1. 11 begin
begin | Ruud Lubbers & Paul van Vliet, Midas Dekkers
Over deugden en ondeugden
Praten over deugden is mooi, maar je kunt je er ook mee op glad ijs wagen. Het prille voorjaars-
zonnetje dat door de grote ramen zo nu en dan naar binnen valt, zou zomaar kunnen proberen
een aureooltje boven de grijze hoofden van twee oude vrienden te laten verschijnen.
In een Haagsche Courant van bijna tien jaar geleden las ik een column En als iemand die heiligheid kan wegnemen is het wel Midas Dekkers.
van Paul van Vliet over negen deugden: Dienstbaarheid, Ontvankelijk- Hij doet bij elke deugd een dwarse duit in het zakje. In de biologie zijn
heid, Rechtvaardigheid, Vertrouwen, Moed, Geduld, Gematigdheid, Eer- deugden onzinnige begrippen: “Wanneer je een kat een muis ziet
lijkheid en Liefde. Hij was ze tegengekomen in een soort handleiding opeten, is dat een deugd of een ondeugd, is het goed of kwaad? Alles
voor ultieme arbeidsvreugde en had ze allemaal met het nodige ontzag hangt af van de omstandigheden en het perspectief. Ben je kat of
met hoofdletters neergeschreven. Zo’n rijtje leg je niet zomaar naast je muis?”
neer. En al heeft het woord ‘deugd’ voor mij ook een lichte bijsmaak
van verroeste stokpaardjes voor moraalridders, het idee liet me niet Paul van Vliet studeerde rechten in Leiden, begon in 1964 cabaretgroep
los. Die oude gedachten over deugden – al bij Plato en Aristoteles – als PePijn en was jarenlang een icoon van de Nederlandse theaterwereld. In
universele waarden met een onbeperkte houdbaarheidsdatum, zouden 1992 werd Paul van Vliet door Audrey Hepburn geïnstalleerd als good-
toch iets moeten kunnen betekenen in dit boek? Al is het maar als een willambassadeur van Unicef, het kinderfonds van de Verenigde Naties.
aanzet om ons handelen nog eens te overdenken. Hij ontving vele prijzen en onderscheidingen, de laatste in 2008, de
Eremedaille voor Kunst en Wetenschap, uit handen van zijn studievrien-
Ruud Lubbers en Paul van Vliet dachten er net zo over en hadden geen din Koningin Beatrix.
bezwaar tegen een zaterdagmiddag filosoferen over deugden die gaan-
deweg het gesprek actueler bleken te zijn dan aanvankelijk gedacht. De Ruud Lubbers is econoom, ondernemer, hoogleraar, diplomaat en politi-
angst voor een ongewenste suggestie van te grote heiligheid deed cus. Was twaalf jaar minister-president. Keerde na zijn politieke carrière
regelmatig ondeugden aan de oppervlakte komen. Ruud Lubbers zei: terug naar zijn oude liefde voor natuurbescherming en duurzaamheid.
“Ik ben gefascineerd door die tegenkrachten, wat vanuit mijn jeugd in Lubbers is lid van de Club van Rome en was Hoge Commissaris voor de
mijn geheugen gegrift staat als ‘de duivel’. Schaduwkanten zijn overal vluchtelingen van de VN. Samen met zijn oude vriend Michael Gorbatsjov
voelbaar, ook in onszelf.” “Als ik mij minder deugdzaam gedroeg, nam hij een leidende rol bij de totstandkoming van het Handvest van de
troostte mijn moeder mij altijd door te zeggen dat het totaal van deug- Aarde, voor hem een opdracht voor het leven.
den en ondeugden voor ieder mens gelijk is. ‘Dus als iemand zich zeer
deugdzaam voordoet, vraag naar zijn ondeugden’, zei ze dan.”

2. Thomas Rau 30 31 Wouter van Dieren
Geen andere keuze
Zijn adressenboekje met geestverwanten leest als een compendium van kante vriendenclub die in het ouderlijk huis samenkwam. Niet de eerste
wereldleiders en grote denkers. Toch bedankte hij, met een broertje de besten: Jac. P Thijsse bijvoorbeeld. “Hij was de mentor van mijn oom
.
dood aan het obligate celibaat, vriendelijk voor de eretitel van ‘paus van Wout en beschouwde hem als zijn belangrijkste pupil en navolger.” Oom
de milieubeweging’. Ook een ministersambt liet hij meerdere malen aan Wouter mocht, zo jong als hij was, meewerken aan de Verkadealbums
Wouter van Dieren zich voorbijgaan. Wouter van Dieren is daarvoor teveel einzelgänger. en zijn dissertatie over de morfologie van de Terschellinger duinen is
directeur IMSA nog steeds een standaardwerk. Het was van grote invloed op de jonge
Als ik Terschelling verlaat kleurt de avondzon de lucht wonderbaarlijk Wouter die in de voetsporen van zijn oom trad. “Hij schreef zijn proef-
Stond aan de wieg van de Nederlandse en inter- rood en als de boot verder richting Harlingen vaart, vervaagt het eiland schrift in het jaar van zijn dood, hij was drieëndertig en overleed aan
nationale milieubeweging en werkt veertig jaar tot een streepje aan de zilveren horizon van de Waddenzee, een met de een niervergiftiging, dat zou nu niet meer gebeuren...”
in de Bermuda-driehoek van milieu, economie elementen. Wouter van Dieren zei het die middag tijdens ons gesprek in Maar ook Jan Strijbos, die met zelfgemaakte films over Spitsbergen
en samenleving. Speelde een belangrijke rol in de boerderij waar hij in zijn kinderjaren elke zomer doorbracht: “Op het langs de Nederlandse theaters ging, en Nico Tinbergen kwamen op
de publicatie van Grenzen aan de Groei, het eiland leerde ik niet alleen van de natuur te houden, maar ook om erin bezoek. Nico ontving de Nobelprijs voor biologie, zijn broer Jan Tinber-
baanbrekende rapport van de Club van Rome. Is te leven.” gen voor economie. De onderwerpen die zo bepalend zouden zijn voor
medeoprichter van verschillende milieu-institu- Ik ben voor het eerst op Terschelling, maar niemand hoeft het uit te het verdere denken van de jongste Wouter van Dieren.
ten en -organisaties, waaronder in 1985 zijn leggen, op het eiland komt een hechte band met de natuur je als het
eigen milieuadviesbureau, IMSA Amsterdam. Hij ware vanzelf aanwaaien. Die indruk moet vroeger nog overweldigender Godfried Bomans
bekleedt talloze functies, was vice-voorzitter van zijn geweest: “Ja, we leefden hier vrij primitief, met een houtkacheltje in Niet alleen de liefde voor de natuur, ook het tegen de stroom in roeien
de Internationale Adviesraad van het Wuppertal de voorkamer, water uit de put. In de stal stond een pingpongtafel, bleek een familietrek. Voor Wouter van Dieren, in zijn studententijd lid
Instituut in Duitsland, is lid van de World Acade- maar we leefden buiten op het erf. Daarbuiten was er alleen weidse van actiegroep De lastige Amsterdammer, was het onontkoombaar: “Als
my for Art and Science en directeur van Ocean natuur, waarin we eindeloze tochten maakten, met alleen krijsende je in het milieu werkt ben je per definitie dissident, als je zegt dat de
Desert Enterprises, een organisatie die zich richt meeuwen om ons heen. Je kwam niemand tegen. Overal zag je konijnen wereld anders in elkaar zit dan meestal wordt gedacht.” Maar ook wer-
op het telen van biofuels op arme grond met wegschieten en we kookten vers gevangen garnalen boven een hout- ken voor een baas was ondenkbaar en zijn diensttijd was een regel-
brak en zout water. Schreef een tiental boeken vuurtje of haalden een emmer platvis van het wad.” rechte ramp: “Ik deed alles wat de koningin verboden had. De officieren
en kreeg in 2006 de Gouden Rachel Carson die me treiterden zag ik later terug als generaal, toen ik adviseur was
Penning, de hoogste onderscheiding van de Jac. P. Thijsse van de minister van Defensie, dat was wel grappig...”
