1. | 132
Inl eid in g
Hartcoherentie is een meetbare fysiologische toestand waarin sprake is van een goede
samenhang tussen hart, hersenen en zenuwstelsel. Het is een sterke indicator voor het
emotioneel welzijn. Werknemers met een sterk verminderd emotioneel welzijn, die per
se naar het werk willen komen terwijl ze beter thuis kunnen blijven, veroorzaken meer
kosten dan wanneer ze ziek thuis waren gebleven – zo heeft onderzoek uitgewezen. Dit
heet presenteïsme. Anders dan bij absenteïsme hebben bedrijven gewoonlijk geen zicht
op de kosten van presenteïsme.
Het blijkt dat mensen doorwerken vanwege financiële problemen, werkstress en druk
op de werkplek. Het kan er dus op duiden dat doorwerken tijdens ziekte, met minder
werkvermogen of met slaaptekort, net als bij ziekteverzuim een teken is van onderlig-
gende problemen. Aangezien werknemers wel aanwezig zijn, kunnen werkgevers en
managers deze problemen onderschatten en signalen missen dat het niet goed gaat.
Onderpresteren is hiervan het gevolg. Dit gedrag kan versterkt worden door verborgen
emoties, aannames en behoeften van de werknemer.
De hartcoherentiemethode is een nieuwe en krachtige aanpak om medewerkers te
ondersteunen bij dreigende stagnatie in hun functioneren of hun loopbaan. De aan-
dacht is daarbij meer op preventie gericht. De methode kan in een vroeg stadium van
klachtenontwikkeling gebruikt worden om productieverlies en/of uitval te voorkomen.
Hartcoherentie geeft coaches een mogelijkheid om de fysieke stressreactie bij mede-
werkers te verminderen en om hen bewust te maken van onderliggende problemen van
de slechte werkprestaties. Op deze wijze is de stap ook gezet in de richting van duur-
zaam effectief functioneren.
Werknemers met de diagnose werkstress of overspannenheid maken circa 80% uit
van het aanbod aan psychische problematiek van de bedrijfsartsen in Nederland.
14 Hartcoherentie-
methode
Balans in
persoonlijk welzijn
Johan Maigret

2. 133 |
B a s i s c o n c ep t en o n t s ta a n s g e s c hied eni s
In tegenstelling tot wat veel mensen denken, slaat het hart niet zo regelmatig. Dit is
volstrekt normaal, want hierdoor is het in staat zich aan allerlei omstandigheden aan
te passen. Dit verschijnsel heet hartritmevariatie. Deze eigenschap geeft een indica-
tie van de flexibiliteit van hart- en bloedvaten en is tevens een goede graadmeter van
iemands emotionele gesteldheid.
Het identificeren van de fysiologische toestand waarin herstel wordt bevorderd, waarin
optimale prestaties mogelijk zijn en waarin sprake is van emotionele stabiliteit, is het
resultaat van meer dan twintig jaar onderzoek aan het HeartMath Institute in Amerika.
Deze fysiologische toestand wordt ‘hoge coherentie’ genoemd (zie afbeelding 14.1),
een toestand waarin sprake is van synchronisatie tussen het hart, de hersenen en het
zenuwstelsel. Dit heeft het inzicht in interacties tussen de organen en het regelsys-
teem bevorderd: interacties die van invloed zijn op onze cognitieve functies, zoals hel-
derheid van denken, inzicht, het nemen van strategische beslissingen en de manier van
communiceren, maar ook op onze reactiesnelheid, coördinatie en prestaties.
Het hart oefent veel invloed uit op zowel ons emotionele brein (limbisch systeem) als
ons rationele brein (neocortex). Op grond van de informatie vanuit het hart worden in
de hersenen allerlei biochemische en elektrische reacties in gang gezet: voor bijvoor-
beeld de bloeddruk, ademhaling en de aanmaak van stresshormonen. In tegenstelling
tot wat we vaak denken, namelijk dat onze hersenen alles primair controleren, ligt de
werkelijke basis in dit geval dieper: in ons hart.
