1. DUURZAAM VASTGOED
NIEUWSKRANT
Zomereditie juni 2010 - PROVADA-special
DE KEUZE VAN DE 73% KANTOORGEBRUIKERS
DUURZAME HUURDER VINDT DUURZAME
ONDERZOEK LEGT VERSCHILLEN NIEUWBOUW – BESTAANDE BOUW BLOOT HUISVESTING BELANGRIJK
Transavia, UPC, TNT en CBW-Mitex kozen recent voor de huur van een zeer duurzaam Ondanks de economische situatie vinden aanzienlijk meer Nederlandse
nieuwbouwkantoor. DHV, AT Osborne en Ernst & Young gaven de voorkeur aan het kantoorgebruikers duurzame huisvesting belangrijk dan twee jaar geleden.
verduurzamen van bestaande panden. Welke keuze is eigenlijk het beste voor het Bij 73% van de Nederlandse kantoorgebruikers staat duurzaamheid inmiddels
milieu? Om deze vraag te beantwoorden verrichte W/E adviseurs in opdracht van hoog op de agenda. Dat is bijna een verdubbeling ten opzichte van de 38% van
“Kijk naar de implementatie van Agentschap NL een onderzoek dat wetenschappelijk de verschillen in milieubelasting mei 2008. Dat blijkt uit onderzoek van Jones Lang LaSalle onder 163 Nederlandse
Duurzaam Inkopen, nieuwbouw kwantificeert. Twee referentiekantoren van 3.000 respectievelijk 18.000 m2 uit de kantoorgebruikers. 83% van de huurders is bereid om bovenop de huurprijs een
die richting energieneutraal gaat bouwjaren 1980, 1990 en 2000 zijn doorgerekend op vijf scenario’s: huren zonder premie te betalen voor energiebesparing, gezondheid & comfort, lagere
en de toenemende leegstand en wijzigingen, lichte renovatie, ingrijpende renovatie, sloop en nieuwbouw en nieuw- servicekosten en een beter imago. 86% is inmiddels ook al aan de slag met het
je beseft: niets doen is geen optie bouw plus leegstand en latere sloop. De focus van de studie lag op de milieuaspecten opstellen van plannen of het uitvoeren van concrete acties voor het verduur-
meer. Daarom hebben we in deze energie en materiaal gebruik; financiële en sociale aspecten zijn buiten beschouwing zamen van de huisvesting. Eigenaar-gebruikers lopen hierin voorop.
PROVADA-special van de gelaten. Het JLL rapport is te vinden op de website www.JLL.nl onder ‘Onderzoek’.
Duurzaam Vastgoed Nieuwskrant
veel informatie bijeengebracht De resultaten van de studie tonen aan dat alle varianten die geen groen energielabel Signaalfunctie Rijksgebouwendienst is groot
om u te ondersteunen bij het opleveren een beduidend hogere milieubelasting geven. De verschillen zijn meer dan JLL noemt de Rijksgebouwendienst als belangrijk voorbeeld. “De duurzaam
verduurzamen van vastgoed.” een factor 2. Voor deze gebouwen is duidelijk: niets doen is geen optie meer. inkoop eis dat te huren accommodaties minimaal label C moeten hebben, is een
Opmerkelijk is dat de varianten ingrijpende renovatie en sloop in combinatie met zeer sterk signaal dat in de markt veel heeft losgemaakt. Een klant als de Rgd
Jo Daemen, Manager nieuwbouw elkaar weinig ontlopen in milieubelasting. Andere overwegingen zullen hou je nu eenmaal graag binnenboord of je wilt ze juist graag als nieuwe klant
Energiebesparing Utiliteitsbouw hier de doorslag geven. De studie maakt ook duidelijk dat de combinatie nieuwbouw binnenhalen”, volgens onderzoekers Macke en Langbroek in het FD van 17 mei.
Agentschap NL en leegstand relatief slecht scoort.
Het onderzoek is begeleid door een klankbordgroep met vertegenwoordigers van IVBN, Rekenstudie CO2-reductiepotentieel
NEPROM, Rgd, ING REIM, TNT Real Estate en DTZ Zadelhoff. Het rapport inclusief Agentschap NL en de Rijksgebouwendienst hebben gezamenlijk DHV een reken-
managementsamenvatting vindt u op www.duurzaamvastgoedportal.nl. studie laten uitvoeren naar het CO2-reductiepotentieel van het Duurzaam Inkoop
PROVADA 2010 beleid op de Rgd-voorraad kantoorgebouwen. Dit wordt ook geëxtrapoleerd naar
Integrale milieubelasting bij de vijf scenario’s scenario’s waarbij per 2015 label B wordt gevraagd, waarbij de Rgd een derde van
Ook dit jaar organiseren Agentschap de voorraad afstoot en waarbij 20% van de markt het overheidsbeleid volgt.
NL, Triodos Bank, Dutch Green 1 een pand in ongewijzigde vorm huren; De Duurzaam Inkoop criteria staan op www.agentschapnl.nl/duurzaaminkopen.
Building Council en PROVADA weer 2 een pand na lichte renovatie huren
3 een pand na ingrijpende renovatie huren
het PROVADA Green Forum: drie
4 een nieuwbouwpand huren & slopen bestaande pand
dagen vol nieuws en debatten over
duurzaam vastgoed tijdens de
PROVADA 2010.
5 een nieuwbouwpand huren & slopen bestaande pand na leegstand.
Schaduwprijs in € per m2 BVO per jaar
IVBN FORMULEERT DUUR-
De verslagen zijn te vinden op
www.duurzaamgebouwd.nl.
Energie Materialen ZAAMHEIDSDOELSTELLINGEN
8,0
Alle presentaties, verslagen, filmpjes De IVBN heeft doelstellingen voor het verduurzamen van de
en persberichten zijn te vinden op 6,0 bestaande voorraad afgekaart met de leden. Het gaat om
www.provadagreenforum.nl. energiereductie van 25% in 2020 en 3% energiereductie per jaar
4,0 vanaf 2011. Bij het verduurzamen moeten tenminste twee
energiesprongen gemaakt worden of moet het gebouw aan het
2,0 C-label voldoen. Volgens Hans Copier, voorzitter van de IVBN
Taskforce Duurzaamheid, zijn de eisen die IVBN stelt in sommige
0 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 opzichten strenger dan op dit moment de Rijksgebouwendienst
heeft geformuleerd. Bron: PropertyNL februari 2010.
Bouwjaar 1980 Bouwjaar 1990 Bouwjaar 2000
ROTTERDAMSE GROENE Aangezien gemeentelijke zwembaden groot-
verbruikers zijn van energie en water is ervoor
GEBOUWEN gekozen om met deze gebouwgroep als pilot-
project te starten. De gemeente gaat hiervoor een
De gemeente Rotterdam is in april een openbare EnergiePrestatieContract afsluiten met een
aanbesteding gestart om de komende jaren haar Energy Service Company (ESCo). De ESCo is ver-
vastgoed te verduurzamen en de CO2-uitstoot antwoordelijk voor de investeringen en voor het
sterk te verminderen. In het programma realiseren van de energiebesparing. Rotterdam is
'Rotterdamse Groene Gebouwen' wordt de de eerste gemeente in Nederland die gebruik
gemeentelijke vastgoedportefeuille per gebouw- maakt van deze manier van publiek private
www.duurzaamvastgoedportal.nl groep duurzamer gemaakt door energiebe- samenwerking.
