdeki maddelerin çeflitlili¤inin sebebini afla¤›daki etkinlikte anlamaya
çal›flal›m.
Etkinli¤imizde farkl› atomlar› bir araya
getirerek oluflturdu¤umuz atom kümeleri
de molekül olarak adland›r›l›r.
Bazı moleküller tek çeşit atomdan
oluşurken, bazı moleküller farklı çeşit
atomlar içerebilir. Örneğin, flekilde gördü-
¤ümüz gibi iyot molekülü ayn› flekil ve
ayn› büyüklükteki iki iyot atomundan
oluşurken, su molekülü iki hidrojen ve bir
oksijen atomundan oluflmaktad›r. ‹yot molekülü
Hidrojen atomu
Oksijen atomu
Hidrojen atomu
‹yot atomu
Su molekülü

6. Element ve Bileflikler
103
Maddenin Tanecikli Yap›s›
Molekülü oluşturan farklı çeşitteki atomların büyüklükleri ve özellikleri de birbirinden
farklıdır. Bir molekül iki atomdan oluştuğu gibi çok fazla sayıda atomdan da oluşabilir.
Moleküller az sayıda atom içeriyorsa basit yapılı; çok sayıda atomdan oluşmuşsa
karmaşık yapılı olarak adlandırılır. Örne¤in, su, iyot, hidrojen ve oksijen molekülleri
basit yap›l› iken, hücrede bulunan karbonhidrat, ya¤ ve proteinler karmafl›k yap›l›
moleküllerdir.
Bir molekül iki atomdan meydana geldiği
gibi 500’den fazla atomdan da meydana
gelebilir.
fiimdiye kadar ö¤rendi¤imiz veya günlük hayatta karfl›laflt›¤›m›z baz› maddelerin
molekül modellerini afla¤›daki etkinlikle oluflturmaya çal›flal›m.
8. Etkinlik
Araç-Gereçler
Araç ve Gereç
◆farklı renklerde
oyun hamurları
◆ bir paket kürdan
◆ molekül modellerinin
gösterildi¤i kartlar
Molekül Modelleri
Bunları Yapalım
• Gruplara ayrılalım.
• Farklı renklerdeki oyun hamuru ve kürdanları kullanarak kartlarda
verilen moleküllerin modellerini oluşturalım.
• Yaptığımız molekül modellerini sınıfa göstererek tanıtalım.
• Molekül modellerinin resimlerini defterimize çizelim. Çizim
üzerinde aynı ve farklı atomları tespit edelim.
Sonuca Varalım
• Modelini oluflturdu¤umuz her bir molekül kaç atomdan
oluflmufltur?
• Modelini oluflturdu¤umuz her bir molekülde kaç çeşit atom olduğunu belirtelim.
• Bu modellere göre hangi moleküller ayn› çeflit ve büyüklükteki atomlardan
oluşmuştur?
• Bu modellere göre hangi moleküller farklı atomlardan oluşmuştur?
Model Olufltural›m
12
54. s
Bunlar› Biliyor muydunuzBunlar› Biliyor muydunuz ??
kükürt dioksit molekülü
karbon monoksit molekülü
iyot molekülü
su molekülü
oksijen
molekülü
karbon dioksit molekülü
Farkl› atom içeren çok say›da aynı molekül bir araya gelerek görebilece¤imiz boyuta
ulaflt›¤›nda, meydana gelen bu yap›y› ne olarak adland›r›r›z?

7. 104
Su
Bileflik
Molekül
Atom
Atom
Yüzden çok say›da ve birbirinden farklı atomun çeşitli şekillerde bir araya gelmesiyle
milyonlarca farklı madde oluşur. En az iki farkl› elementin bir araya gelerek oluşturdukları
yeni, saf maddelere bileşik denir. Elementler bileşiği oluşturmak için bir araya geldiklerinde
farklı özelliklere sahip yeni bir madde oluşturur. Bileşik kendisini
oluşturan elementlerden tamamen farklı özelliklere sahiptir.
Bileşiklerin çoğu moleküllerden oluşmuştur. Bir bileşiği
oluşturan moleküllerin her biri diğeriyle aynı sayıda atom içerir.
Bileşiği oluşturan moleküllerden biri kaç çeşit atoma sahipse
diğer moleküller de o kadar çeşit atoma sahiptir.
Örneğin, su bir bileşiktir ve flekilde de görüldü¤ü gibi
bu bilefli¤i oluflturmak için çok say›da su molekülü
bir araya gelir. Suyu oluşturan moleküllerden her biri
diğerleriyle eşit sayıda atom içerir. Bir su molekülü,
iki hidrojen ve bir oksijen atomundan meydana gelir.
Suyu oluflturan su molekülleri her zaman ayn› yap›da
bulunur ve bu, su molekülleri için hiçbir zaman
de¤iflmez.
Bileşiklerin oluşumunu flekildeki gibi helvan›n yapımına
benzetebiliriz. Helva kendisini oluşturan un, ya¤ ve şekerden
çok farklı tada ve özelliğe sahiptir. Benzer flekilde karbon
monoksit bilefli¤i kendisini oluflturan elementlerden farkl›d›r.
Maddeleri atom ve molekül boyutunda algılamaya ne
dersiniz?
Demir iskeleyi ve suyu oluflturan
tanecikleri görebilseydik iskele ve su
resimdeki gibi olabilirdi.
su bilefli¤i
karbon
atomu
oksijen
atomu
karbon monoksit bilefli¤i
ya¤
fleker
un
helva