VVM, de Vereniging van Milieuprofessionals. In De natuur was niet alleen een permanente voorraadkamer, maar ook Nog zo’n dissident was Godfried Bomans, met wie Van Dieren lange tijd
dat jaar werd hij ook benoemd tot Officier in de een leerschool die als microkosmos aan Wouter van Dieren leerde de nauw samenwerkte: “Hij hield zich aan geen enkele conventie, op geen
Orde van Oranje Nassau. wereld te begrijpen. Bovendien werd zijn jeugd gekleurd door een mar- enkel niveau. Hij leefde in de negentiende eeuw, als een heer in de

3. Wouter van Dieren 32 33 Wouter van Dieren
goederen en diensten die we produceren en consumeren zegt niets over te volgen hebben we per jaar drie tot vier procent efficiencyverbetering vervangt door LED-lampen, kun je 700 kolencentrales sluiten.”
wat we verliezen: schoon landschap, schoon water, open horizonten, in energie en voedsel nodig, we halen nauwelijks één procent. De men- Eenzelfde transformatie behoeft de traditionele economie. In 1993
dieren en planten. Een dergelijk verlies wordt nu als destructie gere- sen zijn er nog niet van doordrongen dat het tempo het grote probleem voorspelde Wouter van Dieren in de Erasmuslezing al de deconfiture
kend onder economische groei. Dat is bizar, werkelijk economisch den- is, de omvang ervan kunnen we gewoon niet bevatten.” van de financiële markten: “De grootste fout van de laatste twintig jaar
ken kan alleen vanuit een integrale visie. Intuïtief voelde Godfried dat Het is de eeuwige vraag, is het glas half vol of half leeg? “Ik zou dit is dat we ons hebben overgegeven aan de ideeën van de Chicago
heel precies aan.” werk nooit veertig jaar hebben volgehouden als ik alleen maar naar lege School of Economics. Lees de boeken van Naomi Klein. Ze beschrijft
glazen had gekeken. Er zijn duizenden hoopvolle initiatieven, we hebben meesterlijk hoe de logo’s van de grote bedrijven de macht overnemen.
Gedicht voor Wouter alle mogelijkheden. Als je de openbare verlichting in Amerika en Europa Onthutsend is het om te lezen hoe de oorlog in Irak een geprivatiseerde
Zowel naar de geest als naar de letter
Wil hij het milieu steeds maar schoner en netter.
Hij zaait veel verwarring maar zet ook veel in gang
Voor Wadden noch Kamer of Kabinet bang
Een drammer maar bovenal een aardige ketter.
Haarlemmerhout; met Nicolaas Beets en Charles Dickens als zijn grote Jeroen van der Veer, CEO Shell International, 2006.
voorbeelden. Hij was een weergaloos schrijver, schreef alles met zijn
kroontjespen, duizenden pagina’s. Ik heb nog een paar nagelaten stuk-
ken mogen redigeren na zijn dood. Hij beoefende de retorica met een Naomi Klein
ongehoorde kracht, altijd tegen de stroom in. Hij had nooit grote lite- Hij schenkt nog eens koffie in en wijst ondertussen naar de vogeltjes in
raire vrienden, maar ze keken wel allemaal tegen hem op.” zijn achtertuin. Hier is een groot restaurant voor de roodborstjes, kool-
Van Dieren werd al jong de milieubeweging ‘in geslingerd’, moest lezin- mezen en heggenmussen. Wat verderop zitten de meer exotische soor-
gen geven en Bomans ging mee: “Als we na afloop naar huis reden in ten: kramsvogels en koperwieken. “Hier word je steeds met je neus op
mijn 2CV zei hij: ‘Dat was dus geheel knudde, ze hebben genoten, maar de feiten gedrukt, je hoeft maar buiten te kijken en je weet waarvoor je
je kunt er niks van’.” het allemaal doet.”
Bomans leerde de jonge Van Dieren de fijne kneepjes van het spreken Toch is het niet meer zoals vroeger: “Ik heb dit huisje na de dood van
voor publiek en ze zaten vaker samen in het café tegenover het zaaltje mijn vader herbouwd, nu wonen we hier luxueus. In mijn jeugd was het
waar de jonge Van Dieren moest optreden: “Godfried zei dan: ‘Kom, armoede op Terschelling, nu is er een enorme rijkdom op het eiland.
zullen we nog een lesje leren of ben je hardleers? Dat laatste mag je Maar niet alleen hier. Overal zie je enorme transformatieprocessen. Ik
ook zeggen maar dan stopt mijn bewondering’.” kom regelmatig in India, daar kijk je werkelijk je ogen uit. Bijna de helft
Bomans hoefde niet op de barricaden, zijn vlijmscherpe woord volstond. van de bevolking, 450 miljoen mensen, heeft nu te eten en leeft naar
“Hij was zeer begaan met de teloorgang van het Nederlandse land- Indiase maatstaven in redelijke welvaart. In China hetzelfde, daar zijn in
schap en het cultureel erfgoed, ten prooi gevallen aan de modernise- dertig jaar evenveel mensen uit de armoede gehaald. Als de huidige
ringswoede in Amsterdam. Hij woonde zelf in een soort Bommelstein groei doorzet zijn ze in 2030 op het Amerikaanse inkomensniveau, com-
met torentjes, de vierkante bungalows bij hem om de hoek noemde hij pleet met 1,1 miljard auto’s. Maar om die te laten rijden zijn 100 mil-
urinoirs.” joen vaten olie per dag nodig. We produceren nu in de gehele wereld
Bomans liet zich ook niet van de wijs brengen door oppervlakkig vooruit- slechts 85 miljoen vaten en dat wordt minder. Het zal dus ergens stop-
gangsdenken. Van Dieren: “Vooruitgang gemeten aan de hoeveelheid pen, we lopen letterlijk tegen de grenzen van de groei aan. Om de groei

4. Wouter van Dieren 34 35 Wouter van Dieren
economen van Goudswaard tot Opschoor. De meeste ministers van elke samenwerking een kartel noemt en straffen uitdeelt, hou toch op! met buitengewone volmachten. Een minister van duurzaamheid heeft
Economische Zaken: Brinkhorst, Jorritsma en ook Van der Hoeven begrij- We zullen duizenden kartels, samenwerkingsverbanden zonder weerga geen zin. Je kunt alles duurzaam noemen, dat is net zo’n onzin als een
pen weinig van economie, laat staan van duurzame economie. Op het nodig hebben om de boel op orde te brengen. Concurrentie is een gigan- minister voor het gezin.”
