1. Stedebouw & Architectuur
24 Duurzaam & Energiezuinig Bouwen
Bouw lEvErt
Auteur: Peter Fraanje
u Bouwbedrijven worden de duurzame energieleveranciers van de toekomst! Door bouwen en dat 100 procent duurzame energie-opwekking geen
fictie is: het kan!
beheren te combineren wordt duurzaam bouwen lonend. Bouwers investeren in betere energie- Scheer heeft de Duitse Bundestag ervan weten te
overtuigen dat het wijs is nu te zorgen voor de op-
prestaties en de opwekking van duurzame energie en verdienen de hogere investeringen terug in wekking van regionale duurzame energie omdat
opkomende economieën als China en India sterk
de exploitatiefase.Bouwers en ontwikkelaars spelen in op de sterk groeiende markt voor klimaat- groeien en de voorraden fossiele en nucleaire grond-
stoffen steeds schaarser worden. Je hebt geen gla-
neutraal wonen en werken. Door de kredietcrisis en de energiecrisis komt de ontwikkeling in een zen bol nodig om te zien dat er (ook) in de toekomst
conflicten zullen ontstaan rond energie. Alleen al
stroomversnelling. Ook op de internationale vastgoedbeurs de Mipim was iedereen het er over vanuit het oogpunt van leverzekerheid is het wijs
(duurzame) energie zoveel mogelijk regionaal en lo-
eens: duurzaam bouwen = toekomstbestendig bouwen! kaal op te wekken. Bij bedrijven groeit het besef dat
vergaande energiebesparende maatregelen lonen:
minder energie = lagere kosten = een betere concur-
De Amerikaanse wetenschapper en econoom Jeremy Groene energierevolutie rentiepositie.
Rifkin stelt op basis van onderzoek dat energie in de Op 17 maart van dit jaar sprak de Duitse parlementa-
toekomst decentraal wordt opgewekt. Hij ziet duide- riër Hermann Scheer voor een volle zaal in de Beurs
lijke parallellen met de opkomst van de computer: tot van Berlage over de groene revolutie die gaande is in Green New Deal
eind jaren zeventig van de vorige eeuw kon niemand Duitsland. Mede dankzij Scheers inzet is het lonend Scheer roept de zaal op niet te wachten op de rijks-
zich indenken dat computers ooit ‘personal’ zouden geworden te investeren in zonnecellen, windmolens overheid: ga regionaal en lokaal aan de slag! Som-
worden. Rifkin: “In 25 years every home, every fac- en biomassa. Boeren en bouwers investeren mas- migen hadden hun hoop gevestigd op nationale,
tory, every technology plant, every shop, every buil- saal in duurzame energie. De argumenten van de groene maatregelen ter bestrijding van de krediet-
ding [will be] a power plant producing local energy.” aardoliemaatschappijen dat duurzame energie te crisis. Inmiddels is duidelijk geworden dat er geen
Rifkin adviseert regeringsleiders en bestuursvoorzit- duur is veegt hij resoluut van tafel: fossiele energie is Nederlandse Obama opstaat in het verpolitiekte Den
ters over de hele wereld. In juni 2007 was hij op uit- pas duur: reken maar uit hoeveel het kost om maat- Haag. Bedrijven en maatschappelijke organisaties
nodiging van de TSM Business School in Nederland regelen te nemen om de zeespiegelrijzing het hoofd kunnen zich beter concentreren op regionale wensen
op het door BAM, Heijmans en Strukton gesponsorde te bieden, hoeveel het kost om alle vervuiling op te en prestaties.
‘True Leaders Innovate’ congres. Rifkin adviseerde ruimen en wat een natuur- en gezondheidsschade Tal van steden en regio’s hebben serieuze energie-
de bouwsector en overheid om te investeren in een de huidige energiesector veroorzaakt. Scheer neemt ambities. Uit een rekenexercitie is gebleken dat de
slim netwerk (smart grid) dat geschikt is om lokaal geen blad voor de mond: ‘Don’t believe the so-called gemeente Dronten dankzij de windmolens op haar
opgewekte energie goed en efficiënt te kunnen opne- energy-experts: they are part of the problem!” In zijn grond nu al klimaatneutraal is. Wie volgt Texel? Fle-
men en te leveren daar waar juist vraag is. boek Energy Autonomy laat Scheer overtuigend zien voland? Apeldoorn?
Nieuwbouw TNT in Veenendaal, het eerste klimaatpositieve utiliteitsgebouw in Nederland. Ontwerp: ARTEC architecten.