Simpel gesteld worden alle in- en externe indrukken eerst door het hart verwerkt. Het
vertaalt deze stimuli in gevoelens; deze worden doorgegeven aan de hersenen, die er
Afbeelding 14.1: Als het patroon onregelmatig en chaotisch verloopt, is er sprake van een zekere
innerlijke onrust (lage coherentie); bij een hoge hartcoherentie zien we een regelmatig patroon
Lage coherentie
• gestrest
• moeilijker te focusen
• blokkeert intuïtie/
creativiteit
• vertraagt reactietijd
• algehele malaise
Hoge coherentie
• geconcentreerd
• makkelijker focussen
• toegang tot intuïtie/
creativiteit
• snellere reactietijd
• gevoel van welbehagen
14 H artcoherentiemethode

3. | 134
B r e i n i n b a l a n s
op hun beurt een ‘verklaring’ aan geven. Elke verandering in onze emotionele toestand
verandert het elektromagnetische veld van het hart, wat weer een hele reeks veran-
deringen in het lichaam teweegbrengt. In onze westerse cultuur zijn we ons hier niet
meer van bewust en registreren we voornamelijk de door de hersenen verwerkte infor-
matie.
Met behulp van de hartcoherentiemethode zijn de hartslag en de hartritmevariabiliteit
zichtbaar te maken, bijvoorbeeld op het computerscherm.
He t m o d el in d e pr a k t i jk
Door chronische overbelasting en werkstress, zoals bij presenteïsme het geval kan
zijn, raken lichaamssystemen uit balans. Het gaat om systemen die betrokken zijn bij
activiteit, stress en ontspanning, zoals hormonale systemen, het autonome zenuwstel-
sel, de bloeddruk, ademhaling en glucoseverbranding. Ook organen kunnen ontregeld
raken; denk aan hart, maag en darmen. Hierdoor kunnen tal van psychische en licha-
melijke klachten ontstaan en is er sprake van een lage coherentie (afbeelding 14.1).
Deze stressreacties lopen via een regelsysteem in de hersenen: de hypothalamus. De
reactie begint direct in het autonome zenuwstelsel, dat verantwoordelijk is voor het
handhaven van de juiste balans van onder meer bovengenoemde lichaamsfuncties.
Het autonome zenuwstelsel bestaat uit twee delen die elkaar in evenwicht behoren te
houden: het rustgevende deel (parasympathisch zenuwstelsel) en het activerende deel
(sympathisch zenuwstelsel; zie afbeelding 14.2).
Onder invloed van werkstress gaan hartslag en ademhaling omhoog, wordt de bloed-
druk verhoogd en worden spieren geactiveerd. Daarbij komen stresshormonen vrij, die
het lichaam voorbereiden op actie (vecht-of-vluchtreactie). Dit wordt dan ook aange-
stuurd door het sympathische deel. Wanneer het parasympathische deel wordt geacti-
veerd, komt het lichaam in een meer ontspannen staat van zijn en is herstel mogelijk.
Het hormonale systeem produceert bij verschillende emoties verschillende soorten
hormonen. De belangrijkste stresshormonen zijn cortisol en adrenaline, terwijl de
belangrijkste hormonen voor rust en herstel DHEA en oxytocine zijn. Stresshormonen
zijn noodzakelijk om te kunnen (over)leven, maar als ze te vaak en langdurig verhoogd
worden aangemaakt, is dat schadelijk voor de gezondheid. DHEA en oxytocine werken
juist gezondheidsbevorderend.
Een passende metafoor voor het sympatisch zenuwstelsel is het gaspedaal van een
auto, terwijl de rem een mooie analogie vormt voor het parasympatisch zenuwstelsel.
(zie afbeelding 14.3) Bij chronische werkstress of overspannenheid raken beide sys-
temen ontregeld. Door drukte op het werk, in het verkeer of in het privéleven wordt er
steeds een beroep gedaan op het ‘gaspedaal’. Dit wordt steeds een beetje verder inge-
trapt. Mensen hebben vaak niet eens door dat ze extra op het ‘gaspedaal’ trappen en
zijn als het ware vergeten hoe ver het al ingedrukt is. Deze chronische vraag naar extra
activiteit, veroorzaakt op termijn een verstoring van de balans tussen het sympathisch
en het parasympathisch zenuwstelsel.