ministerie van Economische Zaken zijn duurzaamheid en milieu nog altijd tische verspilling van geld, technologie en goede wil.”
een vloek. Ze lopen zelfs ver achter bij de Nederlandse industrie. Maar “Met Arnold Heertje pleit ik voor een Green New Deal, naar analogie van Youp van het Hek
dat is niet ernstig, want daar moeten we het niet van hebben. Veel de New Deal van Roosevelt. Deze gaf in de jaren 1930 de economie een Het internet is al ooit een tribunaal genoemd. “Het is een schitterend
belangrijker: Obama heeft mensen benoemd met een buitengewoon geweldige stoot, liet na de aanval op Pearl Harbor duizenden vliegtuigen nieuw machtsmiddel van een niet te onderschatten kracht. Het geeft con-
inzicht in dit onderwerp. Amerika gaat ons meetrekken. Ze gaan eindelijk en schepen bouwen en daarom hebben ze het fascisme verslagen. Toen sumenten een stem tegenover bedrijven die zich misdragen. Youp van het
iets doen aan hun sinds lange tijd verwaarloosde agenda van efficiency was het de oorlog, nu hebben we een totale collaps van financiële mark- Hek heeft er in zijn eentje voor gezorgd dat Buckler bier verdwenen is…
en nieuwe technologie. Dat zal de hele wereld in een duurzame richting ten en de klimaatcrisis, de voedselcrisis, de energiecrisis. Er moet een Maar het internet zit ook vol leugens en het kan ook heel negatief
dwingen. Dat stemt mij hoopvol, ja. nieuwe economie komen, we hebben geen keus. We missen een Euro- gebruikt worden. Er is ook een gigantisch internationaal weblog vol
Ik hoop ook dat het inzicht toeneemt en dat ABN AMRO, de rotonde van pese Roosevelt, maar overheden kunnen miljarden op tafel leggen, niet ontkenning van de klimaatcrisis.”
de Nederlandse economie, nu een staatsinstelling, niet weer naar de eens door geld bij te drukken.” “Een Amerikaans kind ziet in de eerste achttien jaar van zijn leven
beurs wordt gebracht, maar dat er een coöperatieve bank van gemaakt “Er komen enorme krachten vrij in de goede richting, maar de tegen- 10.000 moorden op tv, enkele honderdduizenden reclameboodschappen
wordt, een soort nationale investeringsbank. Wouter Bos denkt dat ban- krachten zullen alles doen om het oude systeem te behouden. Honderd- en 100.000 keren geweld. Maar hetzelfde kind kan ook 100.000 natuur-
ken over een paar jaar weer verkocht kunnen worden. Maar hij kan en duizend bankiers in Londen en New York kunnen niets anders, ze willen films hebben gezien, en gelukkige mensen die bezorgd zijn om elkaar.
moet investeringen in duurzaamheid afdwingen.” zo snel mogelijk terug naar hun oude baan.” Indoctrinatie vindt alleen plaats in hiërarchische systemen, internet is
horizontaal. En dat zal het blijven, dat is de ongelooflijke kracht. Zelfs de
Neelie Kroes Jacqueline Cramer laatste dictaturen ontkomen er niet aan en de Chinezen kijken toch naar
Het probleem is dat de solidariteit uit het systeem is verdwenen. “Onder- “De goede krachten moeten opstaan en een duurzame economie eisen. de verboden sites. Het is niet te stoppen.”
linge samenwerking is de wortel van onze maatschappij. In het Engels Ik lobby al dertig jaar, ik ken veel ministers. Balkenende is nog niet zover
noem je een bedrijf een company, dat betekent ook gezelschap, je doet en aan de Tweede Kamer heb je ook niet veel. Jacqueline Cramer wordt Jeroen van der Veer
het samen. Samenwerken zit in onze genen. Vroeger waren er honderden bekritiseerd, ze hoort niet in het politieke vaarwater. Ik ken haar al vijfen- Grote bedrijven zag hij altijd als bondgenoten. “Jan Tinbergen zei tegen
oorlog is, waarbij belastinggeld van Amerikanen via het Pentagon en het onderlinge spaarbanken, tot nut van het algemeen. Begrafenisonderne- twintig jaar. Ze weet meer dan iedereen, maar het politieke en media- me: ‘Multinationals zijn veel beter georganiseerd en beter in staat tot
Amerikaanse leger uiteindelijk in Texas terecht komt bij een paar bedrij- mingen heetten Draagt elkanders lasten, allemaal varianten op middel- spelletje speelt ze niet mee. Dat is dus klasse.” internationale logistieke prestaties dan overheden’. Dat zie je overal, in
ven en zakkenvullers. De markten zijn de oorlog zelf, de vrije markt eeuwse burenplicht. Dat hebben we hier op Terschelling nog steeds. Het “We zouden eens moeten kijken naar de critici, die zorgen er namelijk
bestaat niet. Ik ging met mijn klanten, Procter & Gamble, Unilever, door is logisch dat je op bepaalde momenten voor elkaar zorgt; begrafenis- voor dat mensen die buitengewoon begaafd zijn en geschikt voor een
de schappen van grote supermarkten in Engeland, Zweden en Duits- sen, dat doen de buren hier nog altijd onderling.” hoge post, niet de politiek in gaan. Ze hebben geen trek in het circus.
land. Ze konden me geen product aanwijzen waaraan minder dan hon- Het global casino, zoals Hazel Henderson de financiële markten noemde, Een ramp voor het land, want dat verdient betere politici. Ik steek zelf al
derd regels wetgeving vastzitten. Ook voor de voedselproductie komt de deed precies het omgekeerde: “Alles is gebaseerd op concurrentie, heb- veertig jaar mijn kop boven het maaiveld uit met provocerende uitspra-
vrije markt elke keer als de panacee voor alle problemen uit de hoge zucht en graaien. De vrije markt gaat over het ontkennen van de solidari- ken en innovatieve ideeën. Ik weet uit eigen ervaring hoe het is om
hoed, maar het kan niet. Kijk hoe de Mansholts honderd jaar vochten teit, het vernietigen van elkaar ter wille van je eigen graaizucht. De gepakt te worden door de media. Mijn leermeester Mansholt zei: “Elke
voor een bodem in de graanprijzen.” Europese Unie is nu georganiseerd als een concurrentiewereld met dag zetten ze weer een valkuil voor je op. In Frankrijk mag je excelleren,
Neelie Kroes als de opperwachtmeester van de concurrentie. Ik heb in Engeland en Duitsland ook. Nederland staat het niet toe.”
