Орчин цагийн монгол хэлний судалгаа

1. Д - Р Ж . Б АТ - И Р Э ЭД Ү Й ,
М О Н Г О Л С УД Л А Л Ы Н Х Ү Р Э ЭЛ Э Н ,
М О Н Г О Л УЛ С Ы Н И Х С У Р Г У УЛ Ь ,
М О Н Г ОЛ УЛ С
E-MAIL: IREGEDUI@GMAIL.COM
B L O G : H T T P : / / I R E G E D U I . B L O G S P O T. C O M /

2. “Монгол хэлний тооны болон хэмт үгийн
сан”, Ж.Бат-Ирээдүй
Уб., 2010, A5, 104 х.
ISBN 99962-0-206-3

3. Хэмт үг гэж юу вэ?
 Монгол хэлний хэмжээ заасан үг, хэмжээ илэрхийлэх
үг, хэмжилзүйн нэрс гэх мэт тайлбарын чанартай олон
янзаар нэрлэх үгийг товчлон хурааж ХЭМТ ҮГ хэмээн
нэрлэв.
 Монгол хэлний нэр үгээс нэр үг бүтээх –т дагаврыг
ашиглан
хэмжих, хэмжээ, хэмжээс, хэмнэх, хэмлэх, хэмнэл, хэм
жүүр, хэмжил зэрэг үгийн язгуурын хэм гэдэг нэр
үгэнд –т дагавар залган бүтээв.

4. Хэмт үгийг хэн хэн судласан бэ?
 Ч.Содном (1975)  Д.Бадамдорж (2005)
 Г.Гонгоржав (1992)  Б.Пүрэв-Очир (2007)
 А.Пүрэвжанцан (1995)  Ж.Бат-Ирээдүй (2010)
 Канг Шинг (1995)
 Б.Төвшинтөгс (2003)
 Ж.Урангуа, (2003)
 З.Лонжид, (2003)
 Ц.Шагдарсүрэн, (2003)
 Д.Бадмаанямбуу, (2004)

5. Хэмт үгийг хэн юу гэж нэрлэв?
 Г.Гонгоржав, “тоо зүй, хэмжил зүйн ухааны нэгж”
 А.Пүрэвжанцан “хэмжээ илэрхийлэх үгс”
 Х.Бадмаанямбуу “хэмжээ илэрхийлэх үг”
 Б.Пүрэв-Очир “тоозүй, хэмжил зүйн нэр, мэргэжлийн
үгс”, “тоо хэмжээний үгс”,
 Ж.Бат-Ирээдүй “хэмт үг”

6. Хэмт үг тооны үгээс ялгарах нь
Тооны үг (нэр) Хэмт үг
 Тооны үг тодорхой  Хэмт үг бол хэмжээ
маргаан байхгүй, сайн дамжааг
судлагдсан. багцаалж, баримжаалдаг
 Тооны үг бол хэдийгээр  Цаг хугацааны болон орон
ерөнхий, тодорхой хоѐр зайн, овор дүрийн хэм
янзаар илэрдэг ч хэмт хэмжээг зааж байгаа учир
нэг талаас тооны айд багтах
үгээс илүү нарийн учиртай.
тодорхой тоог заадаг гэж  Хэмт үг нь хэлц болон хэлц
хэлж болно. бус үгээр байж болно
 Тооны үг хэлц буюу далд  Хэмт үгийг тодорхой тооны
утгатай байж болохгүй. үгтэй дүйлгэж болно.

7. Хэмт үгийг хэлц, хэлц бус гэж ангилах нь
Хэлц бус хэмт үг Хэлц хэмт үг
 Алд  Айраг найрын цаг
 Бага саахалт  Яах ийхийн зуургүй
 Дөрвөн зүг, найман  Нэг насыг элээх
зовхис  Газрын мухарт
 Дэлэм  Бөгс эргэх зайгүй
 Нүд алдам
 Тагш юм

8. Доктор А.Пүрэвжанцан
 “Монголчуудын хэмжээ илэрхийлэх үгс ...
“Монголчуудын хүнд хөнгөн, их бага, урт
богино, талбай эзлэхүүн, орон зай, хугацаа, ахуй
байдал, байгаль цаг уурын гэх мэт хэмжээ илэрхийлэх
ойлголтууд нь физик, математик, хими, философи
зэрэг бусад шинжлэх ухааны товч өгөгдөхүүнтэй дүйж
байдаг...” (А.Пүрэвжанцан, “Монголчуудын хэмжээ илэрхийллийн
товч тайлбар толь”, Уб., 1998)