ondersteunt u met informatie over sparende maatregelen te treffen. www.rotterdam.nl/groenegebouwen
rendement, techniek en wetgeving
Agentschap NL PROVADA SPECIAL 1

2. DUURZAAMSTE HOGESCHOOL
De Haagse Hogeschool in Delft is met een indrukwekkende energiegebruik kent, maar ook in staat is om een groot deel
GreenCalc+ score van 256 de meest duurzame hogeschool van zijn eigen energie te produceren.” De hoge duurzaam-
van Nederland. Bovendien is het de eerste onderwijsinstel- heidsscore is opmerkelijk, omdat scholen meestal lastig zijn
ling met een Energielabel A++. Architect Syb van Breda: “De te verwarmen en te koelen. “In tegenstelling tot de meeste
grootste duurzaamheidslag hebben we gemaakt door een andere gebouwen, lopen er de hele dag grote aantallen
extreem compact, goed geïsoleerd en slim ontwerp te mensen in en uit. Daarnaast varieert het gebruik van de
maken. Het leverde een gebouw op dat niet alleen een laag ruimtes continu. Dan is een leslokaal leeg, dan is het
plotseling gevuld met dertig studenten.” De installaties
worden vraaggestuurd geregeld, via het innovatieve
gebouwbeheersysteem Octalix. De toepassing van de
diverse energiebesparende technieken zorgt voor een
energiebesparing van 67% en een reductie van de
CO2-uitstoot van 65%. Het geheel aan installaties en het
ontwerp leverde de Haagse Hogeschool in 2009 de
NET-Trofee op; de prijs die jaarlijks door het ministerie
van VROM wordt uitgereikt aan een initiatief dat uitblinkt
door zijn energiezuinige aanpak. Het hele artikel is te lezen
op www.duurzaamvastgoedportal.nl
LEEGSTAND NEEMT TOE
Het totale aanbod kantooroppervlakte is 46,5 miljoen m2. Daarvan staat
volgens DTZ Zadelhoff 6,7 miljoen m2 leeg. De leegstand neemt toe. 28% staat
momenteel langer dan 3 jaar leeg. Dit komt neer op 1,9 miljoen m2. Met een deel
van het structurele aanbod is nauwelijks iets te beginnen. Dit zijn vaak objecten
FINANCIËLE Tijdelijk extra budget voor MIA
In verband met de extra maatregelen van het kabinet voor de
bestrijding van de kredietcrisis, is extra budget voor de MIA
op de minder goede locaties. Eigenaren moeten inzien dat dit probleem zich niet
vanzelf oplost en dat er actie moet worden ondernomen. Bron: DTZ-rapport:
Het aanbod veroudert, maart 2010.
REGELINGEN Vamil beschikbaar gesteld. Ondernemers kunnen in 2010
gebruik maken van 20 procent extra MIA (tot een maximum van Opname en aanbod
VOOR DUURZAME € 500.000 extra steun per onderneming), mits zij vóór de
economische crisis financieel gezond waren. Voor meer
informatie zie www.agentschapnl.nl/miavamil.
(x 1.000 m2 v.v.o.)
8000
UTILITEITSBOUW EIA – Energie Investeringsaftrek
6000
De EIA is een fiscale regeling van de ministeries van Financiën en 4000
Nieuwe Groenregeling Economische Zaken, vergelijkbaar met de MIA regeling. De
Nu ook voor grote nieuwbouwkantoren en voor renovatie regeling is bedoeld voor ondernemers die investeren in 2000
Op 30 maart is de nieuwe Groenregeling van het ministerie van energiebesparende maatregelen en duurzame energie. De aftrek
VROM in werking getreden. Voor zeer ambitieuze nieuwe van de fiscale winst bedraagt maximaal 44% van de investerings- 0 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
gebouwen is het voordeel in de nieuwe regeling tot drie keer zo kosten. Gemiddeld levert dit een voordeel op van 11% op de
Opname Aanbod
groot geworden. Het bedrag dat groen gefinancierd kan worden investering. Op de EIA-lijst staan ondermeer warmtepompen,
Bron: DTZ Zadelhoff
is opgetrokken van € 400 naar € 600 per m2 bvo. Daarnaast is de WKO in de bodem, grondwarmtewisselaars, HR-pompen,
beperking tot 5.000 m2 per project komen te vervallen. Nieuw in PV-systemen, zonnecollectorsystemen, diverse installaties voor
de regeling zijn de mogelijkheden voor duurzaam renoveren. verlichting, klimaatbesparingssystemen en WTW-installaties. ONDERZOEK TU DELFT:
Het voordeel neemt hierbij toe naarmate er meer energie wordt
bespaard. Projecten met een Groenverklaring komen bovendien
Sinds 2009 komen ook investeringen voor het verbeteren van
het energielabel van een bestaand utiliteitsgebouw voor EIA in
HELFT LEEGSTAANDE KANTOREN MOET
ook in aanmerking voor de Milieu Investeringsaftrek (MIA). aanmerking. Bedrijven die in 2010 investeren in energiebespa- WORDEN HERONTWIKKELD
De eisen voor nieuwbouw en renovatieprojecten zijn te vinden ring kunnen via de Energie-investeringsaftrek (EIA) in totaal
op www.agentschapnl.nl/groenbeleggen, of neem contact € 150 miljoen fiscaal terug krijgen. Voor meer informatie zie Volgens promovendus Hilde Remøy van de Technische Universiteit Delft zal na
op met het Secretariaat Groen Beleggen, 088-602 2416 of www.agentschapnl.nl/eia. de crisis al gauw de helft van de nu leegstaande kantoorpanden ongebruikt
groenbeleggen@agentschapnl.nl. blijven. In Amsterdam, de grootste kantorenmarkt in Nederland, staat momen-
De fiscale regelingen EIA, MIA en Vamil zijn aantrekkelijk voor teel 16,5% van de panden leeg. Landelijk ligt dat percentage op 13%. Een deel zal
MIA – Milieu Investeringsaftrek organisaties die inkomsten- of vennootschapsbelasting betalen komende tijd gesloopt moeten worden. Herontwikkeling en herbestemming,
De MIA en Vamil (Milieu Investeringsaftrek en Willekeurige en fiscaal eigenaar zijn van de bedrijfsmiddelen waarin zij bijvoorbeeld tot wonen, is volgens Remøy de enige oplossing. Herontwikkeling
afschrijving Milieu Investeringen) zijn fiscale regelingen van de hebben geïnvesteerd. Groenfinanciering en EIA of MIA zijn te van het bezit betekent voor de eigenaar meestal een forse verliespost bovenop
ministeries van VROM en Financiën voor ondernemers die combineren. De combinatie MIA en EIA gaat niet samen. de gemiste inkomsten als gevolg van de leegstand. De eigenaar die moet slopen
investeren in milieuvriendelijke bedrijfsmiddelen. Een zeer heeft een nog grotere verliespost. Want die houdt alleen de waarde van de
duurzaam utiliteitsgebouw, renovatie van een bestaand EOS - Energie Onderzoek Subsidie bouwgrond over. 'De eigenaren van langdurig leegstaande kantoren, vooral
utiliteitsgebouw, maar ook milieu-investeringen zoals een EOS is een programma van het Ministerie van Economische buitenlandse pensioenfondsen en particuliere beleggers, geven langzaam maar
vegetatiedak of gevelbegroeiingssysteem, een installatie voor Zaken voor innovatie en onderzoek naar energie-efficiency en zeker hun struisvogelgedrag op’, stelt Remøy. Bron: PropertyNL, april 2010.