8. Element ve Bileflikler
105
Maddenin Tanecikli Yap›s›
I. ve II. şekildeki modeller aynı çeşit atomlardan oluştuğu için elementi temsil
etmektedir. Diğer şekillerdeki modeller farklı çeşit atomlardan oluştuğu için bileşiği temsil
etmektedir. Yukarıdaki şekillerde molekül içeren modelleri gösterelim.
Madde moleküllerden oluşmuşsa o madde moleküler yapıda, atomlardan oluşmuşsa
madde atomik yapıda bulunur. Bu durumda I. şekil atomik yapıl› bir maddeyi temsil
ederken, diğer şekiller moleküler yapıl› maddeleri temsil etmektedir.
Farkl› çeflit atom içeren moleküllerin bir araya gelerek bilefli¤i oluflturdu¤unu ö¤rendik.
Peki, bütün bilefliklerin molekülü var m›d›r? Afla¤›daki etkinlikle bu konuyu irdeleyelim.
Bunları Yapalım I II
• Gruplara ayrılalım.
• Etkinli¤imizde bulunan yap› modellerini moleküllü olup
olmamasına göre sınıflandıralım.
Sonuca Varalım
• Kartları bulunan yap› modellerini moleküllü olup olmamasına
göre sınıflandırırken nelere dikkat ettik?
• Kartlarda bulunan yap› modellerinde molekül içermeyen ve
farklı çeşit atomlardan oluşan modeller var mı? Bu modellerin
diğerlerinden farkı nedir?
Bileşik ve element kavramlarından yola çıkarak aşağıdaki modelleri element ve bileşik
olarak sınıflandıralım. Bu sınıflandırmaları neye göre yaptığımızı açıklayalım.
13
I II
III IV
9. Etkinlik
Araç-Gereçler
Araç ve Gereç
◆ üzerlerinde maddelerin
tanecik modellerinin
yer aldığı kartlar
Her Maddede Molekül Var m›?
Gözlemleyelim, ‹nceleyelim
55. s
III
IV

9. 106
Etkinli¤imizde her bilefli¤in molekül içermedi¤ini keflfettik. Afla¤›daki flekilleri
inceleyelim. fiekillerdeki atom kümelerini sayal›m.
Baz› bileflikler moleküler yap›ya sahip
iken baz› bileflikler moleküler yap›ya sahip
de¤ildir. Örne¤in; tuz, molekül kümelerinden
oluflmam›flt›r. Bu sebeple her bir tuz tanesi
farkl› taneciklerin oluflturdu¤u düzenli bir y›¤›n
fleklindedir.
Tuzluktan dökülen bir tuz kristaline
büyüteçle bakal›m. Bu tuz kristalini oluflturan
tanecikleri görme flans›m›z olsayd›, bu
kristaldeki tanecikleri sayabilir miydik? Bu
durumu afla¤›da bir tuz kristaline ait modeli
göz önüne alarak tart›flal›m.
Belirli say›daki atomlar birleflerek atom kümesi oluflturdu¤unda bu atom kümelerinden
oluflan yap› moleküler yap›l› bilefliktir. Bileflik, tanecik y›¤›nlar›ndan oluflmufl ise
moleküler yap›da bulunmaz. Sonuç olarak bileflikler moleküler yap›da olabilece¤i gibi
moleküler yap›da bulunmayabilir.
Element ve bileşik kavramlarını tanecik boyutunda açıklayan flema aşağıda
verilmiştir.
Tuzu oluflturan tanecikleri görebilseydik,
bu görünümde olaca¤›n› kabul ediyoruz.
14
56. s
suyu oluflturan moleküller flekeri oluflturan moleküller
Şeker ve suyun yap›s›nda belirli sayıda atomdan oluflan atom kümeleri vardır. Her bir
şeker molekülü 24 atomun bir araya gelmesi sonucunda oluşurken, bir su molekülü üç
atomdan oluflmaktad›r.

10. Element ve Bileflikler
107
Maddenin Tanecikli Yap›s›
Ben atomum. Beni milyarlarca
milyarlarca kez büyütebilseniz
bile, bu büyüklükte olamazdım.
1.999.999.967;
1.999.999.968...........
Nokta büyüklüÛünde bir
element parçasını olußturmak
için aynı çeßit atomlardan
sayamayacaÛımız kadarı
bir arada bulunmaktadır.
Biz bileßiÛiz. Farklı çeßit
atomlardan olußuruz.
Moleküler yapıda olanlarımız
olduÛu gibi moleküler yapıda
olmayanlarımız da vardır.
Kendimizi De¤erlendirelim
Afla¤›daki sorular›n cevaplarını defterimize yazal›m.
1. Element ile bileşik arasındaki benzerlik ve farkları tanecik modellerini çizerek
açıklayalım.
2. Ayn› büyüklükte bak›r ve demir telden birer tane atom ald›¤›m›z› varsayal›m.
Ald›¤›m›z bu atomlar›n büyüklükleri hakk›nda ne söyleyebiliriz? Aç›klayal›m.
3. Bak›r tepsiyi oluflturan tanecikler ile bak›r cezveyi oluflturan tanecikleri karfl›laflt›ral›m.
Karşılaştırma sonuçlarını açıklayalım.
4. Aşağıda verilen modellerden hangisi moleküler yapıda değildir? Neden böyle
düşündüğümüzü ve diğer kutucukları seçmeyişimizin sebebini açıklayalım.
15
I II III
57. s