Wouter Bos intensief samengewerkt met Sicco Mansholt, hij stond met het Verdrag En de vijf ministeries die zich met duurzaamheid bezighouden? “Dat is
“De vrije markt is een hype die ons dertig jaar vertraging heeft gegeven van Rome in 1957 aan de wieg van de EU. Voor de mannen die Europa geen probleem, laat ze maar hun best doen. Bij de laatste formatie is
om iets te doen aan Grenzen aan de Groei. We hebben dertig jaar lang hebben bedacht ging het om samenwerking, solidariteit en harmonie. De het ministerie van klimaat op het nippertje jammer genoeg gesneuveld
de verkeerde dingen gedaan, ondanks de waarschuwingen van tientallen laatste twintig jaar is er een smerig ding van gemaakt, waarbij Kroes in de poppenkastspelletjes. We hebben een minister van klimaat nodig

5. Wouter van Dieren 36 37 Wouter van Dieren
buitengewoon fijnzinnig mens. Je moet beseffen dat die mensen in een Bill Clinton en heb nog veertig jaar nodig. Pensioen is voor mij niet aan de orde,
keurslijf zitten. De voorzitter van Shell heeft geen bewegingsruimte, als Het rapport van de Club van Rome lijkt nu nog actueler dan toen. ik moet nog boeken schrijven, films maken, tachtig toespraken hou-
hij één foute opmerking maakt is de volgende dag zijn bedrijf een mil- “Inderdaad, het is bijna bizar, in december 1970 kreeg ik het in handen, den, honderd schilderijen maken, de wereld verbeteren!
jard minder waard. De beurs luistert mee. Ik zag hem ooit zwijgen in en ik zei tegen Maedows die het had geschreven: ‘Je hebt dynamiet in n Ik voel me verbonden met denkers buiten de gebaande paden. Met
Buitenhof als antwoord op een vraag, dat was meesterlijk.” handen’.” vrienden, topmensen uit het bedrijfsleven en de wetenschap gaan we
Zou het nu na vijfendertig jaar nog gaan ontploffen? Er valt een stilte. steeds weer naar de graancirkels in Engeland kijken. We houden ons
Michail Gorbatsjov “Zelfs Dries van Agt, een bijzondere figuur in de Nederlandse politiek, bezig met esoterie, denken over dingen die onbestaanbaar lijken.
Anne Zorgdrager, fotograaf op Terschelling, mengt zich af en toe in het heeft zich bij zijn pensionering bekeerd tot de Club van Rome. Lubbers n Ik voel me klein? Tsja, dat gevoel ken ik bijna niet. Dat wilde je
gesprek. Hij en Van Dieren keuvelen gemoedelijk over eilanders. Van heeft altijd gevoel voor het onderwerp gehad. Hij is eveneens lid.” horen, toch? Ik zou me niet klein, maar wel heel onmachtig voelen,
Dieren kent er tweehonderd, Zorgdrager kent ze allemaal… Maar Van Van Dieren kijkt naar de fotograaf: “Het is misschien eigenaardig, maar als ik minister was geworden. Maar goed dat ik dat geweigerd heb.
Dieren kent ook nog een hele schare wereldleiders persoonlijk en de al die wereldleiders hebben dezelfde agenda. Gorbatsjov is ook lid van
fotograaf wil wel eens weten waarom al die politici en bestuurders zich zo de Club van Rome. Ik heb hem zes keer ontmoet. Hij spreekt geen Laatste goede daad of voornemen voor het milieu
laat bekeren tot de duurzaamheid, meestal lang na hun actieve carrière? Engels, het gaat altijd moeizaam met een tolk, maar het is bijzonder dat “Er wordt mij zo vaak naar mijn eigen opoffering gevraagd. Daar bedank
“Kijk Anne,” zegt Van Dieren, “Ik was bij de eerste Perestrojka conferen- je zo dicht bij zo’n historische figuur mag zijn die zich helemaal voor dit ik voor. Ik doe al zoveel. Ik plant mijn eigen bossen, compenseer alles
tie in Moskou in 1990, die Gorbatsjov organiseerde om de wereld te soort kwesties inzet. Er was medio 2008 een conferentie met hem in mateloos, ik had zonnepanelen voordat iemand ze had, ik doe honder-
ontmoeten. Ik zat in de Nederlandse delegatie onder leiding van Erica Turijn. Dan is hij net Jezus aan het laatste avondmaal, wij allemaal als den dingen. Het offer is gebracht.”
Terpstra, dat is altijd buitengewoon gezellig en leuk. We zaten tien zijn bescheiden discipelen rond hem verzameld. Hij zit er dan als het
dagen in het Kremlin, een van de sprekers was senator Al Gore. Hij absolute charisma. Heel bijzonder is dat. Met Clinton precies hetzelfde.
sprak toen al over klimaatverandering, niet anders dan nu. Maar in de Al Gore ook. Toen Clinton vorig jaar in Rotterdam sprak, viel me op hoe
tijd dat hij vicepresident was, deed hij er niets aan. Een van de weinigen vanzelfsprekend hij in de wereld staat, voor hem gaan alle deuren open.
die zich nog tijdens zijn politieke carrière uitsprak was Sicco Mansholt. Alles wat hij zegt zet dingen in beweging, het is persoonlijkheid. Ik vind
Ik was zijn assistent en ik was erbij toen hij in de Europese Commissie dat schitterend.”
uitvoerig sprak over Grenzen aan de Groei. Hij was een indrukwekkende Zorgdrager knikt. Van Dieren vervolgt: “Dat zijn karakters, je moet niet
Wouter van Dieren
figuur en had geen boodschap aan de tegenwerking uit Brussel.” onderschatten hoe hard de republikeinen hebben geprobeerd Clinton
over de Mondiale Voetafdruk
de binnenlanden van Afrika vind je thee van Unilever. Elk product komt in En tegenwerking was er voldoende. “De Club van Rome werd erg lang kapot te maken, denk maar aan de Monica Lewinsky-affaire. Ze zijn niet
elke hoek van de wereld, verschrikkelijk knap. Ik heb vanaf het begin geconfronteerd met aanvallen van mensen die niet wisten waar ze het laf, het kan niet anders op hun positie. Ik ben al lang blij dat die man-
met die bedrijven samengewerkt. Je schiet niets op als je tegen de raad over hadden: Bolkenstein, Bomhoff, Wijnbergen. Ze hadden het rapport nen er zijn en dat ze hun invloed aanwenden.” “Op De Kleine Aarde ligt een afdruk van mijn
van bestuur zegt: ‘Heren, u bent vervuilers, ik praat niet met u’. Toen ik niet gelezen. Tegenwoordig, na 35 jaar, wordt alom in de wereld voetafdruk, maar ik hou het niet bij. Ik vind het
voorzitter was van Milieudefensie van 1970 tot 1972, bestond de geschreven dat we gelijk hadden. Alle statistieken zijn weer nagetrok- een leuk model, Jan Juffermans en Wouter
adviesraad ook uit mensen van het bedrijfsleven, onder andere van Uni- ken, het blijkt allemaal te kloppen. Iedereen ziet de huidige klimaatcri- handen en voeten voor de aarde Veening hebben dat uitgerekend en buitengewoon
lever. Later kwamen bij Milieudefensie de marxisten en pacifisten aan de sis, olieschaarste, honger, hoge voedselprijzen, als een voorbode van goed gedaan, het is onderdeel van Grenzen aan
macht, die hadden een natuurlijke barrière naar het bedrijfsleven, en is de grenzen aan de Groei zoals wij die hebben beschreven. De samenle- n Ik heb een goed gevoel bij mensen zoals Ingrid Zeegers, directeur de Groei.