4. 135 |
Afbeelding 14.2: De werking van het sympatisch en parasympatisch zenuwstelsel
Het sympatisch deel is het gas-
pedaal van het zenuwstelsel, het:
• verwijdt de pupillen
• remt de speekselafscheiding
• verhoogt de hartfrequentie
• verhoogt de ademfrequentie en verwijdt
de vertakkingen van de bronchiën
• remt de maagsapafscheiding
en alvleesklierafscheiding
• stimuleert de afscheiding
van glucose door de lever
• stimuleert de ontspanning van de galblaas
• remt de darmsapafscheiding
en de darmbeweging
• stimuleert de ontspanning
van de urineblaas
• remt de werking van de geslachtsorganen
Het parasympatisch deel is de
rem op het zenuwstelsel, het:
• vernauwt de pupillen
• stimuleert de speekselafscheiding
• verlaagt de hartfrequentie
• verlaagt de ademfrequentie en vernauwt
de vertakkingen van de bronchiën
• stimuleert de maagsap- en
alvleesklierafscheiding
• remt de afgifte van glucose door de lever
• stimuleert de samentrekking
van de galblaas
• stimuleert de darmsapafscheiding
en de darmbeweging
• stimuleert de samentrekking
van de urineblaas
• stimuleert de werking van
de geslachtsorganen
Afbeelding 14.3: Stress-regelcentrum: gaspedaal en rempedaal
moeten goed op elkaar afgestemd zijn.
gaspedaal
actie
adrenaline
rempedaal/accu
herstel
adrenaline
inspanning ontspanning
Stress-regelcentrum
met wat vertraging:
cortisol
14 H artcoherentiemethode

5. | 136
B r e i n i n b a l a n s
De verstoorde balans kenmerkt zich door toenemende klachten over het lichamelijk en
psychisch functioneren:
• op lichamelijk gebied: bijvoorbeeld snel moe, slecht slapen, pijnlijke en gespannen
spieren;
• op cognitief gebied: bijvoorbeeld concentratie- en geheugenproblemen, problemen
met beslissingen nemen en plannen;
• op emotioneel gebied: bijvoorbeeld prikkelbaarheid, snel in tranen uitbarsten,
depressie en angstklachten;
• op gedragsgebied: bijvoorbeeld gehaast of ongeduldig gedrag, niet meer kunnen
stoppen met werken.
Door deze klachten gaan mensen steeds minder goed functioneren, wat vervolgens
vaak tot verdere problemen leidt. Presenteïsme is hiervan het gevolg en er kan een
neerwaartse spiraal ontstaan richting een burn-out.
De hartcoherentiemethode is geschikt om bovenstaande klachten te voorkomen, dan
wel terug te dringen. De methode zorgt ervoor dat het hartritme meer coherent wordt,
waardoor de hersenen sneller en accurater gaan werken. Na het volgen van hartcohe-
rentie-oefeningen merkt de coachee dat hij zich steeds gemakkelijker kan aanpassen
aan onvoorziene omstandigheden. Zijn fysiologie is meer in balans, hij staat open voor
de wereld en is in staat oplossingen te vinden als hij deze nodig heeft.
De hartcoherentiemethode voegt een aantal oude wijsheden en traditionele technieken
samen die ook gebruikt worden bij yoga, meditatie, mindfulness en ontspanningsoe-
feningen. Hoewel yoga en meditatie ook goede manieren zijn om tot rust te komen,
is het bij deze technieken wenselijk om jezelf af te sluiten van de wereld om je heen.
Bij de hartcoherentiemethode is juist het tegenovergestelde het geval: hartcoherentie
kan de coachee op ieder moment toepassen en in de staat van coherentie heeft hij juist
meer greep op de wereld om hem heen! Wanneer iemand in een stressvolle situatie zit,
is het vaak niet mogelijk een kwartiertje te mediteren. Door te oefenen met het verster-
ken van de hartcoherentie kan hij zichzelf wel ter plekke in een rustige staat brengen.
