Mongol helnii ijil uge-iin butets, utga, hereglee

1. МОНГОЛ ХЭЛНИЙ ИЖИЛ ҮГ
(ИЖИЛ НЭР)
MONGOLIAN HOMONYMS
Ж.Бат-Ирээдүй
МУИС-ийн ШУС-ийн ХУСалбар,
2014.03.27-28

2. Ижил үг гэж юу вэ?
• Homo’= same, and nym = name
• Homonyms. Words which have the same form
but different meanings, as in ear (of a body, or
of corn). Partial homonymy (heteronyms)
takes place when the identity is within a single
medium, as in homophony (for sounds) and
homography (for spellings). David Crystal

3. In Oxford Dictionary of Linguistics
• The relations between words whose forms are
the same but whose meanings are different
and cannot be connected. Between pen –
writing instrument, and pen – enclosure.
Distinguished from polysemy in that the
meanings cannot be connected: therefore the
words are treated as different lexical units.
Also distinguished from cases of conversion:
e.g. for either of these which is between forms
of the same paradigm. ODFL:164

4. Монголын эрдэмтэд
• Orchin tsagiin mongol helnii ugesiin sand avianii
bureldehuuneeree ijil, duudlaga bolon bichleg ni
adilhan bolovch oo'r oo'r utgatai ugesiin sangiin
bey daasan negjuud boloh uges neleed baidag.
Edgeer ugesiig uge-iin sangiin sudlald IJIL UGES
gedeg. OTSMHUSSU:109
• Ijil uge gedeg bol ugesiin utga helberiin taliig
helshinjleld zoriud nyagtlan uzsen uzegdel yum.
Duudlaga helber ijil, utgaaraa ond ondoo ugesiig
ijil uge gene. Jishee ni: gar - hunii gar, gar - yumnii
uuseh ehleh hodolgoon zaah uge. DBD:192

5. Монгол хэлний ижил үг?
• Монгол хэлний хувьд ямар бичиг үсэг хэрэглэж
байгаагаасаа шалтгаалаад ижил үгийн тоо
хэмжээ янз бүр байна.
• Тухайлбал монгол бичигт цөөн, харин кирил
монгол бичигт олон байна.
• Эрдэмтэд монгол хэлний ижил үгийг жинхэнэ
(true) ба хуурмаг (false) гэж хоёр ангилсан
явдал бий. Зарим эрдэмтэн бүрэн ба заримдаг
гэжээ.
• Эдгээр нь чухам яагаад олон болоод цөөний
учрыг бид тайлбарлах болно.

6. Ижил үгийн онцлог
• Ижил үг бол үгийн сангийн ай бөгөөд утга
судлалтай шууд холбоотой биш юм.
• Монгол хэлний ижил үг бол бичиг үсэг
өөрчлөгдсөнтэй холбоотой учир харьцангуй юм.
• Ижил үг монгол бичигт бага, кирил бичигт их байна.
• Хэлзүйн бүхэл хэлбэр, хувиллаараа ижил үгсийг
бүрэн ижил үг гэнэ. Жнь: бар – амьтан, бичгийн бар
• Үгийн салмал олон утгаас ижил нэр үүснэ. Жишээ
нь, хяр – уулын, эмээлийн, үйл үг, мах хярах гм.
• Хэлзүйн ижил үг гэж буй. Шингэн бодис шингэн
орлоо.

7. Ижил дуудлага ба бичлэг
• Ижил дуудлагат үг (homophone) гэдэг бол
ижил үгээс ондоо. Савх – савах, сэвх –
сэвэх, халх – халах, хавх – хавах, гэрэл – гэрлэ-
, хөрөв – хөрвөх, харав – харвах, сорив –сорви
• Ижил бичлэгт (homograph) гэдэг нь бичлэг нэг
ч дуудлага өөр. ангийн – ангийн, багаар –
багаар,
• Ижил үг цөм бүтэцдээ эсрэг утгатай байж
болно. Дүүрэх – дуусах, бялхах. Дайлах –
зочлох, байлдах, хадах – тогтоох, таслах.

8. Ижил үг хэзээ танигдах вэ?
• Хэлний орчныг дотор нь хам цэгийн орчин,
цуваа цэгийн орчин гэж хоёр хуваадаг.
• Хам цэгийн орчин гэдэг нь загварчлагдах
тухайн байрлалыг хэлнэ.
• Цуваа цэгийн орчин гэдэг нь урд хойд нэг
төрлийн нэгжүүдийг хэлнэ.
• Монгол хэлний олон үгийн утга цуваа цэгийн
орчинд тодорхой болдогийн нэг нь ижил үг
юм.
• Энэ чанараас шалтгаалаад үгийн утгыг шууд ба
шууд бус гэж үндсэнд нь хоёр ангилж буй.