9. Профессор Д.Бадамдорж
 Монгол хэлний хэмжээ заасан хэлц үгийг
 1. Цаг хугацаа заасан
 2. зай хэмжээ заасан
 3. Овор төрх заасан
 4. Чанар шинж заасан гэж 4 хуваасан.
 (Д.Бадамдорж, “Монгол хэлний үгийн сангийн утгазүй”, Уб., 2006, 139-р
тал)

10. Профессор Д.Бадмаанямбуу
Монгол хэлний хэмжээ илэрхийлэх үг хэллэгийг үгийн
сангийн буюу нэрлэх арга маягаар нь
 Тусгайлан нэрлэх үг
 Орлуулан нэрлэх үг
 Зүйрлэн дүрсэлж нэрлэх
 (Д.Бадмаанямбуу,“Монгол хэлний тоо хийгээд хэмжээ илэрхийлэх
ёс, түүний зүй тогтол” нэг сэдэвт зохиол, 2004, 135 –р тал)

11. Профессор Б.Пүрэв-Очир
 Монгол ардын уламжлалт тоозүй, хэмжилзүйн
нэрсийг... Тойм тооны утгат нэрд хамааруулан үзэж
болмоор ерөнхийдөө баримжаа утгатай иж үгийн
олонлиг байгаа...”, “... Тоо хэмжээний үгсийн утгын
оронд хамаарах өвөрмөц бүлэг үгс...”
 (Б.Пүрэв-Очир, “Монгол хэлний
бүтэц, утга, үүрэг, хэрэглээ, Уб., 2007, 20-24-р тал)

12. Хэмт үгийг хэрхэн ангилах вэ?
 Цаг хугацааны утгат хэмт үг
 Тоолох утгат хэмт үг
 Орон зайн утгат хэмт үг
 Овор дүрийн утгат хэмт үг
 Өндөр намын утгат хэмт үг
 Эзлэхүүний утгат хэмт үг
 Талбайн утгат хэмт үг

13. Цаг хугацааны утгат хэмт үг
 Айраг найрын цаг  Хөх ус хөлдөхийн цаг
 Алга урвуулах агшин  Шүлэг нойрын цаг
 Бага үдийн хэр  Намрын хайлган цаг
 Билгийн нүд нээгдэх цаг  Нар битүү
 Бор гэгээ татах, түрүүчийн  Нар буцах
од цэцэглэх алд  Муу нэртэй мичин жил
 Гэрийн нар ханын толгой  Нугас ирэх цаг
өшиглөх үе  Үүрийн таван жин
 Ид таана идэх цаг  Намрын халтар сөл тасрах
 Мал ногоонд цадах үеэр  Нарны галтайд
 Мичид марал тонгойх  Ногооноор
 Морь эмээллэх зуур

14. Тоолох утгат хэмт үг
 Газар дээр ганц  Таргийн таван ямаа
 Хуруу дарам  Таван хэлийн амьтан
 Ганц ус  Тавь шүүрэх
 Гурамсан  Шөвгийн дөрөв
 Далан долоон үг  Идэр ес
 Далан хэлтэй  Уртаашаа
 Далан хэлээ дэлгэх  Шар нар бор хоног ээлжлэн
 Дөчин ес хоног өнгөрөх
 Зулын хорин таван
 Зуун грамм
 Зуун задгай, жаран хагархай
 Наян хэлийн
 Нэг амиар (хөнтрөх)
 Олон таван

15. Орон зайн утгат хэмт үг
 алга дарам  Барианы газар
 бага саахалт  Зуун уул, мянган ус
 бугуйл хаям  Таван мод газар
 Гурван нүүдлийн газар  Морины аргамжааны
 гурван өдөрчийн газар газар
 Жирэмсэн эмийн шээсний  Хоногийн газар
бэлчээр  Хол саахалт
 Мянганы тэртээ  Эрхий дарам зай
 өдөрчийн газар
 харааны газар