het gebruik van regenwater, milieuvriendelijke verlichting, low duurzame energie. Afhankelijk van het type project kan bij
NOx-branders, waterbesparende toiletten en infiltratiesystemen verschillende EOS-regelingen een beroep worden gedaan op
komen voor de regeling in aanmerking. subsidie. Zie www.agentschapnl.nl/eos. DUURZAME KANS BESTAANDE KANTOREN
MIA erkent BREEAM-NL label SDE - Stimulering Duurzame Energieproductie Kan een bestaand kantoorgebouw door een duurzaamheidslag weer aantrek-
Met ingang van januari 2010 komen ook utiliteitsgebouwen met De SDE is een subsidieregeling van het ministerie van kelijk in de markt worden? DTZ Zadelhoff, INBO en Deerns ontwikkelden de
een BREEAM-NL certificaat in aanmerking voor de MIA. Bij een Economische Zaken. Op 31 mei is de categorie zon-PV geopend Duurzame Kans voor Bestaande Kantoren. Deze methodiek analyseert hoe
certificaat 'good' of beter komt 15% van de investering in voor installaties met een vermogen groter dan 15 kWp en kansrijk een verduurzaming van een gebouw is. Dat gebeurt op basis van
aanmerking voor fiscale aftrek. maximaal 100 kWp. Zie www.agentschapnl.nl/sde. gebouwkenmerken en commerciële criteria, zoals verbetering verhuurbaarheid,
imagoverbetering, verbetering uitstraling, verbetering welbevinden, energie-
besparing en geldbesparing. Vervolgens wordt het ambitieniveau van de
huurder en/of eigenaar vastgesteld. Dit ambitieniveau wordt vertaald naar
FINANCIËLE REGELINGEN VOOR DUURZAME WONINGBOUW concrete motieven en doelen. Er wordt een geschikte keuze gemaakt uit
maatregelen. Deze zijn gekoppeld aan meetbare duurzaamheidslabels, zoals het
Tijdelijk extra EIA budget voor huurwoningen energielabel, GreenCalc-scores of BREEAM-NL. Voor meer informatie:
Het kabinet heeft in 2009 besloten de crisisgelden ook ter beschikking te stellen voor het verbeteren van het energielabel van www.duurzamekans.nl
huurwoningen. Eigenaren van huurwoningen die in box 1 vallen kunnen gebruik maken van de EIA als zij het energielabel van
de huurwoningen met minimaal twee labelstappen verbeteren of als label B is bereikt. Omdat de EIA voor huurwoningen
1 december 2010 stopt, moeten investeringsverplichtingen vóór deze datum zijn aangegaan. Daarna is er nog maximaal drie jaar
VROM GAAT NIEUWBOUW KANTOREN
de tijd om de investeringen ter realiseren. Wordt er in de woning ook geïnvesteerd in zonneboiler of warmtepomp uit de STERK AFREMMEN
subsidieregeling Duurzame Warmte, dan kan dit gecombineerd worden met de EIA aanvraag. Op de site
www.agentschapnl.nl/eia staat ook een filmpje over het aanvragen van EIA voor huurwoningen. Het ministerie van VROM wil de nieuwbouw van kantoren in Nederland met
kracht gaan afremmen. Daarnaast moeten lege kantoren voor minimaal tien
Duurzame Warmte jaar een woonbestemming kunnen krijgen, in plaats van het maximum van vijf
Dankzij de regeling Duurzame Warmte is het voor particuliere huizenbezitters of verhuurders van woningen financieel jaar dat nu geldt. Demissionair minister van VROM Huizinga heeft maatregelen
aantrekkelijker om over te stappen op duurzame warmte installaties in de eigen woning. Met de huidige energieprijzen worden afgekondigd die vanaf 1 januari 2011 van kracht worden.
de aanschaf van een zonneboiler, warmtepomp, lucht/waterwarmtepomp of micro-wkk niet terugverdeind via de besparing op Zowel vastgoedadviseur DTZ Zadelhoff als Jones Lang LaSalle hebben aangege-
de energiekosten. Met subsidie kan dat wél. Het subsidiebedrag hangt af van de opbrengst (zonneboiler) of het opgesteld ven dat zij de aanpak van het het ministerie van VROM steunen.
vermogen (warmtepomp). Zie www.agentschapnl.nl/duurzamewarmte. Bron: Vastgoedjournaal.
Agentschap NL PROVADA SPECIAL 2

3. DUURZAME GEBIEDSONTWIKKELING
AGENTSCHAP NL ZET BREED IN OP NEDERLANDBOVENWATER EN
DUURZAME GEBIEDSONTWIKKELING DUURZAME VERSTEDELIJKING
NederLandBovenWater is een programma van en voor mensen die geraakt zijn door
Duurzame gebiedsontwikkeling, ofwel hoe kunnen functies op aanpak vanuit meerdere ruimtelijke schaalniveaus. In het gebiedsontwikkeling. Het programma - een initiatief van Habiforum en het Nirov –
het gebied van mobiliteit, natuurontwikkeling, leefbaarheid, programma duurzame gebiedsontwikkeling (DGO) gaat loopt van 2010 tot medio 2012. Centraal in het programma staan twaalf actuele
energietransitie, sociale stijging en economische groei elkaar Agentschap NL dit jaar samen met het ministerie van VROM en gebiedsontwikkelingspraktijken, waaronder Westflank-Haarlemmermeer, Rijnenburg
in de fysieke ruimte versterken, in plaats van belemmeren? spelers in het veld aan de slag om ontwerprichtlijnen voor DGO Utrecht en Watergraafsmeer Amsterdam. Meer dan 120 deelnemers uit het bedrijfsle-
Stedelijke gebieden hebben te maken met een opeenstapeling te ontwikkelen, innovatieve koploperprojecten te begeleiden en ven, overheid en het kennisveld leveren een actieve bijdrage in de ontwikkel- en
van eisen en tegelijkertijd dienen groei en krimp zich aan. de verworven kennis en ervaring te ontsluiten naar andere reflectiesessies. Agentschap NL is medetrekker van het thema ‘Duurzame gebiedsont-
Lokale en sectorale ontwikkelingen vragen om een integrale gebiedsontwikkelingen. wikkeling’. Met haar bijdrage verwacht Agentschap NL een impuls te kunnen geven aan
de noodzakelijke transitie naar duurzame verstedelijking. Onlangs wijdde de VROM-
raad nog een adviesrapport aan dit onderwerp.
EXTRA STIMULANS VOOR ENERGIE-
ZUINIGE NIEUWBOUWPROJECTEN MAKE-OVER
Begin mei zijn dertien vooruitstrevende nieuwbouwprojecten, 2015, op grotere schaal ervaring op te doen met zeer energie-
STATIONSGEBIED UTRECHT
door Minister Van Middelkoop voor Wonen, Wijken en zuinige, innovatieve nieuwbouw. De vernieuwingen kunnen In het stationsgebied en het westelijke deel van de binnenstad van Utrecht vindt
Integratie, aangewezen als excellent gebied. Bij deze projecten zowel technisch, organisatorisch en/of financieel van aard zijn. ingrijpende herstructurering plaats. Agentschap NL is betrokken bij de zoektocht
wordt ervaring opgedaan met zeer energiezuinig bouwen. Een De aanvragen moesten projecten betreffen waarin minimaal naar duurzame oplossingen voor deze gebiedsontwikkeling. Er zijn inmiddels vier
onafhankelijke commissie, bestaande uit projectontwikkelaars, een 25% betere energieprestatie dan wettelijk verplicht worden concrete duurzame projecten benoemd: groene daken, ondergronds afvaltransport,
bouwers, woningcorporaties, gemeenten en provincies, heeft gerealiseerd. Opvallend was dat veel aanvragen verder gingen photovoltaïsche cellen/panelen op perrondaken en warmte-koude-opslag (WKO).
de aanvragen beoordeeld. Er is ondermeer gelet op de mate in hun ambitie om energiezuinig te bouwen. Om (WKO) mogelijk te maken is nagedacht over een innovatieve oplossing, de
waarin opgedane kennis en ervaringen kunnen worden zogenaamde ‘biowasmachine’, waarbij ondanks de grondwaterverontreinigingen
toegepast in andere nieuwbouwprojecten elders in Nederland. Profiteren van kennis en ervaring toch WKO toepasbaar is.