de samenwerking gestopt. Het was niet altijd pais en vree. Ik herinner ving gaat geforceerd door de bocht, overshoot en collaps zijn aan de duurzaamheid van Philips. Ik kon niet anders dan haar omhelzen, Ik ga nooit op vakantie en mijn zus is dertig jaar
me 1993, toen kregen we Shell niet aan de praat, ze wilden niet inzien orde van de dag. De olieschaarste dient zich aan, we zijn niet op tijd schitterend hoe de jonge generatie de fakkel overneemt met een niet van het eiland af geweest. Een keer is ze
dat ze een energiemaatschappij waren en geen oliemaatschappij.” met alternatieve brandstoffen. Amerika loopt achter, een jaar geleden passie die wij ontbeerden. Dat ontroert me. tegen haar wil naar Zuid-Frankrijk gestuurd, ze
In het liber amicorum, dat ter gelegenheid van het veertigjarig jubileum ontwikkelde Cadillac nog een acht cilinder die 1 op 5 rijdt, ‘climate n Richting geeft me het eiland. Als je de wereld wilt begrijpen heb je moest er eens uit, dat is haar niet bevallen. Haar
van Wouter van Dieren verscheen, schreef Jeroen van der Veer, topman change does not exist’, riepen de Amerikanen onder Bush. Nu is Gene- een houvast nodig op kleine schaal. zonen die op Hawaï gaan surfen, hebben een
van Shell, een gedichtje over zijn vriend Van Dieren. “Jeroen is een ral Motors failliet. Toyota heeft wel verstandige keuzes gemaakt.” n Frustraties heb ik over dat het niet opschiet. Ik ben veertig jaar bezig grotere voetafdruk dan mijn zus.”

6. Anne-Marie Rakhorst
Thomas Rau 42 43 Anne-Marie Rakhorst
directeur Search
Is eigenaar en oprichter van haar eigen ingeni-
eurs- en onderzoeksbureau Search, was Zaken-
vrouw van het jaar, schreef twee boeken over
duurzaamheid, liet Cradle to Cradle van Braung-
art en McDonough vertalen in het Nederlands
Terug naar de wieg
en ontpopte zich en passant als ambassadeur
van dit geruchtmakende concept. Ze is betrok-
ken bij Stichting Urgenda, de Amsterdamse
Klimaatraad en de Raad van Advies van de Club
van Rome.
Anne-Marie Rakhorst komt uit een warm nest. Nog op de lagere school Duurzaam bouwen
zat ze elke middag bij de lunch aan tafel tussen haar ondernemende Duurzaam bouwen is haar stokpaardje. Daar is de grootste winst te beha-
ouders en het personeel. Ze genoot van de verhalen en plannenmakerij. len, zeker als je bedenkt dat de steden, die slechts twee procent van het
Idealen najagen en dingen ondernemen, dat wilde ze ook. Tegelijkertijd aardoppervlak in beslag nemen, verantwoordelijk zijn voor 75 procent van
was er, vlak om de hoek, de natuur en het kasteel, koeien, paarden en de uitstoot aan broeikasgassen. “We zullen de bestaande woningvoor-
kippen rondom de boerderij. Ze ging ‘s nachts met haar vader uilen spot- raad drastisch moeten omvormen, niet alleen uit milieuoverwegingen.
ten, hij leerde haar luisteren naar de natuur. De buit van zwerftochten Experts voorspellen dat al in 2015 de energienota voor een grote groep
langs slootkanten ging onder de microscoop. Ontdekkingstochten waren Nederlanders hoger zal zijn dan de huur. Met een duurzame woning of
het en de wereld onder de microscoop was een ontdekking op zich. een nulwoning kun je de energienota verscheuren en op termijn ook nog
Hoe idyllisch het Brabantse dorp waar ze opgroeide ook was, ook daar je auto thuis opladen met de elektriciteit die je toch over hebt.”
kondigden de grote vragen van de wereld zich aan, zij het dat de oliecri-
sis van 1972 nog niet tot haar doordrong; ze was vijf jaar en benutte de Duurzame energie
eerste autoloze zondag vooral om te rolschaatsen op de provinciale weg. Anne-Marie Rakhorst stoort zich danig aan hoe duurzame energie conse-
Later begreep ze dat de olie niet als vanzelfsprekend zou blijven stromen quent op achterstand wordt gezet, van het veelbesproken level playing
en kreeg ze, als vijftienjarige zeilinstructeur ‘voor de wind gaand’, alter- field is nog weinig te bekennen. Zo werden voor het Prinses Amalia-wind-
natieven in haar blikveld. molenpark in de Noordzee garanties afgedwongen voor een bedrag van
Toen haar studie bedrijfseconomie even wat minder liep, rolde de 15 miljard euro om die locatie weer in de oude staat terug te brengen,
kunstacademie uit de beroepentest – moeder heeft nu nog steeds een mocht het windmolenpark worden afgebroken. “Zoiets is bij een kerncen-
bekende galerie en beeldentuin – maar met het devies van haar vader trale of kolencentrale nog nooit aan de orde geweest, belachelijk! Olie en
‘Wat niet kan, dat moet nog geboren worden’ in het achterhoofd zette gas verbranden is zo gemakkelijk en goedkoop, maar je houdt jezelf voor
ze toch door. de gek. Ook de regels moeten meegroeien, er moet meer resultaatge-
Nu stopt ze al bijna twintig jaar haar creativiteit in haar bedrijf, dat inmid- richt gekeken worden. We gaan technisch zo hard en het is zo jammer
dels is uitgegroeid tot een internationaal opererend ingenieursbureau, als het maximum van creatieve geesten wordt ingeperkt door het maxi-
laboratorium en opleidingsinstituut, waar duurzaamheid met hoofdletters mum in de wet.”
wordt geschreven. Haar eigen kantoren in Amsterdam en Heeswijk voor-
zien intussen in de eigen energiebehoefte, met tal van innovatieve Ambassadeur van duurzaamheid
vondsten als warmte-/koudeopslag in heipalen en een afsluitbare pui Toen ze in 2000 werd verkozen tot Zakenvrouw van het jaar kwam ze
waardoor geen warmte naar buiten ontsnapt. ineens in de schijnwerpers te staan. “Ik ben niet iemand voor tv-spelle-

7. Thomas Rau 44 45 Anne-Marie Rakhorst
staan als je bedenkt dat we de komende decennia met zijn allen gaan veel bewondering voor, want het is niet gemakkelijk. Ze moeten in going
groeien van 6,2 naar 9 of 11 miljard mensen op aarde. “Als die ruimte concern, met respect voor de mensen en de realiteit van alledag, hun
voor groei er niet is, tegen welke mensen ga je dan zeggen dat ze maar bedrijf omvormen in een duurzame richting.”
weg moeten? We zijn de besparingsboodschap gewend, maar er zitten “Nederland kan gidsland zijn, de leiding nemen op het gebied van duur-
heel enge kantjes aan.” zaamheid. We zijn rijk en weten om te gaan met beperkte ruimte. We
hebben de kennis, onze ingenieurs verzinnen fantastische projecten,
Een nieuwe boodschap denk maar aan de snelwegen die energie leveren. We hebben een enor-
Wouter van Dieren, al vele jaren bevriend met Braungart, plaatste in me reputatie in de wereld en dat is een schitterend exportproduct. Als
dezelfde Volkskrant ook de nodige kanttekeningen, maar ziet wel een dit, met onze oranje mentaliteit, niet slaagt, hebben we het ergens niet
verrijking voor het debat: “Braungart heeft glashelder gemaakt dat we begrepen.”
producten optimaliseren op functie en niet op duurzaamheid. Bovendien
kan hij mensen aanzetten tot actie. Hij is de aanjager, er zijn anderen
nodig die het verder uitwerken.”