Door middel van de hartcoherentietraining leert hij wat het effect van de ademhaling
is op de hartritmevariabiliteit. Hij ziet zijn eigen hartslag en leert wat stress met het
lichaam doet.
Een ander deel van de grote hersenen, het limbisch systeem (emotionele brein), is
betrokken bij emotie, motivatie, genot en het emotioneel geheugen. De mens kent bete-
kenis toe aan situaties met een bepaalde emotionele waarde. Bij dit laatste blijkt ook
een sterke fysiologische component een rol te spelen. Bij met name sterke emoties –
waaronder frustratie (zie afbeelding 14.4), angst, woede en opwinding – verandert het
fysiologisch functioneren. Er is sprake van een zogeheten psychofysiologische incoheren-
tie. Dit veranderde lichamelijke functioneren wordt voornamelijk veroorzaakt door het
sympathisch zenuwstelsel en het hormoonstelsel.
Op vergelijkbare wijze kunnen we bewust oprechte positieve gevoelens als liefde,
dankbaarheid, waardering of vreugde oproepen. Als iemand bewust zijn aandacht ver-

6. 137 |
legt naar een positief gevoel, zoals waardering (zie afbeelding 14. 4) of erkenning, of
zijn gedachten laat teruggaan naar een dierbare herinnering, ontstaat er onmiddellijk
een gelijkmatig hartritme. Hart en hersenen communiceren dus met elkaar, waarbij
beide systemen weer communiceren met ons lichaam.
Opdracht
1. De Neutral. Dit is een techniek waarmee je meer coherentie brengt in je hartritme.
Je doet dat door je aandacht te richten op het gebied van je hart en door op een
speciale manier adem te halen. Hierdoor doorbreek je de mentale, emotionele,
fysieke en gedragsmatige reacties. De techniek bestaat uit twee eenvoudige
stappen:
• Hartfocus : Verplaats je aandacht naar het gebied rond je hart.
• Hartademhaling: Stel je voor dat je in- en uitademt door je hart.
Wanneer je focust op het gebied rond je hart en ervaart dat je in- en uitademt
door je hart, breng je meer orde in je zenuwstelsel, wat weer direct invloed heeft
op het hartritme. Deze relatie wordt sterker als het ademhalingsritme wordt
verlaagd naar zesmaal per minuut, wat leidt tot een stijging van de parasym-
patische activiteit en een daling van de sympatische activiteit.
Oefen bovenstaande twee stappen. Vraag: wat merk je als je dit dertig
seconden doet?
2. Quick Coherence. Dit is een techniek die het ’hartgevoel’ toevoegt aan de Neutral.
Het gaat hier om het oproepen van positieve emoties. Dit is nadrukkelijk niet
Afbeelding 14.4: Gevoelens en emoties hebben een diepgaand effect op de balans
in ons autonome zenuwstelsel en het ritme van onze hartslag
frustratie
waardering
tijd in seconden
1
1
90
80
70
60
90
80
70
60
50
50
100
100
150
150
200
200
hartslaghartslag
14 H artcoherentiemethode

7. | 138
B r e i n i n b a l a n s
hetzelfde als positief denken; het gaat om positief voelen.
• Hartfocus: Verplaats je aandacht naar het gebied rond je hart.
• Hartademhaling: Stel je voor dat je in- en uitademt door je hart.
• Hartgevoel: Roep een prettig gevoel op.
Beelden, herinneringen en gedachten zijn verbonden met emoties. Vaak zijn we ons
niet bewust van deze emotionele herinneringen die we eerder in ons leven in ons
brein hebben opgeslagen. Ze kunnen ons een prettig of een onprettig gevoel geven.
Nare emotionele herinneringen worden vaak makkelijker opgeroepen dan prettige.
Een goed gevoel oproepen kost vaak meer moeite.
Oefen nu de Quick Coherence-techniek gedurende zestig seconden. Vraag: wat
merk je, mentaal, emotioneel, fysiek?