16. Овор дүрийн утгат
 Морин саарал зэрэглээ
 Том гарын
 Үхрийн чинээ
 Хормой аргал
 Уулын чинээ
 Туулайн чинээ
 Үхрийн чинээ

17. Өндөр намын утгат
 Дөрөө зурам
 Өвдөгцөө
 Хоѐр хуруу
 Бодын туруу
 Богын хар туруу
 Хондлой цохим
 Ташаа цохим

18. Эзлэхүүний утгат
 Хөхүүр айраг
 Борви архи
 Тогоо сүү
 Гүзээ зөөхий
 Тагш юм
 Шанага сүү
 Олгой тос

19. Талбайн утгат
 Эрхий дарам зай  Тохойн чинээ
 Өртөө  Хумсны толион чинээ
 Саахалт  Мянганы газар
 Тохой  Хоногийн газар
 Алд
 Сөөм
 Хуруу
 Хотын чинээ
 Тохмон чинээ

20. Айраг найрын цаг
 “Үүгээр түүгээр адуу мал зөндөө бэлчээд, үе үе
тохиолдох айлын зэл дээр бариатай гүүнүүд янцгааж
айраг найрын цаг мэдэгдэвч дайран орж зугаацах
чөлөө хаана вэ?” Д.Нацагдорж

21. Арван бээрийн газар
 “Их газрын чулуу их холоос цэнхэртэнэ, арван
бээрийн газраас ассан гал шиг үзэгдэнэ.”
До.Цэнджав, “Их газрын чулуу”

22. Бугуйл хаям, бууж үдлэм
 “Бугуйл хаям ойроос наран мандах нь хачин, бууж
үдлэм холоос айл нь харагдах нь сонин.” Б.Явуухулан

23. Навч ногооны шим шүүс гүйцэж, эрвээхэй бал
бурамд шандуурч бялуурсан цаг
 “Навч ногооны шим шүүс гүйцэж, эрвээхэй бал
бурамд шандуурч бялуурсан цаг бөгөөтөл хонгор морь
минь хондлой дүүртэл таргалсангүй.” Б.Догмид, “Ус
уух заяа”

24. Өсөх наснаас өтлөх насан хүртэл
 “Өсөх наснаас өтлөх насан хүртэл чам юугаан судлан
өдөр бүр үгсийн эрдэнийг тэнь баярлан түүнэм.”
Б.Ринчен, “Монгол хэл”

25. Хөх ус хөлдөх цаг
 “Ийн хөх ус хөлдөхийн цагт миний ижий хүндтэй
зочиндоо ч үл гаргах ган хэттэй, загал цахиураа цахин
цахин гал өгтгөөж, хорин нэгэн зул асааж билээ.”
Д.Төрбат, “Зулын хорин таван”

26. Эрхий дарам зай
 “Нэг цун буюу эрхий дарам зайд мянган заан эсвэл
гурван зуун бурхан багтаан зурж, Богд эзэнд өргөн
барих...” Л.Түдэв, “Эрхий дарам зай”

27. Дүгнэн үзвэл
 Монгол хэлний хэмт үгийг дээрх байдлаар ангилж болохыг үл
нуршив.
 Цаг хугацааны утга заасан хэмт үгэнд тооны болон цаг, нар, үе гэх мэт
үгс орж бүтэх нь элбэг байгааг цаашид нарийн судлах.
 Монгол хэлний хэмт үг бол нүүдлийн мал аж ахуй, монголчуудын
амьдралтай нягт холбоотой жинхэнэ унаган монгол үгс мөн болой.
 Ангилалаас үзвэл цаг хугацаа заасан хэмт үг бусад үгээсээ тооны
хувьд олон байгаа нь судлууштай
 Монгол хэлний тодорхойг тоо нь заадаг, барагцааг нь хэмт үг заадаг
гэж ойлгож болох.
 Хэмт үгийн бүтцэд тооны үг багтаж шингэж болно.
 Хэмт үгийг тодорхой тоотой харгуулан барагцаалж үзэж болно.
 Хэмт үгийн жишээ баримтыг монгол утга зохиолоос хангалттай олж
болно.
 Монгол хэлний хэмт үгийн тайлбар толь бичгийг улам зузаална.

28. Монгол хэлний хэмт үгийн утгын судлалд
хэмээх өчүүхэн илтгэлийг маань анхааран
сонссон та бүхэнд баярлалаа