9. Ангилах нь
• Ижил үг нь хэлний хөгжлийн урт удаан
хугацааны түүхэн үзэгдэл бөгөөд бичлэг
дуудлагын зөрөө, төсөөт шинжээр нь бүрэн
(full) ба заримдаг (partial) ижил үг гэж
ангилдаг.
• Эрдэмтэн Д.Цэрэнпил жинхэнэ (true
homonyms) ба хуурмаг (false homonyms) гэж
ангилсан байна. ДЦ:62
• Эдгээр нь нэр томьёоны хувьд зөрөөтэй ч
үнэндээ утгын хувьд адил ойлголт юм.

10. Д.Цэрэнпилийн ангилал:
• TRUE LEXICAL HOMONYMS
• Ач – хүү, тус нэмэр; Тал – тал газар, нөгөө тал, хагас;
Ой – насны ой, ой мод, ой ухааны; Хөрөнгө –
тарагны хөрөнгө, өмч хөрөнгө; Нэхэх –
шаардах, нэхэх хөөх
• FALSE LEXICAL HOMONYMS
• Өтөг , шар, үүр, уул, өвөг, бөх, дал,
• MORPHOLOGICAL HOMONYMS
• True: oro, oro-; gar, gar-; nidun, nidu-;
• False: dolog-a, dologo-; buum bagu-; boda, bodo-;

11. Язгуурын ижил үг
• Ертөнцийн бодит ба хийсвэр юмс
үзэгдэл, тэдгээрийг шинж чанар нь асар их
байтал тэдгээрийг нэрлэх авианы нийлэмж
нь хязгаарлагдмал юм. Тийм учраас зарим
юмс үзэгдлийг нэгэн адил авианы нийлэмж
буюу үгээр нэрлэх нь аль ч хэлэнд байдаг
түгээмэл үзэгдэл бөгөөд ийм үгсийг үүсмэл
бус буюу ЯЗГУУРЫН ИЖИЛ ҮГ гэнэ.” Жнь:
төр, хус, ав, ацаг гэх мэт. ЧС:7

12. Үүсмэл ижил үг
• “Үгийн утгын хувьд холбоогүй мөн авианы
цогцын хувьд өөр өөр бие даасан үгс
хэлний хөгжлийн явцад дуудлага
хэлбэрээрээ ижилсэж бий болсон ижил
үгийг үүсмэл ижил үг гэнэ.” ЧС:8

13. Ижил үг үүсэх арга зам
• Нэг. Хэлний хөгжлийн явцад авианы
хувьслаас шалтгаалж ижил үг үүсэх
• Хоёр. Үгийн олон утгын задралын дүнд
ижил үг үүсэх: - 1-р үеэс хойшх эгшиг
балархайших, - урт ба хос эгшиг бүрэлдэх
явцаас, - нэгдүгээр үеийн и эгшгийн
ижилсэлээс, - зарим авиа сэлгэхээс, - шинэ
үг бий болсноос гэх мэт.

14. Өргөлтөт бус үеийн эгшиг
балархайшихаас
• Үгийн доторх аль нэгэн үеийн авиа нь
зэргэлдээх илүү хүчтэй авиандаа нөлөөлөн
авианы шинж, утга ялгах үүргээ алдах үйл
явц. Jishee ni: Мөр – mőr (ul mo’r)/mőri (dal
mo’ri, hutganii mo’ri), bűlu/buli (ger
bu’l)/bűle(hu’ch), manu
(chuluu/urgamal), man-a (ana mana); bulag-a
(suusar), bulgu (bulga tatah); koku and koke;

15. Урт эгшиг үүсэх явцад үүсэх
• Урт эгшгийг ихэнхи эрдэмтэд VCV буюу ЭГЭ
гэсэн нийлцээс үүссэн гэдэг, харин сүүлийн
эгшиг хүчтэй байсан гэж
Хаттори, Поппе, Ш.Лувсанвандан нар зөв
тайлбарлажээ. Ингээд урт эгшиг нь
бүтээвэр, үгийн бүтцэнд зохих өөрчлөлт
гаргасан төдийгүй олон ижил үг үүсэх
нөхцөл болжээ. Жнь: gooch – gouci –
goridlogo; goguci – heentserleh
goyoh, goochloh zan; dalduu – daldau –
dalduu; borog-a/boruu;

16. И эгшгийн ижилслийн явцад
• И эгшгийн ижилсэл гэдэг бол ерөөсөө
өргөлтөт үеийн эгшгийн ухран ижилссэнийг
хэлж байгаа хэрэг билээ.
• И эгшгийн ижилслийн дүнд олон ижил үг
үүссэн байна. Гөлөр - gilureku nude airag
golroh; golor – gulireku buyu almairah, digleku
– bujig; degeleku – hevluun; jira – 60; jar – jar
jur; nidu-eyes; nuduku – nudeh; shar – ox; sir-
a – colour;