Anne-Marie Rakhorst: “Dat is helemaal juist. Cradle to Cradle brengt een
nieuwe boodschap: Zo produceren dat je alle onderdelen van producten
weer optimaal kunt hergebruiken als het product wordt afgedankt. Maar
nog belangrijker: weg van het doemdenken, van de broekriem aanhalen.
Weg van het idee dat je vervuilt en schuldig bent, alleen maar omdat je Anne-Marie Rakhorst
tjes, maar ik kreeg wél de kans om aandacht te vragen voor dingen die Dutilh, de milieucoördinator van Unilever Nederland, dat de claims van leeft. Ze draaien dat vreselijke demotiverende idee om naar een bood- over de Mondiale Voetafdruk
ik echt belangrijk vind.” Zo werd ze ambassadeur van duurzaamheid in Braungart en McDonough een oplossing van het probleem in de weg schap van vreugde, creativiteit, innovatie en saamhorigheid bij architec-
Nederland. Ze vestigde de aandacht op misstanden, zoals de afgedank- staan: “Braungart zet mensen aan om niet meer na te denken over de ten, vormgevers, producenten en consumenten om te leren leven binnen “Een geweldig instrument om je bewust te worden
te tankers die voor de kust van India worden gesloopt, met enorme gevolgen van hun gedrag. Hergebruik van margarine of shampoo is de natuurwetten van onze planeet.” van je eigen gedrag. Ik hou van gezond eten: groen-
milieuvervuiling tot gevolg. “In Madagaskar zag ik mensen frisdrankblik- sowieso niet mogelijk,” aldus Dutilh. ten, pasta, vis, ei. Niet teveel zuivel en alles puur
jes omsmelten in een pannetje boven een houtskoolvuur, sommigen Anne-Marie Rakhorst kent de kritiek: “Zoiets is grote onzin. Als Unilever natuur. Ik zal altijd biologische producten kiezen als
verminkt door ongelukjes met vloeibaar aluminium. De dampen die zijn boterbakje afbreekbaar maakt dan is het Cradle to Cradle. En de handen en voeten voor de aarde ik de kans krijg. Een biologische tomaat is toch veel
vrijkomen zijn zeer giftig en veel mensen daar worden niet ouder dan margarine komt gewoon in de biologische kringloop. Bedrijven hebben lekkerder!
dertig jaar. Ik zag kinderen onze afgedankte batterijen demonteren. Het grote verantwoordelijkheid om serieus naar hun productieprocessen te “Ik zie mezelf als dienstverlener, de groep die je bedient wordt steeds Ik eet geen vlees omdat ik het gewoon niet lekker
zijn onze schepen, onze batterijen en je mag je ogen niet sluiten voor die kijken. Er kan veel meer dan men wellicht denkt.” Ze gaat verder: groter. Met die rol is mijn doel, de wereld verduurzamen, het beste vind, maar als je gaat nadenken over de kippen-
problemen.” “Michael Braungart en William McDonough hebben nooit gezegd dat ze de gediend, daarvan ben ik overtuigd. Als ik mijn steentje kan bijdragen aan schuur die hier gebouwd wordt, met 1 miljoen kippen
oplossing voor alle problemen wel eventjes uit de hoge hoed zouden tove- een betere wereld, ben ik gelukkig.” erin… Elk uur worden er 14.000 kippen aangeleverd
Cradle to Cradle ren en dat hun concept op alles toepasbaar is. De luchtvaart Cradle to om in mootjes gehakt te worden, kant-en-klaar ver-
In november 2006 maakte ze in Londen kennis met Michael Braungart: Cradle maken is heel wat ingewikkelder dan een stoel. Maar ook daar zijn “Ik focus op de mensen die voorop lopen. Als je die meekrijgt, dan komt pakt, dan zijn er nog wel andere redenen om ervan
“In één middag zag ik de nieuwe, duurzame wereld ontstaan die hem veel goede initiatieven, zoals van Richard Brandson van Virgin Atlantic.” de rest vanzelf. Dat is heel wat productiever dan alleen maar denken aan af te zien. Ook let ik erg op mobiliteit, ik woon hon-
voor ogen staat. Een wereld van dynamiek, van positivisme, van energie, Ondertussen hebben Ford, Nike en BP de principes van Cradle to Cradle beren op de weg, dan lukt het niet. derd meter van mijn kantoor en ik heb een hybride
van respect voor onze planeet en van grenzeloze kansen.” geadopteerd en wordt er in China op grote schaal mee gewerkt. Zo’n Peter Bakker van TNT die met zijn Planet me de CO2-uitstoot van zijn auto gekocht. Mijn enige zonde voor het klimaat is
Anne-Marie Rakhorst laat zich door de critici op Cradle to Cradle niet van “Braungart en McDonough hebben ook nooit gezegd dat je er niets intel- bedrijf berekent en zelf in een Prius gaat rijden, om het goede voorbeeld dat ik een ijdeltuit ben en veel kleding koop omdat ik
de wijs brengen. Samen nemen we de bedenkingen door, die in de Volks- ligents aan mag toevoegen. Overigens, de suggestie dat ze ongebrei- te geven. Harry Hendriks, bestuursvoorzitter van Philips, is ook zo’n er dikwijls representatief uit moet zien. Maar ook
krant van 26 april van vorig jaar werden samengevat. Zo denkt Chris delde groei zouden aanwakkeren, komt wel in een ander daglicht te lichtend voorbeeld, hij neemt veel duurzaamheidinitiatieven. Ik heb er daar zijn duurzame oplossingen voor!”

8. Annick de Witt 102 103 Emiel van Melis
Wereldburgers online
Londen is een bruisende metropool en de Hub is binnen die zo vooruit- Kwaliteit
strevende stad the place to be, waar jonge pioniers, social innovators, het Een belangrijke rol in dat veranderingsproces lijkt weggelegd voor de
voortouw nemen met duurzame bedrijven en diensten. Daar heeft ook cultural creatives. Ze kregen een gezicht door onderzoek van Paul Ray en
Emiel van Melis zijn kantoor van waaruit hij met een klein team van erva- het boek dat hij over deze invloedrijke groep schreef: The Cultural
ren nieuwsmensen werkt aan Sideways News. Creatives: How 50 Million People Are Changing the World.