2. Stedebouw & Architectuur
Duurzaam & Energiezuinig Bouwen 25
DuurzamE EnErgiE
Eco-maat uitgelopen, richtte Panagro in 2004 energie-exploi- in Veenendaal samen met DEC voor TNT het eerste
De bouwsector zit ondertussen niet stil. Na MKB-pi- tatiemaatschappij DeeneD op. Binnen DeeneD zijn klimaatpositieve utiliteitsgebouw in Nederland gerea-
oniers Panagro uit Leidschendam, oprichter van DE- momenteel veertien projectgebonden DE exploitatie- liseerd. Het slimme bouwconcept is erop gericht om
bedrijf Deened en bouwbedrijf van der Maazen met maatschappijen in bedrijf met elk tientallen tot hon- de postverspreiding voortaan vrijwel CO2-vrij te reali-
Eco-maat uit Lith hebben ook de grote bouwconcerns derden woningen en appartementen. Dankzij deze seren en kan overal worden toegepast in Nederland.
DE-beheer en exploitatie ontdekt. zelfstandige collectieve exploitatie kunnen de meer- De distributiehal in Veenendaal wordt uitgerust met
Al in 1996 richtte bouwer Theo van der Maazen uit kosten voor een warmtepomp en andere energiebe- een WKO installatie voor ruimteverwarming. Het warm
het Brabantse Lith Eco-maat op. Eco-maat is een on- sparende maatregelen ondergebracht worden in de tapwater wordt bereid door middel van een zonneboi-
afhankelijke producent en leverancier van duurzame exploitatiemaatschappij en als vastrecht kosten in ler. Het gehele dak wordt bedekt met zonnepanelen.
energie afkomstig van warmtepompen. Het door Eco- rekening worden gebracht. Inmiddels zijn honderden De opbrengst van de zonnepanelen is gelijk aan de
maat ontwikkelde plug & play energiesysteem levert appartementen en woningen gerealiseerd waarbij de elektriciteitsvraag van het gebouw en de benodigde
energie aan woningen, appartementen, zorgcentra, benodigde energie duurzaam wordt opgewekt, het elektriciteit voor de warmtepomp, waarmee alle beno-
kantoor- en bedrijfsgebouwen, winkelcentra, sportac- comfort hoog is (koelen in de zomer!) en de woonlas- digde gebouwgebonden energie op locatie wordt op-
commodaties en openbare gebouwen. Op dit moment ten beperkt blijven. De bewoners hebben ook geen gewekt. Hierdoor is het gebouw CO2-vrij in exploitatie.
zijn 1.200 woningen en appartementen aangesloten omkijken naar de installatie: het facilitair bedrijf zorgt Andere project die DEC in beheer heeft of binnenkort
op collectieve warmtepompsystemen van Ecomaat. voor onderhoud en beheer. zal krijgen: in Nieuwkoop 40 woningen gebouwd door
Begin 2009 heeft Eco-maat een samenwerkingsover- Vink Bouw, een nul-energiekantoor in Zwolle en de
eenkomst gesloten met het door Verenigde Bedrijven monumentale Lichttoren Eindhoven. In dit voormalige
van de Klok (VBK) te Druten in 2008 opgerichte Exist DEC Amersfoort Philips-gebouw zal een collectieve WKO-installatie
Energy met als doel samen meer schaalgrootte te be- DEC Amersfoort ontwikkelt duurzame energieoplos- 14.500 vierkante meter hotels, kantoren en 145 ap-
reiken. Van der Maazen streeft naar minstens 10.000 singen voor woning- en utiliteitsbouw. Vanaf de initi- partementen verwarmen en koelen. DEC is betrokken
DE-klanten binnen de komende drie jaar. Recentelijk atieffase van een project tot en met technische reali- bij het technische en financiële ontwerp en neemt de
heeft Van der Maazen een zeer energiezuinig Passief- satie denkt en ontwikkelt DEC mee. DEC draagt ook exploitatie van dit duurzame energiesysteem over
huis gebouwd. Ook ontving het duurzame MKB-be- zorg voor betrouwbare duurzame energielevering en voor een periode van vijftien jaar.