17. Нэр үгийн эцсийн н гийгүүлэгч үгүй
• Эндээс зарим нэг орчин цагийн монгол
хэлний ижил үг үүсчээ.
• Элс-элсэх – elesun, elseku; чих –
ciqin, cikikeku;
• Gun/gung

18. Авианы сэлгэцээс
• Замрах – жамараку
• Замрах – самрах
• Бамтах – чийг бам
• Бамтах – бантах
• Бамтах – айх бэрхшээх

19. Монгол бичгийн бичлэгээс
• Гүн – гүнг, гүн – гүн, ган – ган, ган –
ганг, давирах – дабираку, дабараку,
• Төр – төрө, дөр – дөрө, бөх – бөкэ, бөө –
бөгэ, бод – бодо-, буд – буду-,
• Тухайн үедээ эдгээр үгс нь ганц үсгийн
тэмдэгтээрээ ялгарч омофоныг бий болгож
байсан бол орчин цагийн монгол хэлэнд
ижил үгийг бий болгожээ.

20. Нутгийн аялгууны ба утга зохиолын үг
• Цар – таваг, өөлдөд агталсан үхэр
• Хоол – хоол хүнс, өөлдөд хоолой
• Боодог – хоол, ойрдод авгай хүний үс
• Төгрөг – мөнгө, өөлдөд архи хийдэг сав.

21. Шинэ үгийн үүслээс
• Гацаа – саад, бэрх газар, шөргөн хайс,
• Даац – тэрэгний даац, огтлох чадал, угийн
балчиг шавартай газар
• Арилжаа – наймаа, хатир жороо
• Жиндүү – хүйтэн, тоног,
• Даваа – уул, бөхийн, гараг, нарны аймаг
• Гувчуур – алба, ногтны, загас барих
• Гарам – урт түрийтэй гутал, гарц гарам

22. Ижил үгийн илрэх нь
• Монгол хэлний ижил үг голдуу жинхэнэ нэр, үйл
үг, тэмдэг үгээр байна.
• Жинхэнэ нэр: гөлчгий, наалт, найр, зангуу –
ургамал, баавгайн, араа- тоть,
• Үйл үгээр: гэрлэх, мэтгэх, зулбах,
• Тэмдэг үгээр: махтай, зузаан, ижилгүй,
• Чимэх үг: за би явъя, за тэгэе.
• Нэр үйл үгээр илэрч болно.
Зул, зулах, зүй, зүйх, зүс, зүсэх, буу, буух, зуух,
• Үйл үг, тэмдэг нэрээр:
бохир, бохирох, бул, булах, дэв дэвэх,

23. Илрэх нь
• Үйл, тооны үгээр илэрч болно.
• Тавь – тавих
• Хорь – хорих
• Зуу – зуух
• Долоо – долоох,
• Үйл үг, төлөөний үгээр илэрч болно. Аль – аль
өг, ингэх – ингэх нугалах, хаа-, хаах, бүр- бүрэх, цөм
– цөмөх гм.
• Үйл үг, дайвар буюу чимэх үгтэй. Асар-асрах, цөм –
цөмөх, сэр – сэрэх, даа – даах, уу – уух, ив – ивэх.

24. Хэвшмэл хэлцийн хүрээнд
• Шилсэн юм шил дарах, голсон юм голд
орох: шилэх – голох, шил – хүзүү, голох –
шилэх, гол – хоолой, ходоод
• Шар хүн шартай шарсан мах амттай. Шар –
өнгө, шар - хор шар, уур омог, шарах -
хайрах

25. НОМЗҮЙ
• Ж.Төмөрцэрэн, “Орчин цагийн монгол хэлний үгийн сангийн
судлал”, Уб., 2001
• "Orchin tsagiin mongol helnii uge-iin sangiin sudlaliin
undes", SHUA, HZH, 1986
• D.Badamdorj, "Mongol helnii uge-iin sangiin utgazui", Ub., 2006
• Ch.Soyolmaa, "Orchin tsagiin mongol helnii ijil uge" Ub., 2004
• Ч.Соёлмаа, “Орчин цагийн монгол хэлний ижил үгийн
толь”, Уб., 2002
• Ж.Цогбадрах, “Монгол хэлний ижил нэрийн толь”, Уб., 1981
• D.Tserenpil, “Mongolian Grammar” 1998, Jensco;
• David Crystal, “An Encyclopedic Dictionary of Language and
Languages”, Blackwell, 1992
• Peter Matthews, “The Concise Oxford Dictionary of
Linguistics”, 2005;