Ook u kunt van de opgedane kennis en ervaring in de
Energiezuinige nieuwbouw excellente gebieden met innovatieve werkwijzen en Biowasmachine
Achterliggend doel van de regeling excellente gebieden is om, technieken profiteren. NL Energie en Klimaat, Agentschap NL De totale, integrale aanpak van de ondergrond (5-50 meter beneden maaiveld) is
vooruitlopend op het aanscherpen van de EPC-eisen in 2011 en informeert u op www.excellentegebieden.nl. ‘biowasmachine’ genoemd. Hierbij worden ‘open’ WKO systemen ingezet als
saneringstechniek en als duurzame energievoorziening. Het grondwater in het
De excellente gebieden Omvang project EPC ambitie stationsgebied wordt jaar in jaar uit rondgepompt, van koude naar warme bellen,
Alkmaar - Vroonermeer Noord 600 woningen woningen: 0,4 afhankelijk van het seizoen. Met als gevolg dat het grondwater voortdurend in
Almere - Hout Noord 4.320 woningen en 56.500 m2 woningen: 0,4 beweging is. Hierdoor kunnen verontreinigingen binnen het invloedgebied
utiliteitsbouw utiliteitsbouw: tussen 0,7 - 1,7 sneller over een groot oppervlak worden verplaatst. De betere menging heeft als
Amsterdam Oost-Watergraafsmeer - 455 woningen en 4.975 m2 utiliteitsbouw woningen en utiliteitsbouw: < 0,41 voordeel dat de bacteriën beter hun werk kunnen doen. Naast deze dynamiek
Jeruzalem heeft de verhoogde temperatuur (warmtebronnen) een positief effect op
Amsterdam Westerpark - De Houthaven 750 woningen en 68.000 m2 utiliteitsbouw woningen: max. EPC van 0,2 natuurlijke afbraakprocessen in de ondergrond.
utiliteitsbouw: max. EPC van 0,45 Zo ontstaat een actieve saneringssituatie waarbij WKO grootschalig wordt ingezet
Den Haag - Erasmusveld-Leywegzone 4.500 woningen en 47.500 m2 woningen: minimaal 25% onder de norm tot en de bodem op termijn schoner gemaakt wordt. Door de integrale oplossing van
utiliteitsbouw energieleverend de ondergrond wordt ca. 20 miljoen op de kosten bespaard.
utiliteitsbouw: minimaal 25% onder de norm Achtergrondinformatie vindt u op www.citychlor.eu of www.allesoverwko.nl.
Groesbeek - Stekkenberg West 244 woningen woningen: 0,6 in de eerste fase, daarna 0,4
Deventer - Steenbrugge 1132 woningen woningen: t/m 2014 tussen 0,3 en 0,4 daarna
< 0,3.
Heusden - Geerpark 750 woningen en 1000 m2 utiliteitsbouw woningen en utiliteitsbouw: minimaal 50%
onder de norm
Koggenland - Distriport 640.000 m2 utiliteitsbouw utiliteitsbouw: uitgangspunt is energie-
neutraal
Spijkenisse - De Elementen (Dijkzone) 348 woningen en 6.923 m2 utiliteitsbouw woningen en utiliteitsbouw: 25% onder de
norm
Uden - Velmolen Buiten 67 woningen woningen: variërend van 0,43 tot 0,46
Veere - Grijpskerke 54 woningen en 987m2 utiliteitsbouw woningen: ≤ 0,2
utiliteitsbouw: < 1.
Venlo - Villa Flora en Innovatoren 125.665 m2 utiliteitsbouw utiliteitsbouw: 0, 49 (Villa Flora) en < 1
(Innovatoren)
TOOLKIT DUURZAME
DOE MEE AAN DE COMMUNITY GEBIEDSONTWIKKELING
OF PRACTICE LEEFBAARHEID BINNENKORT OP DE MARKT
EN MOBILITEIT
Hoe komt u tot energieneutrale of zelfs energieleverende gebiedsontwikkeling?
Uit ervaring op andere beleidsterreinen is gebleken dat een De Toolkit Duurzame Gebiedsontwikkeling gaat u daarbij helpen. Deze wordt gemaakt
Community of Practice (CoP) een effectieve en inspirerende voor en door marktpartijen, in opdracht van Agentschap NL. De éérste tool die is
manier is om tot duurzame praktijkoplossingen te komen. uitgewerkt, betreft ‘Energie in de Ruimtelijke Ordening’ en geeft inzicht in een
Momenteel vormt Agentschap NL een nieuwe CoP die zich optimale mix van energieconcepten. Het is een rekentool die laat zien wat op korte én
richt op het raakvlak tussen bereikbaarheid (infrastructuur, lange termijn de CO2-uitstoot is in relatie tot investeringen, energie-exploitatiekosten
mobiliteit) en leefbaarheid in de gebouwde omgeving. en de kosten voor de eindgebruikers. Lees een uitgebreid artikel op
Agentschap NL zoekt professionals bij ondermeer gemeenten, www.agentschapnl.nl/gebiedsontwikkeling.
provincies en Rijkswaterstaat met een brede oriëntatie en
open mind. Discussies en cases worden afgewisseld met
concrete ontwikkelvragen onder leiding van ervaren begelei-
ders. Qua inhoud wordt ingezoomd op de toegevoegde
waarde van integrale duurzame oplossingen en op de vraag
hoe kun je door integraal te werken kansen herkennen en
waarmaken. De CoP bijeenkomsten vinden plaats op 29 juni,
14 september, 12 oktober en 16 november in de regio Utrecht.
De deelnemersbijdrage is € 500 excl. BTW. Voor meer
informatie kun u terecht bij Lidwien Reyn, 088 602 2434,
lidwien.reyn@agentschapnl.nl
Agentschap NL PROVADA SPECIAL 3

4. VOORBEELDPROJECTEN
UKP NESK
NAAR ENERGIEZUINIGE
SCHOLEN EN KANTOREN
Het ministerie van VROM / WWI heeft via het Unieke Kansen
Programma UKP NESK in totaal 5 miljoen euro subsidie
beschikbaar gesteld voor zeer energiezuinige praktijkprojecten.
Met deze tender wil het ministerie van VROM de sector
stimuleren in de omslag naar energieneutraalbouwen.
Een belangrijk doel van de NESK is om te leren van ervaringen
– technisch, procesmatig en financieel – met verdergaand
energiezuinig bouwen. Agentschap NL zorgt voor begeleiding,
monitoring, communicatie en publiciteit.
Meer informatie over de projecten vindt u op
www.agentschapnl.nl/ukp_nesk en op
www.agentschapnl.nl/energieneutraalbouwen.
NIEUWBOUW RENOVATIE
SO/VSO SCHOOL OBS WILGENSTAM
ODYZEE ROTTERDAM
GOES SCHIEBROEK
Stichting Emergis Stichting Boor
OdyZee, school voor speciaal en Stichting BOOR verduurzaamt OBS
voortgezet speciaal onderwijs in De Wilgenstam (PO). De school
Kloetinge, is een initiatief van krijgt een isolerende schil, een
Gemeente Goes, Stichting Respont klasse A binnenklimaat met WTW,
en Emergis/centrum voor geeste- verwarming en koeling via vloer-
lijke gezondheidszorg. Een nieuw systeem, een gesloten WKO-
schoolgebouw gebouwd volgens installatie met een warmtepomp en
het concept van Passief Bouwen en lokale energieopwekking met
de vijf eisen van Frisse Scholen. 300 m2 PV-panelen en windenergie.
Agentschap NL PROVADA SPECIAL 4

5. NIEUWBOUW NIEUWBOUW NIEUWBOUW NIEUWBOUW
TNT GREEN OFFICE HOOFDKANTOOR TWEEDE HUIS VILLA FLORA
HOOFDDORP CBW-MITEX GORINCHEM VENLO
Triodos / ZEIST Ballast Nedam IPM Gemeente Venlo
OVG Green Office bv Kropman Ballast Nedam IPM wil een eigen Villa Flora wordt eerst hoofd-
Triodos en OVG bouwen een nieuw CBW-Mitex ontwikkelt een nieuw energieneutraal en innovatief gebouw voor de binnenexpo van
hoofdkantoor voor TNT, met hoofdkantoor. Kropman Installaties kantoor bouwen, een boegbeeld Floriade 2012, later beeldbepalend
ambitie GreenCalc > 1000 punten en garandeert dat dit energieneutraal van duurzaamheid, met ambitie kantoor op Venlo GreenPark.