drijf subsidie in het kader van de zogenaamde Unieke sluit meerjarige contracten af met de klant. DEC heeft
Kansen Regeling van VROM voor het project Hart van ambities om op grote schaal duurzame energie te ex-
Oyen, duurzame woningen en een multifunctioneel ploiteren. DEC is een volle dochter van bouwconcern Duurzaam energiebedrijf
centrum in het hart van het dorp. VolkerWessels. Samen met de vastgoedpoot van de Heijmans Infra Management (HIM) heeft in oktober
Rotterdamse bouwer ontwikkelde DEC de Climate 2008 een contract afgesloten met DEVO voor de
Ready-woning, met een EPC van 0,2. Op korte ter- nieuw te bouwen wijk Buurtstede Veenendaal Oost
Panagro mijn zullen in Apeldoorn volledig autarkische huizen (1.241 woningen en diverse bedrijfsgebouwen). HIM
Een andere pionier is Panagro uit Leidschendam. Na- worden gebouwd zonder aansluiting op het ener- maakt het ontwerp, realiseert en onderhoudt de duur-
dat gesprekken met energiebedrijven op niks waren gienet. In 2008 heeft VolkerWessels dochter Ufkes zame energievoorziening gedurende 30 jaar (!). u
In het nieuwe tuindorp in de wijk Berckelbosch bij Eindhoven worden de eerste 74 jaren dertig-woningen uitgerust met individuele warmtepompinstallaties.

3. Stedebouw & Architectuur
26 Duurzaam & Energiezuinig Bouwen
Het contract heeft in totaal een waarde van ruim
21 miljoen euro, waarvan ruim 10 miljoen euro voor het Klimaatneutrale ambities van enkele gemeentes en provincies
onderhoudscontract over een periode van 30 jaar. Het
duurzame energiebedrijf DEVO in Veenendaal is een Amsterdam 2015: alle nieuwbouwwoningen Rotterdam Climate Initiative 2025: 50% CO2 uitstoot 1990
bijzondere onderneming. Het is een publiek-private Apeldoorn 2020: gebouwde omgeving Soest 2030
samenwerking (PPS) met beperkt winstoogmerk waar- Breda 2044 Texel 2030
in de gemeente Veenendaal en Quattro Energie — een Den Bosch 2050 Tilburg 2045
combinatie van drie marktpartijen — participeren. In Eindhoven 2035-2045 Utrecht 2030
Buurtstede is in plaats van aansluiting op het landelijke Enschede 2020 Wageningen 2030
gasnet gekozen voor een lokaal warmte- en koudenet Groningen 2025 Zaanstad 2020
met warmte/koude opslag (WKO). In de groenzone van Haarlem 2030 Zutphen 2020
de wijk worden vier bronnen geboord voor zogenaam- Heerhugowaard 2030 Flevoland 2030
de warme/koude-opslag. In de winter wordt kou (van Nijmegen 2020: alle nieuwbouw Friesland 2020
de buitentemperatuur) via water in twee ondergrondse Oss 2035
bronnen opgeslagen. Dit zorgt ‘s zomers voor verkoe-
ling in de huizen in de wijk. In de zomer opgewarmd
water wordt dan weer in de andere twee bronnen be- Climate Green hulp van een warmtepomp. In de woningnieuwbouw
waard, om in de winter als verwarming te benutten. Met Climate Green biedt ook Ballast Nedam ontwerp, gaat het nog niet zo hard, maar wanneer we ons meer
Het energiesysteem heeft ten opzichte van traditionele realisatie, onderhoud en beheer aan van warmtepomp- richten op duurzame gebiedsontwikkeling kan er een
voorzieningen een CO2-reductie van 60 procent. Het systemen aan. De eerste 74 jaren dertig-woningen van wereld gewonnen worden. Afhankelijk van de loca-
jaarrendement van de centrale bedraagt 179 procent het nieuwe tuindorp in de wijk Berckelbosch bij Eind- tie en de situatie kunnen duurzame energie-bronnen
op warmtelevering en is daarmee twee keer groter dan hoven worden uitgerust met individuele warmtepomp- optimaal worden ingezet, zeker als wonen, werken en
een HR-combiketel. Voor de koudelevering is dit ruim installaties. Climate Green zal de exploitatie op zich recreëren worden gemengd in plaats van gescheiden.