Vindt Van Melis zichzelf tot die groep behoren? “Absoluut, ik voel mij een
Van Melis kent de stad nog op zijn duimpje van de jaren dat hij daar betrokken wereldburger en ben zoals heel veel anderen op zoek naar
woonde en voor BP werkte. “Londen is enorm inspirerend. Er is de laat- meer kwaliteit en zingeving. Ik neem niet alles voor zoete koek aan,
ste jaren echt beweging als het gaat om het milieu, de stad is veel leef- probeer dingen te begrijpen, houd me bezig met zenmeditatie en probeer
baarder geworden. Het is weliswaar nog levensgevaarlijk om er te fiet- milieubewust te leven.”
sen, maar dat wordt nu snel beter door de aanleg van veel fietspaden. In opiniepeilingen komen de cultural creatives als een snel groeiend
Ook wordt hard gewerkt aan een steeds fijnmaziger netwerk van oplaad- fenomeen naar voren. In Amerika zitten momenteel naar schatting vijftig
punten voor elektrische auto’s. Veel bussen rijden al op gas en auto’s en in Europa tachtig miljoen mensen op dit spoor. In Nederland houdt
worden zoveel mogelijk uit het centrum geweerd.“ onderzoeksbureau MarketResponse de cijfers bij: in het afgelopen jaar
Emiel van Melis heeft bewust gekozen voor de Londense Hub: “Nog zijn er zo’n honderdduizend cultural creatives bijgekomen, de teller staat
afgezien van het feit dat kantoorruimte in de stad onbetaalbaar is, zou ik hier nu op 1,6 miljoen. “Je ziet dat allerlei bedrijven die maatschappelijk
de geweldige inspiratie die van de Hubs uitgaat niet willen missen. Het verantwoord ondernemen hoog in het vaandel dragen, aansluiting zoeken
is een veelzijdige community voor het delen van kennis, vaardigheden en bij deze groep, met een heel scala van eco-producten en diensten:
Emiel van Melis ideeën. Vijf jaar geleden gestart in Londen zijn er nu diverse Hubs in biologisch voedsel, alternatief vervoer, gezonde leefstijl, noem maar op.
Sideways News Europa en twee in Nederland.” De collega-ondernemers in de Hub zijn Ook het succes van een tijdschrift als Happinez kun je in dit licht zien.”
voor hem voorlopers in een veel groter veranderingsproces: “Ik zie de
Is ondernemer, opgeleid als ingenieur, werkte in wereld in een razendsnel tempo veranderen en dat is ook noodzakelijk Ruimte
marketingfuncties voor British Petroleum (BP) gezien de enorme uitdagingen van de 21ste eeuw. De komende decennia Met zijn nieuwssite op het internet wil Emiel van Melis in dit proces een
in Londen en Brussel en later voor Essent. De zijn cruciaal voor het voortbestaan van de mensheid en de planeet. Veel leidende rol spelen: “Er is grote behoefte aan een plek waar alles wat
laatste jaren zet hij zich helemaal in voor Side- inspiratie put ik in dit kader uit allerlei online bronnen en met name ook cultural creatives interesseert, samenkomt: een mondiaal overzicht van
ways News, een newsportal op het internet met de publicaties van het James Martin Institute in Oxford, een denktank de laatste ontwikkelingen, trends en eigentijds denken op het gebied
nieuws als bron van inspiratie en impuls voor voor de grote thema’s van deze eeuw.” van mens, milieu en maatschappij. Het accent ligt op het bieden van
positieve verandering. nieuwe perspectieven, het verbinden van mensen en het stimuleren van

9. Emiel van Melis 104 105 Emiel van Melis
eigen acties. De big challenges van de 21ste eeuw zoals klimaatverande- ontwikkeling van CO2-reductie gaan, zijn ongekend. Maar veel problemen ring is wat de wereld nu op veel vlakken nodig heeft en wij mogen
ring, waterproblematiek, milieuvervuiling, energievoorziening, armoede zijn hardnekkig en moeilijk op te lossen door de invloed van gevestigde deel uitmaken van de kopgroep, heel spannend eigenlijk.
en overbevolking komen ruim aan bod. In veel media concentreert alle belangen. Neem de olievoorraden: die vertegenwoordigen een enorm n Richting geef ik mezelf. Door heel zuiver te voelen en werkelijk in
aandacht zich toch vooral rond de waan van de dag en voor belangrijke kapitaal dat men nog wil verzilveren, maar we zullen alle nog resterende contact te staan met mezelf. Mensen om me heen, mijn vrouw, en
thema’s zoals het klimaat ontbreekt het aan gestructureerde aandacht. liters olie hard nodig hebben om de overstap naar alternatieve energie- de stilte van de natuur helpen me dicht bij mezelf te blijven.
Daarop richten we ons bij Sideways News consequent wel. Als je continu bronnen goed te kunnen maken. Ik denk dat we enorm veel spijt krijgen n Frustratie heb ik over dat het nooit snel genoeg gaat. Over verstar-
een bepaald thema vasthoudt, dan creëer je ook ruimte om in te gaan over hoe we nu met de laatste druppels olie omgaan. Die problematiek ring, vasthouden aan het oude, mensen en organisaties worden zo
op verfrissende ideeën, zoals van nieuwe producten of innovatieve wordt haarfijn beschreven door Thom Hartmann in zijn boek De laatste een karikatuur van zichzelf. Een sterke eik moet ook buigzaam zijn,
manieren om het CO2-probleem aan te pakken. Zo maak je grote proble- uren van het oude zonlicht.” anders breekt hij vroeg of laat.
men toegankelijk. In plaats van mensen af te schrikken, betrek je ze Moet de wereld fundamenteel veranderen? “Meer en meer mensen reali- n Ik voel me verbonden met denkers buiten de gebaande paden en
erbij als onderdeel van de oplossing. De invloed van het nieuws op ons seren zich dat wij te lang de verkeerde normen en waarheden hebben met zielsverwanten.
denken, voelen en handelen is sowieso enorm. Het bepaalt mede onze nagestreefd. Neem de kredietcrisis, een goed voorbeeld van groei die n Ik voelde me vroeger wel eens klein, tegenwoordig niet meer. Voor mijn
toekomst en zo geven we mensen daar meer grip op.” geen groei bleek te zijn. Wat aan de buitenkant nog gewoon leek te gevoel is op dit moment eigenlijk alles haalbaar: ‘What the mind can
Over de coverage en toonzetting van het nieuws heeft Van Melis zijn kunnen, bleek van binnenuit al lang niet meer te kloppen. Iedereen gaf conceive, it can achieve.’ Ik wil mezelf geen beperkingen opleggen.
bedenkingen: “Veel media leggen een naar mijn idee veel te zwaar aanvankelijk de bankiers de schuld, terwijl zij eigenlijk alleen maar het
accent op ellende, oorlog en terreur, if it bleeds it leads. Ook is het raam in het brandende huis waren waardoor de vlammen het eerste naar
nieuws vaak weinig vernieuwend en wordt het eenheidsworst omdat buiten sloegen. De kredietcrisis heeft intussen veel mensen aan het
redacties hun informatie grotendeels bij dezelfde bronnen en persagent- denken gezet.”