LEED Platinum. Architect Paul de wordt, via een energieprestatie- en Breeam Excellent. Het pand wordt Architect Kristinsson en adviseur
Ruijter ontwierp een compact onderhoudscontract met bonus- een showcase van duurzame Volantis hebben in opdracht van
gebouw met veel daglicht en malusregeling voor 15 jaar. Octalix energie technieken: warmte-koude Regio Venlo technieken van de
atrium. Energieconcept via WKO en levert een innovatief energie- opslag, warmtepomp, verlichting, energieleverende kas en C2C-
bio-WKK. Realisatie en beheer in managementsysteem met Energie- energiedak, PV en windmolens. principes toegepast.
innovatieve contractvorm. zuil met MyWorkplace. Architect
Rau past C2C-materialen toe.
NIEUWBOUW NIEUWBOUW NIEUWBOUW NIEUWBOUW
VO COMENIUS LYCEUM MFC BREDE SCHOOL BASISSCHOOL IN HART VMBO HUYGENS
AMSTERDAM WESTERGEEST VAN OIJEN COLLEGE EN DE
Merosch TRIEMEN OIJEN POLSSTOK
De Amarantis Onderwijsgroep wil Gemeente Eco-Maat Project HEERHUGOWAARD
een energieneutraal Comenius Kollumerland Energieneutrale school in het Hart Gemeente
Lyceum neerzetten met een De gemeente wil een energie- van Oijen in de gemeente Lith. Heerhugowaard
gezonde leer- en werkomgeving. neutraal Multifunctioneel Centrum Samenwerking van zes partijen met Energieneutrale school in stations-
Dit wordt gerealiseerd door goede bouwen, ingepast in het Friese veel expertise. De kracht zit in de gebied zal huisvesting bieden aan
afstemming van technieken. landschap. Corporatie Woon- koppeling van technieken, zoals twee scholen. Dankzij PPS con-
Een dubo-auditor zal de integrale Friesland treedt op als ontwikkelaar optimaal geïsoleerde en luchtdichte structie is expertise en inventiviteit
duurzaamheid en prestaties en gaat het MFC exploiteren en schil, biogas-WKK , zonnepanelen, van marktpartijen optimaal benut.
waarborgen. beheren. De duurzaamheid is drie collectieve warmtepompen, Ook lokaal energiebedrijf is
uitgewerkt volgens de Breeam LTV. Het biogas komt van een nabij betrokken. Veel aandacht voor
methodiek. gelegen mestvergister. kwaliteitscontrole en inregeling
installaties.
Agentschap NL PROVADA SPECIAL 5

6. Actueel
De financiële meerwaarde van duurzaam vastgoed
De vastgoedbranche is één van de sectoren waar op het gebied van duurzaamheid veel winst te behalen is. Door duurzaam
te ontwikkelen en te bouwen en door bestaande bouw te verduurzamen ontstaat er een aanbod van vastgoed met een
langere levensduur, lagere energiekosten, minder CO2-uitstoot en vaak meer betrokken huurders of kopers. Deze combina-
tie maakt dat er naast meerwaarde op het gebied van duurzaamheid, ook financiële meerwaarde zit aan duurzaam vast-
goed. Betrokken huurders en lagere energiekosten zorgen voor een stabiele bezettingsgraad en op de middellange termijn
een goede positie op de vastgoedmarkt. Met de strenger wordende bouw- en energienormen zal de vraag naar duurzame en
energiezuinigere panden alleen maar toenemen.
Triodos Bank is een bank die actief is op het gebied van duurzaam vastgoed. De bank ontwikkelt, financiert en belegt in
duurzame vastgoedprojecten en panden die duurzaam verbeterd kunnen worden. Triodos Bank kijkt daarbij verder dan Kantoorvilla in Baarn
alleen het aanbod van nieuwe gebouwen en richt zich ook op bestaande bouw en (rijks)monumenten. Monumenten zijn van Een mooi voorbeeld van een verduurzaamd project is het rijksmonument Villa
zichzelf per definitie al duurzaam. Niet alleen vanwege de lange levensduur van het gebruikte materiaal, maar ook vanuit Rusthoek in Baarn. Triodos Vastgoedfonds kocht het pand aan als beleggings-
cultureel oogpunt; cultureel erfgoed blijft op deze manier behouden voor de toekomst. Deze benadering past binnen de object. Deze kantoorvilla kreeg na de duurzame renovatie een Groenverklaring
Triodos Toets voor Duurzaam Vastgoed waarbij panden getoetst worden aan de hand van de 4 P’s People, Planet, Profit en van het ministerie van VROM en kon daardoor tegen een lagere rente groen
Project. Op al deze parameters moet een vastgoedobject of -project goed scoren of moet er verbetering mogelijk zijn. gefinancierd worden door Triodos Groenfonds.
Samen met huurder AT Osborne werd gekeken hoe economische en duurzame
ontwikkeling hand in hand konden gaan bij de verduurzaming van dit gebouw.
Het resultaat van de verduurzaming van het rijksmonument in Baarn is een
Triodos Bank is als financier betrokken bij verschillende Triodos Vastgoedfonds is het enige beursgenoteerde succes. Op alle vier de P’s van de Triodos Toets voor Duurzaam Vastgoed is een
vastgoedprojecten met maatschappelijke meerwaarde. duurzame vastgoedfonds van Nederland. Het fonds aanzienlijke verbetering gerealiseerd. En minstens zo belangrijk is dat Triodos
De financieringsstructuur sluit naadloos aan bij het belegt in de meest innovatieve duurzame kantoren van Vastgoedfonds als eigenaar, Triodos Bank en Triodos Groenfonds als financier-
vastgoed. De dienstverlening van Triodos Bank is Nederland. Het betreft nieuwbouw en bestaande bouw ders en AT Osborne als huurder allen terugkijken op een goede samenwerking
gericht op (particuliere) vastgoedbeleggers, landgoed waarin gewerkt is met duurzame materialen. Bovendien aan een prachtig project.
eigenaren maar ook partijen die sociale woningen hebben deze gebouwen een laag energieverbruik,
verhuren, bouwen, renoveren en/of herbestemmen, liggen zij op goed bereikbare locaties en hebben zij een People Result before
zoals woningcorporaties. Daarnaast verstrekken we optimaal binnenklimaat voor de gebruikers. Het fonds 10.0 Result after
8.0 Ambition
financieringen aan organisaties en particulieren die zich heeft speciale interesse voor monumenten, waar
6.0
richten op het behoud en exploitatie van (rijks) natuur- en cultuurbehoud met een gedegen rendement
4.0
monumenten. Met Triodos Groenfonds bieden we gecombineerd kunnen worden. 2.0
aantrekkelijke financieringen aan projecten die in bezit Contactpersoon: Guus Berkhout, tel. 030 693 65 33 Project 0.0 Planet
zijn van een Groenverklaring. Tevens vragen wij een
Groenverklaring aan voor projecten die hiervoor in
aanmerking komen.