tien maal groter dan bij airconditioning. De werkzaam- nemen. Er zullen 900 woningen worden gebouwd in Een betere prestatie op duurzaamheid, de klant ont-
heden voor het DE-systeem zijn naar verwachting ge- de oostelijk van Eindhoven gelegen wijk. Bouwbedrijf zorgt, geen enkele of een lage energierekening en een
reed medio 2010. Hurks zal ten noorden van Eindhoven de klimaatneu- grote leverzekerheid van energie. Waar wachten we
trale wijk Blixembosch realiseren. Energie zal worden nog op? t
opgewekt door een windmolen. Hurks rekende de ge-
AM Energy meente Eindhoven voor dat klimaatneutraal bouwen www.climategreen.nl - www.dec-energy.nl
Ontwikkelaar AM laat sinds de oprichting van AM niet duurder hoeft te zijn dan ‘gangbaar’ bouwen. www.deened.nl - www.devo-veenendaal.nl
Energy ook zien dat er serieuze energie-ambities zijn. www.eco-maat.nl - www.geo-energie.nl
Directeur AM Energy en voormalige warmtepomp-am-
bassadeur Louis Hiddes heeft als taak de komende ja- 1.200 woningen in Diemen
ren 10.000 te bouwen woningen en minstens 250.000 DuraVermeer is betrokken bij één van de grootste wko- Dr. ing. Peter Fraanje is senior beleidsmedewerker
vierkante meter kantoorgebouwen te verduurzamen projecten in Nederland. In Diemen zullen zeker 1.200 Innovatie bij Bouwend Nederland. Daarvoor was
hij werkzaam bij TNO Bouw en de Universiteit van
met hulp van de warmtepomptechniek. Sinds de Rus- woningen en 8.000 m2 voorzieningen aangesloten wor- Amsterdam. Reacties op het artikel zijn welkom op
sische president Poetin ‘de gaskraan dichtdraaide’ den op warmtepompen. Dura Vermeer bouwt niet al- p.fraanje@bouwendnederland.
is Hiddes er nog meer van overtuigd geraakt dat we leen de energiezuinige PCS-hybride woningen, maar
tempo moeten maken. Het nieuwe CBS-kantoor in heeft ook samen met Unica installatiegroep en ener-
Heerlen dat verwarmd en gekoeld gaat worden met giebedrijf Eneco een consortium opgericht, DEU, dat
water uit een oude mijnschacht is wat hem betreft een verantwoordelijk is voor ontwerp, realisatie en beheer literatuur
Fraanje, P ‘Bouwen én Beheren — integratie levert veel meerwaarde op’;
.J.:
goed voorbeeld van waar het naar toe moet. Moeder- voor de eerstkomende 30 jaar. Begin februari van dit in: Facility Management Magazine 143, september 2006; pp. 18-22.
bedrijf BAM is nauw betrokken bij het ontwikkelen en jaar is het contract getekend dat de basis vormt voor Fraanje, P ‘Çradle-to-Cradle: Afval is Voedsel’; in: Stedebouw & Architec-
.J.:
tuur; 25ste jrg — nr.2; maart 2008; pp.12-15.
realiseren van de eerste klimaatneutrale wijk Buikslo- een betrouwbare en probleemloze duurzame energie- Hylkema, M., Muis, M., Nijland, F. & Fraanje, P ‘Van aannemen naar on-
.J.:
dernemen – 18 nieuwe businessmodellen voor bouwbedrijven’; RR Bouw-
terham aan de noordelijke IJ-oever van Amsterdam voorziening voor de geherstructureerde wijk de Sniep. rapport 136; Twijnstra the Bridge/Bouwend Nederland; Zoetermeer, 27
(4.000 woningen en bedrijfsgebouwen). Voorts heeft november 2008.
Scheer, Hermann: ‘Energy Autonomy’; Earthscan; London, 2007.
BAM aangespoord door Stichting Natuur & Milieu in Rifkin, Jeremy: ‘The Hydrogen Economy: The Creation of the Worldwide
Energy Web and the Redistribution of Power on Earth’; Jeremy P Tarcher,
.
Rotterdam laten zien dat het technisch en financieel Duurzame gebiedsontwikkeling New York, 2002,
haalbaar is bestaande woongebouwen te renoveren Uit onderzoek blijkt dat eenderde van de in 2008 nieuw Rifkin, Jeremy: ‘The Age of Access: The New Culture of Hypercapitalism,
Where All of Life is a Paid-For Experience’; Putnam Publishing Group, New
op Passiefhuisniveau. gebouwde kantoren wordt verwarmd en gekoeld met York, 2000.
In Oijen realiseerde Bouwbedrijf Van der Maazen een PassiefHuis. De jaarlijkse energiebehoefte voor ruimteverwarming is beperkt tot 15 kWh/m2.