C a s e s t udy
Karel is manager bij een bank. Omdat hij niet weet waarom het leidinggeven hem
steeds meer energie kost, heeft hij een afspraak met een coach. Bij de coach is hij via
een oorsensor verbonden met de computer. Zijn hartslag word geregistreerd en het
hartritmepatroon is zichtbaar op het biofeedbacksysteem van de software. Op het
scherm is een onregelmatig en grillig patroon te zien, ten teken dat het sympatische
en parasympatische deel elkaar tegenwerken in plaats van dat ze elkaar in evenwicht
houden.
Na de registratie onderkent Karel dat hij zich al lange tijd gespannen voelt en moeite
heeft om beslissingen te nemen. Tijdens de coaching ontdekt hij de ‘rode draad’ wan-
neer het gaat om het stijgen van zijn spanning: deze neemt onmiddellijk toe wan-
neer zijn medewerkers zijn inbreng niet direct waarderend ontvangen. Als zij op zijn
inbreng reageren met twijfel, tegenwerpingen of afweer, wordt hij acuut bezorgd en
onzeker over de kwaliteit van zijn beslissingen. De centrale (verborgen) overtuigingen
op die momenten zijn: ‘Als mensen niet meteen positief aannemen wat ik ze aanbied,
bied ik kennelijk niet het juiste op de juiste manier aan. Als ik niet het juiste op de
juiste manier aanbied, is dat MIJN verantwoordelijkheid, mijn ‘schuld’. Dan moet ik –
en ik alleen – nog beter en harder mijn best doen. Tijd nemen voor mijzelf betekent in
dit kader dat ik mijn medewerkers alleen nóg meer tekortdoe, mijn angst is dus dat ik
mensen tekortdoe. Door geen tijd te nemen voor mijzelf, gedraag ik me dus vanuit de
behoefte om zo goed mogelijk aan ieders wensen te voldoen.’
Door naast de coaching dagelijks aan de gang te gaan met de hartcoherentie-oefenin-
gen krijgt Karel na vier sessies weer meer innerlijke kalmte, een verbeterd gevoel voor
controle en meer zelfvertrouwen. Hij geeft aan ook minder weerstand te voelen bij zijn
medewerkers. Bij naregistratie is er op het scherm een meer gelijkmatig hartritme-
patroon zichtbaar. Voor Karel is dit een bevestiging om door te gaan met de zelfregule-
rende vaardigheden.

8. 139 |
Voo r- en n a d el en va n he t m o d el
Als voordeel van de hartcoherentiemethode kan genoemd worden dat deze:
• eenvoudig te leren is;
• een zeer concrete aanpak kent;
• weinig tijd kost;
• bij consequent gebruik snel resultaten laat zien;
• een directe nulmeting van het emotioneel welzijn geeft;
• een krachtige tool is om tijdig inzicht te ontwikkelen ter preventie van
chronische stress.
Een discussiepunt is de wetenschappelijke onderbouwing van de hartcoherentieme-
thode. Verreweg het meeste onderzoek naar de toestand van (psycho)fysiologische
coherentie en de effectiviteit van de door HeartMath ontwikkelde behandelmodule
werd uitgevoerd door de non-profitorganisatie Institute of HeartMath (IHM). Beide
instanties zijn opgericht door Doc Childre en dragen de naam ‘HeartMath’, wat vragen
kan oproepen over mogelijke belangenverstrengeling.
L i t er at uur
Servan Schreiber, David (2009), Uw brein als medicijn. Utrecht: Kosmos Uitgeverij.
Touber, Tijn (2010), Spoedcursus Verlichting. Een innerlijk avontuur. Utrecht: A.W. Bruna
T ref woo rd en
Hartcoherentie
Hartritmevariabiliteit
HeartMath Benelux
Hartfocus
14 H artcoherentiemethode
Dit artikel is auteursrechtelijk beschermd en het mag niet zonder toestemming
worden overgenomen en/of gekopieerd. Dit artikel is opgenomen in het
Groot Coachingsmodellenboek met 49 andere coachingsmodellen, een uitgave van
Van Duuren Management B.V. Voor meer informatie: http://www.managementboek.nl/
boek/9789089650832/het_groot_coachingsmodellenboek-kees_van_dijk