Contactpersoon: Jurrien Appers, tel. 030 694 26 16
Profit
Actueel DUURZAAM-
Dutch Green Building Council: duurzaamheid meetbaar maken
HEID IN
Duurzame Innovator Pitch
Tijdens de PROVADA 2010 beleeft de Duurzame Innovator Pitch zijn tweede
Dutch Green Building Council (DGBC) reikte op 15 april 2010 tijdens de
vakbeurs Building Holland de eerste twee BREEAM-NL Nieuwbouw ontwerp-
RETAIL
editie. Opnieuw presenteren jonge, startende, innovatieve ondernemers hun certificaten uit. De ontvangers waren het TransPort kantoorgebouw van De Nederlandse winkelvastgoed-
duurzame ideeën voor de vastgoedmarkt op deze beurs. Vijftien innovaties Schiphol Real Estate (Very Good, 3 sterren) en een door de Belgische inves- markt is verantwoordelijk voor 18%
staan tentoongesteld op de Green Market. De uiteindelijke winnaar ontvangt teerder WDP ontwikkeld logistiek platform in Tilburg (Good, 2 sterren). van het energiegebruik in de totale
10.000 euro aan prijzengeld, een full colour advertentie in het DGBC- De beoordelingsmethodiek BREEAM-NL Nieuwbouw werd vorig jaar utiliteitsbouw. Hier zijn grote
magazine, één jaar gratis lidmaatschap en maatwerkondersteuning bij de september gelanceerd als het eerste – voor de Nederlandse markt geldende besparingen mogelijk. Een compli-
verdere ontwikkeling van zijn idee. Daarnaast lift de winnaar mee op de met – duurzaamheidskeurmerk voor nieuwbouw dat internationaal meetelt. cerende factor is het grote aantal
de prijs gegenereerde publiciteit. Binnen BREEAM wordt niet alleen gekeken naar het energieverbruik van een betrokken partijen met wisselende
pand, maar ook naar landgebruik, ecologie, het bouwproces, watergebruik, belangen. De retail- en vastgoed-
afval, vervuiling, transport, materialen, gezondheid en comfort. sector hebben hun krachten
De Dutch Green Building Council ontstond in 2008 als een door de vastgoed- gebundeld. In maart 2010 is het
en bouwbranche geïnspireerd initiatief vanwege de toenemende vraag naar Platform ‘Koplopers Duurzaamheid
toetsing van duurzame ontwikkeling in het vakgebied. in Retail’ van start gegaan. De
initiatiefnemers zijn: Agentschap
BREEAM NL Bestaande bouw NL, Dutch Green Building Council,
DGBC werkt momenteel hard aan de realisatie van BREEAM-NL voor IVBN, NEPROM, NeVaP en NRW.
Bestaande Bouw en gebruik. Het keurmerk beoordeelt de gebouweigen- Op de PROVADA worden de eerste
schappen én het beheer en gebruik ervan. De beoordelingsmethode helpt resultaten gepresenteerd.
eigenaars van bestaande gebouwen de operationele kosten terug te brengen
en de ecologische prestaties te verbeteren. Dit verhoogt de marktwaarde en
garandeert een blijvend goede positie in het totale Nederlandse aanbod aan
gebouwen.
ZES MARKTPARTIJEN IN
Naast de negen categorieën uit BREEAM-NL nieuwbouw, krijgt deze methode DUURZAAM WINKEL-
ook een indeling in drie stappen, variërend van self assessment tot volledig
certificeringtraject. Stap 2 wordt een internationale benchmark via de
INITIATIEF AM
database van de International Sustainability Alliance (ISA). Corio, SCM Europe, Grontmij
Vastgoedmanagement, CBW-MITEX
Duurzaamheidskeurmerk Gebiedsontwikkeling en BAM Advies & Engineering
Ondertussen werkt de DGBC ook nog aan een duurzaamheidkeurmerk voor hebben zich aangesloten bij het
gebiedsontwikkeling. Er is een mooie lijst van pilots samengesteld met initiatief van gebieds- en vastgoed-
aansprekende projecten als Venlo Greenpark, VU/Kenniskwartier aan de ontwikkelaar AM om de Toolkit
Amsterdamse Zuidas, het Rotterdam Central District, Schiphol Oost en Park Duurzaam Winkelvastgoed te
20|20 in Haarlemmermeer. In totaal nemen er maar liefst 23 pilotprojecten ontwikkelen. De Toolkit heeft als
deel aan de eerste inputronde. doel de duurzaamheid van winkel-
centra structureel te verbeteren.
Meer informatie vindt u op: www.dgbc.nl of www.breeam.nl
Agentschap NL PROVADA SPECIAL 6

7. Tools voor asset managers met de Schoon Licht Scan. Deze berekent subsidiebedrag voor een consortium van National Contact Point, bij EG-Liaison,
NIEUWS! Handige tools voor gebouweigenaren en
asset managers om de energie-efficiency
en binnenmilieukwaliteit van gebouwen
voor u de mogelijke energiebesparing, uw
investering en de terugverdientijd. Zie
www.slimmeenergie.nl.
tenminste drie partners uit drie verschil-
lende EU landen ligt rond een miljoen
euro. Projectvoorstellen dienen aan te
Kathrin Braun, 088 602 5250, of
www.egl.nl.
te verbeteren en duurzaamheid te stimu- sluiten bij het werkprogramma van de
leren, kunt u snel vinden op onze web- LED-verlichting Europese Commissie voor 2010. CENTRAL POST
Voorbeeldprojecten sites www.duurzaamvastgoedportal.nl Dat LED-verlichting een grote toekomst Dit is te vinden op de website van IEE. ECONOMISCHE AANJAGER
Energieneutrale en zeer energiezuinige en www.slimmeenergie.nl. Een selectie: tegemoet gaat, daar zijn de deskundigen De call (subsidieronde) is open gegaan
projecten uit de projectendatabase van • Stappenplan verduurzaming kantoren het wel over eens. Maar in welke gevallen op 23 maart en sluit op 24 juni 2010. LSI project investment heeft het oude
Agentschap NL zijn nu te raadplegen via • Energiebesparingsverkenner doet u er verstandig aan om nu al over te Meer informatie bij het National Contact postsorteerbedrijf in Rotterdam
internet. De komende tijd zullen er steeds Utiliteitsbouw stappen op LED? In opdracht van Point bij EG-Liaison, Kathrin Braun, verbouwd tot een modern multi-
meer projecten verschijnen. U vindt de • EPA-U Maatwerkadvies Agentschap NL stelde het onderzoeks- 088 602 5250, of www.egl.nl. tenant gebouw: een zeer duurzaam
voorbeeldprojecten voor utiliteitsbouw, • EPCheck bureau LED Expert een handzame Of bij de website van de EU monument met label A en GreenCalc
woningbouw en gebiedsontwikkeling op • Installatie Performance Scan brochure op over LED-verlichting voor http://ec.europa.eu/energy/intelligent. score 252. Het gebouw is begin 2010
www.duurzaamvastgoedportal.nl. • Schoon Licht Scan huishoudens en utiliteitsgebouwen. opgeleverd en voor 80% verhuurd
• Leidraad Prestatie Contracten Zie www.agentschapnl.nl/schoonlicht. KP7 aan ondermeer ProRail, TNT, Achmea
Vernieuwd energielabel • Maatregelendatabase voor kantoren, KP7 is het 7e kaderprogramma van de en Stichting Jeugdzorg Rotterdam.
Vanaf 1 januari 2010 is het vernieuwde zorg- en onderwijsgebouwen Duurzaamheidsscan CFP EU voor onderzoek en technologische Ook gaat LSI zelf een deel gebruiken.
energielabel voor gebouwen beschikbaar. Corporate Facility Partners heeft een ontwikkeling. Het loopt zeven jaar, van LSI heeft daarnaast het initiatief
Diverse nieuwe duurzame technieken Energiebesparingsverkenner CO2-scan ontwikkeld voor bestaande 2007 tot en met 2013. Het programma genomen voor de herontwikkeling
tellen nu mee bij de bepaling van het Utiliteitsbouw EBVU panden. De scan maakt het energiege- heeft een totaal budget van meer dan van de WeenaBoulevard.
energielabel, zoals decentrale ventilatie, Speciaal voor gebouwbeheerders en bruik, de CO2-reductie en besparingen 50 miljard EUR. KP7 is een belangrijk LSI-directeur Luc Smits: “Wij zien
micro-WKK en bodemisolatie van de facilitair managers heeft Agentschap NL zichtbaar. Lees het interview met Huub instrument om te beantwoorden aan de duurzaamheid in de context van
kruipruimte. De waardering van bestaande de Energiebesparingsverkenner Utiliteits- Boissevain en Bram Adema op Europese behoeften voor banen en maatschappelijke ontwikkelingen.
technieken zoals zonneboilers is daarnaast bouw laten ontwikkelen. De EBVU geeft www.circle-of-blame.nl. concurrentievermogen en om de leidende Voor ons betekent dat – en dat doen
verbeterd. Zie www.energielabelgebouw.nl. snel inzicht in het energieverbruik van positie in de wereldwijde kennisecono- we al meer dan tien jaar – het opnieuw
een gebouw, energiebesparingsopties en IEE 2010 open tot 24 juni mie te vergroten. Het geld wordt voor het in de markt brengen van grote kans-
Interactieve website geeft kosten- en milieubesparingen. Daarnaast Het tweede Intelligent Energy Europe grootste gedeelte gespendeerd aan arme gebouwen en daarmee opnieuw
energiecijfers op maat geeft de EBVU een indicatie van het programma (IEE-II) is hét instrument van subsidies voor onderzoeksactoren binnen meerwaarde en impuls geven aan
De interactieve website Energiecijfers.nl huidige energielabel en het mogelijke de EU om niet-technologische projecten Europa en daarbuiten, om onderzoek, omliggende wijk en leefomgeving.
levert een schat aan informatie over label na het nemen van de voorgestelde op energiegebied te ondersteunen. Dit technologische ontwikkeling en Onze focus ligt daarmee op binnen-
energieprijzen, energielabels en andere maatregelen. Zie www.slimmeenergie.nl programma wil het aandeel duurzame demonstratieprojecten te cofinancieren. stedelijke ontwikkeling en heront-
aspecten van energiegebruik in de energie vergroten door niet-technische De activiteiten gefinancierd door KP7 wikkeling. Het Central Post fungeert
gebouwde omgeving. Energiecijfers.nl Schoon Licht Scan barrières op te heffen, de toegang tot de moeten een Europese toegevoegde na jarenlange leegstand nu als econo-
biedt de mogelijkheid om zelf een grafiek In utiliteitsgebouwen gaat ongeveer 22% markt te verbeteren en de bewustwording waarde hebben, en de uitvoering moet mische aanjager voor Rotterdam
of tabel samen te stellen waardoor het van de energie op aan verlichting. Dat kan te bevorderen. Het budget voor 2010 is gebeuren door een consortium van Centrum”. Zie ook www.lsi.eu.
gegevensaanbod altijd aansluit bij uw gemakkelijk 30 tot 60% minder. Of dat vastgesteld op 56 miljoen euro voor deelnemers uit verschillende Europese Het hele artikel is te lezen op
specifieke wensen. ook in uw kantoor, school of bedrijfshal projecten. Tot 75% van de subsidiabele landen. Voor meer informatie: www.duurzaamvastgoedportal.nl
Zie www.energiecijfers.nl. het geval is kunt u eenvoudig verkennen kosten wordt vergoed. Een gemiddeld http://ec.europa.eu, of raadpleeg het
NeVaP 'Handboek Vastgoedmanagement'
Tijdens de PROVADA 2010 is het 'Handboek Vastgoed-
FACILITAIR MANAGER HEEFT DHV KANTOOR VAN LABEL G
management' gelanceerd. Maarten Vermeulen (Protego
DOORSLAGGEVENDE ROL BIJ NAAR A
Real Estate Investors) en Mariëlle Wieman (NeVaP) hebben
samen met 24 senior vastgoedprofessionals dit bijna 500
pagina's tellende studieboek geschreven voor studenten
SUCCESVOL ENERGIEZUINIG Het 40 jaar oude hoofdkantoor van DHV in Amersfoort
wordt ingrijpend gerenoveerd en maakt een labelsprong
vastgoed(management) aan HBO en universiteit. Daarnaast
is het boek een naslagwerk voor vastgoedprofessionals.
BOUWEN van energielabel G naar A. Voor de oude gevel is een
transparante gevel geplaatst. Deze combineert betere
Het 'Handboek Vastgoedmanagement' besteedt veel Minder energieverbruik en meer werk- inbrengen en een vertaling naar de daglichttoetreding met zongestuurde lichtwering.
aandacht aan duurzaamheid. Het boek is een initiatief van comfort zijn mooie beloftes die met praktijk maken. En dus al vroeg in het
NeVaP (Nederlands Vastgoedmanagement Platform) en duurzaam bouwen in het verschiet liggen. bouwproces, bij de planfase een
wordt uitgegeven door Noordhoff Uitgevers. Maar alertheid blijkt geboden. In alle belangrijke rol opeisen: dit blijkt de
bouwfases vallen beslissingen die van sleutel tot succes. Alleen zo is de
invloed zijn op het realiseren van deze energiezuinige kantooromgeving écht
Handboek groene ambities.Een goed binnenklimaat afgestemd op de eindgebruiker.
Vastgoedmanagement
in kantoren is essentieel voor goede
werkprestaties en een laag ziekteverzuim. Lees het volledige artikel in Facilitair
Maar dragen de doelstellingen op het Management Magazine van maart jl.,
gebied van energiebesparing daar ook met interviews met Rick Wolleswinkel,
aan bij, of zijn ze soms zelfs strijdig met directeur van Octalix, Gert Harm ten
een gunstig binnenklimaat? Volgens het Bolscher, manager bij DWA, en Victor
praktijkonderzoek van Agentschap NL, de Vries, projectleider bij de gemeente
uitgevoerd in twintig kantoorgebouwen, Goes.
Redactie:
gaan een energiezuinig gebouw en een Het volledig onderzoek ‘Energie-
Maarten Vermeulen
Mariëlle Wieman
goed binnenklimaat wel degelijk samen. efficiëntie en een goed binnenklimaat:
Eerste druk
De facilitair manager kan kennis over de een succesvolle combinatie?’ vindt u
gebruikers en het beheer van het gebouw op de site www.slimme-energie.nl.
8-4-10 14:06
AGENTSCHAP NL STIMULEERT DUURZAAM VASTGOED LEIDRAAD PRESTATIECONTRACTEN 2.0
Agentschap NL voert het energiebesparings- Agentschap NL biedt:
NU BESCHIKBAAR
programma van het ministerie van VROM / • instrumenten en kennis die hun effectiviteit
Wonen, wijken en integratie voor de gebouwde in de praktijk bewezen hebben In 2009 heeft SenterNovem een leidraad laten ontwikkelen als onder-
omgeving uit. Wij ondersteunen koplopers die • overzicht van fiscale regelingen en subsidies steuning bij het opstellen van prestatiecontracten voor technisch beheer
de Circle of Blame doorbreken en energieneu- • makelen en schakelen: ondersteuning op en onderhoud van gebouwen. Deze leidraad heeft geleid tot veel
traal vastgoed bouwen of bestaande kantoor- maat, inzet van ons netwerk positieve reacties uit de markt. Zo maken ondermeer Octalix, winnaar
gebouwen sterk verduurzamen. Ons doel is het • extra publiciteit via publicaties, artikelen, van de Innovator Pitch 2009, en het Ontwikkelingsbedrijf Rotterdam
stimuleren en opschalen van nieuwe duurzame beurzen en congressen. (OBR) gebruik van de leidraad. Agentschap NL heeft meerdere verzoeken
technieken. Onze adviseurs duurzaam vastgoed zijn: voor aanvullingen ontvangen. Daarop is besloten om een verdiepings-
Hans Korbee, Selina Roskam, Albert Hulshoff, slag te maken: versie 2.0. In leidraad 2.0 vindt u ondermeer tools voor:
Irma Thijssen, telefoon 088 - 602 2451. • monitoring
• definiëren van KPI’s
• gebruikersgedrag in relatie tot gebouwprestaties
• storingsanalyse
• model-prestatiecontract
Leidraad 2.0 is samengesteld door adviesbureau Corporate Facility
Partners, op basis van interviews met Octalix, Kropman
Installatietechniek, OBR, TNT en Triodos Bank. Leidraad 2.0 is te
Hans Korbee Selina Roskam Albert Hulshoff Irma Thijssen downloaden via www.duurzaamvastgoedportal.nl.
Agentschap NL PROVADA SPECIAL 7

8. VASTGOEDFONDSEN ZWIJGEN OVER
CO2-DOELSTELLINGEN
Vastgoedfondsen geven onvoldoende inzicht in hun inspannin- uitstoot, terwijl de gebouwde omgeving verantwoordelijk is
gen om energie te besparen en CO2-uitstoot terug te dringen. In voor 40% van de totale CO2-uitstoot in Nederland", vertelt
vergelijking met andere sectoren bieden vastgoedfondsen Giuseppe van der Helm, directeur van VBDO. Daarnaast gaven de
weinig informatie over hun duurzame bedrijfsvoering in publiek vastgoedfondsen aan verduurzaming van hun portefeuille niet
beschikbare documenten. Zo blijkt uit een onderzoek onder de alleen te kunnen oppakken. “Een aantal fondsen gaf aan zich in
tien grootste vastgoedfondsen door de Vereniging van Beleggers een spagaat te bevinden tussen huurder en belegger. Huurders
voor Duurzame Ontwikkeling (VBDO) in opdracht van willen zo min mogelijk betalen en beleggers willen een zo hoog
Agentschap NL. “Het is opvallend dat vastgoedfondsen weinig mogelijk rendement", legt Van der Helm uit." Het rapport van
tot geen aandacht besteden aan energiebesparing en CO2- januari 2010 is te vinden op www.duurzaamvastgoedportal.nl.
EEN GEBOUW DAT LEEFT
C2C PRINCIPES TOEGEPAST BIJ NIOO-KNAW GEBOUW IN WAGENINGEN
In de loop van 2010 zullen twee van de drie vestigingen van Op het terrein zal ook op compleet nieuwe manieren
BOUWFONDS KOPLOPER
het Nederlands Instituut voor Ecologie (NIOO KNAW)
verhuizen naar een nieuwe locatie in Wageningen. In het
duurzame energie worden ingezet. Denk daarbij bijvoor-
beeld aan zeer diepe warmteopslag in de ondergrond –
IN VERDUURZAMING
glasrijke gebouw, ontworpen door Claus & Kaan
Architecten, komen laboratoria en kantoren voor 160
mensen en daarnaast kassen, onderzoeksvelden en
waarschijnlijk goed voor 70% besparing op verwarming en
koeling – en het omzetten van eigen afval en uitwerpselen
in energie en voedingsstoffen. NIOO directeur Louise Vet:
KANTOORPANDEN
proefvijvers. Bij het ontwerp is zo veel mogelijk uit gegaan “Wij proberen met ons gebouw niet de omgeving zo min Bouwfonds Real Estate Investment Management (REIM) en Honeywell hebben
van de cradle to cradle filosofie: getracht wordt zoveel mogelijk te belasten, maar eerder zo veel mogelijk aan in mei een intentieverklaring getekend voor de verduurzaming van een
mogelijk kringlopen (energie, water, voedingsstoffen) onze omgeving bij te dragen. Zo zullen we op verschillende kantoorpand voor de Rijksgebouwendienst, van energielabel G naar D.
gesloten te krijgen. De ambitie is om het slimst lerende manieren de biodiversiteit in de omgeving bevorderen.” Hierbij is Honeywell verantwoordelijk voor de engineering en de begeleiding.
duurzame onderzoekslaboratorium van Nederland te Zie: www.nioo.knaw.nl/content/dossier-nieuwbouw-nioo. Het bedrijf garandeert daarnaast een toekomstige energiebesparing.
worden, met bijvoorbeeld toepassing van de allernieuwste
(en nog niet volledig uitontwikkelde) technieken op het Energielabel C of D
gebied van energieopwekking, duurzaam energiegebruik, De Rijksgebouwendienst huurt het pand aan de Haagse Neuhuyskade 40 van één
materiaalkeuze en CO2 uitstoot. van de fondsen van Bouwfonds REIM. Sinds 1 januari koopt en huurt de Rijks-
overheid alleen gebouwen die binnen twee jaar met twee labelstappen verduur-
zaamd zijn, of minstens label C hebben. De doelstellingen van Bouwfonds REIM
sluiten daar op aan. ‘Ons streven is om gebouwen in onze fondsen binnen vijf jaar
op energielabel D te hebben en gebouwen aan te kopen met minimaal label C’,
vertelt Anthony Gijsbers, directeur van Bouwfonds Real Estate Services.
ESCO: Energy Service Company
Het project Neuhuyskade is een nieuwe stap in verduurzaming van bestaande
kantoorgebouwen. Bouwfonds REIM schakelt namelijk een Energy Service
Company (ESCO) in: Honeywell Building Solutions, uitvoerder van gebouwbeheer-
systemen. Honeywell zorgt voor de benodigde technische kennis, ontwerpt en
begeleidt de verduurzamingsmaatregelen en is verantwoordelijk voor de
administratie. Het bedrijf garandeert de energiebesparing van 25 procent binnen
de verwachte terugverdientijd van de installatiekosten. In de Verenigde Staten,
Engeland en Duitsland zijn ESCO´s al ingeburgerd in de vastgoedmarkt.
www.duurzaamvastgoedportal.nl ondersteunt u
met informatie
over DE TEMPEL KRIJGT MET
rendement, WARMBOUWEN LABEL A
techniek en
wetgeving Het monumentale kantoorpand de Tempel in Den Haag
wordt gerenoveerd volgens het concept van WarmBouwen.
Architectonische details van het interieur blijven zo
behouden. Bij WarmBouwen wordt een gebouw gezien als
Dit is een publicatie van: een systeem dat functioneert in evenwicht met zijn
omgeving. Er wordt gebruik gemaakt van natuurlijke
Agentschap NL materialen en de schil is selectief doorlaatbaar en kan naast
NL Energie en Klimaat warmte, kou, CO2 en zuurstof ook het vocht reguleren.
Croeselaan 15 Door de renovatie zal de Tempel het eerste rijksmonument
Postbus 8242 | 3503 RE Utrecht in Nederland worden met energielabel A. Op deze locatie is BOUWFONDS REIM VREEST TWEEDELING
www.agentschapnl.nl/utiliteitsbouw warmteopslag gevonden in de Haagse Beek die onder het
gebouw stroomt. De afdeling Archeologie van de gemeente
KANTORENMARKT OP BASIS VAN
© Agentschap NL |Juni 2010 Den Haag gaat de Tempel huren. DUURZAAMHEID
Publicatie-nr. 2KPUB1022 Zie ook www.duurzaamgebouwd.nl.
Assetmanager Bouwfonds REIM ziet een structurele tweedeling ontstaan in de
Hoewel deze publicatie met de grootst mogelijke zorg is samengesteld kan Nederlandse kantorenmarkt. Vooral het niet-duurzame deel van die markt zal
Agentschap NL geen enkele aansprakelijkheid aanvaarden voor eventuele de komende jaren in toenemende mate onaantrekkelijk worden voor beleggers.
fouten. Bouwfonds ziet daarentegen de periode 2010-2011 wél als een goed instap-
moment voor beleggingen in het duurzame of te verduurzamen deel van de
Agentschap NL is een agentschap van het ministerie van Nederlandse kantorenmarkt. De asset manager hanteert hierbij een ruim
Economische Zaken. Agentschap NL voert beleid uit voor duurzaamheidbegrip, dat verder gaat dan het energieverbruik en de CO2-
diverse ministeries als het gaat om duurzaamheid, innovatie uitstoot. Hierbij wordt ook rekening gehouden met structurele duurzaamheids-
en internationaal. Agentschap NL is hét aanspreekpunt voor apecten als bereikbaarheid, kwaliteit van een locatie en flexibiliteit van het
bedrijven, kennisinstellingen en overheden. Voor informatie gebruik. Over kantoren die niet voldoen aan deze duurzaamheidcriteria is
en advies, financiering, netwerken en wet- en regelgeving. Bouwfonds REIM niet positief gestemd. De rendementsverschillen tussen
duurzame panden en niet-duurzame panden zullen toenemen.
De divisie NL Energie en Klimaat versterkt de samenleving door Bron: Vastgoedmarkt.nl.
te werken aan de energie- en klimaatoplossingen van de
toekomst.
Agentschap NL PROVADA SPECIAL 8