schappen vandaan halen. Journalisten zoals Nick Davies en Joris Luyen- hoe je bijvoorbeeld zelf je CO2-uitstoot kunt verlagen. Cultural creatives Uit steeds meer onderzoeken en consumentengedrag blijkt dat mensen
dijk berichten hier prachtig over, zij laten zien wat er werkelijk op de willen graag een actieve rol spelen in hun streven naar een betere een bewuste keus willen maken voor meer duurzaamheid. “Wat nu nog
nieuwsredacties gebeurt. Nieuws is niet objectief en de redacties zijn er wereld. Ook besteden we aandacht aan ‘Eco Heroes’, gewone mensen ontbreekt is het stukje invulling voor mensen wat ze er zelf aan kunnen
niet primair op uit om een betere wereld te creëren. Het gaat bij veel zoals jij en ik die leuke initiatieven nemen.” doen. Een beweging onder een goed geïnformeerd publiek laat zich met
media om aandacht, om oplages en kijkcijfers, dat bepaalt primair de “Controversiële thema’s gaat Emiel van Melis niet uit de weg: “De grote internet op een ongelooflijke manier organiseren. Mensen willen wel hun Emiel van Melis
keuze en aanpak van onderwerpen. Een mooi voorbeeld van beter geba- nieuwskanonnen zoals de BBC of de Guardian publiceren doorgaans stem laten horen als ze weten hoe. Denk aan Earth Day, wereldwijd de over de Mondiale Voetafdruk
lanceerde berichtgeving vind ik nog steeds Ode Magazine, opgericht door alleen wat algemeen aanvaard is of door de wetenschap bewezen kan lichten uit op een bepaald moment als stem vóór de aarde, een krachtig
Jurriaan Kamp, met aandacht voor uitdagingen, maar ook oplossingen.” worden. Met Sideways News wil ik me niet laten beperken door de gren- signaal aan politieke leiders. Ook zag ik laatst op LinkedIn een nieuwe “Een geweldig model om inzichtelijk te maken wat
zen van de huidige wetenschap of gangbare opvattingen. Ik zou bijvoor- groep die met een positieve boodschap in twee maanden tijd al twintig- onze individuele belasting op de aarde is en wat je er
Verdieping beeld graag melding maken van de inzichten van Pim van Lommel over duizend leden had en Wubbo Ockels verenigt met zijn Ladies First één aan kunt doen om die te verminderen. Ik eet weinig
Niet alleen cultural creatives zijn op zoek naar ander nieuws. Van Melis: bijna-doodervaringen of van stralingsvraagstukken. We moeten onze miljoen mensen op het internet voor een duurzame wereld. Dat zijn vlees en geniet van initiatieven zoals in de stad Gent
“Laatst publiceerde Associated Press nog een verrassend onderzoek ogen niet sluiten voor zaken die we niet meteen kunnen begrijpen. Wij stemmen die gehoord mogen worden en Sideways News wil in dat waar elke donderdag veggiedag is, een initiatief dat
waaruit bleek dat ook jongeren meer diepgang zoeken. Je ziet ook in de bieden graag verschillende perspectieven en inzichten en laten de proces van vernieuwing een leidende rol spelen.” erg aanslaat. Over het algemeen beschouw ik mezelf
grote dagbladen wel meer verdieping, maar voor hen is het geen voorpa- mensen zelf hun conclusies trekken in een open dialoog met elkaar.” overigens niet als zeer milieuvriendelijk, al ben ik
ginanieuws, het staat ergens in een bijlage op pagina zoveel.” geen big spender. Ik leef vanuit de gedachte dat het
Nieuwe technologie bepaalt het medialandschap in toenemende mate: Invulling handen en voeten voor de aarde leven, inclusief autorijden en vliegen, niet vervuilend
“Mensen zoeken meer persoonlijke uitingen en gaan op zoek naar Over de toekomst is Emiel van Melis positief. “We hebben geen tijd hóeft te zijn. Er zijn alternatieve oplossingen en tech­
authentieke bronnen, met weblogs, Twitter, Social Media. Sideways News meer te verliezen maar zijn tot ongelooflijk veel in staat. Kijk maar naar n Ik heb een goed gevoel bij de huidige veranderingen die ik om me nologische ontwikkelingen voorhanden, maar blijk­
is dus bewust een virtuele gemeenschap, waar gelijkgestemden elkaar wat Al Gore met zijn eenvoudige Powerpointpresentatie en een goed heen zie: van Obama tot allerlei innovatieve ondernemingen en baar is de wil van de belanghebbende partijen nog
virtueel kunnen ontmoeten, discussiëren en informatie uitwisselen over verhaal heeft losgemaakt. De budgetten die nu naar onderzoek en stapjes in de goede richting van overheden. Fundamentele verande- altijd sterker dan de roep om vernieuwing.”

10. Midas Annick de Witt 130 131 Midas Dekkers
Dekkers
schrijver, bioloog
Loopt al veertig jaar mee in
de milieubeweging. Hij stu-
deerde biologie in Amster-
Een karig bestaan, goed voor lichaam en geest
dam, publiceerde vanaf zijn
jonge jaren en las 27 jaar
lang elke zondagochtend
een column in het radiopro-
gramma Vroege vogels. Ook
maakte hij tv-programma’s
en met zijn humor en tegen- Midas Dekkers ziet de wereld met verbazing aan. Hij is somber, maar moet juist veel nieuwerwetser. Het is krankzinnig dat we ons voedsel nog
draadse standpunten is hij heeft geen boodschap. Het volstaat mensen even op losse schroeven te produceren zoals tienduizend jaar geleden. Mijn diepste overtuiging is
een graag geziene gast in zetten met een somber verhaal op vrolijke toon. Ondertussen zijn er wel dat we de voedselproblematiek alleen oplossen door ons eten in de
talkshows. Zijn laatste boek frisse ideeën: nieuwerwets eten uit micro-organismen en energie uit fabriek te maken, met bacteriën, algen, wieren en gisten. Die beestjes
is Piep, het Boekenweekes- kunstmatig bladgroen. zijn zo klein, je hoeft er geen medelijden mee te hebben. Je stopt ze in
say voor de Boekenweek van een ketel en ze vermenigvuldigen zich razendsnel. Het is gezond, goed
2009. Times Literary Niet het vrije veld in en dan thuiskomen met een blaasontsteking, nee, voor het milieu en de technologie is beschikbaar. Micro-organismen
Supplement oordeelde: gewoon in de obligaat geruite ochtendjas, met alle boeken uit zijn enorme leveren alle noodzakelijke voedingsstoffen en je kunt er lekkere cultuur-
“Dekkers is a biologist by bibliotheek in het hoofd, ijsberen over het tuinpad. In de voetsporen van tjes van bakken waar damesbladen voor de helft van bestaan. Ik hoop
training and a genius by zijn grote voorbeeld Charles Darwin. Het decor is meer dan in orde. wel dat de voedingsindustrie niet vervalt in de tragedie van de vegetari-
nature.” Midas Dekkers woont in oud-Hollandse stijl aan het water in een statig ers: schijngehakt en nepkarbonades. En laat het natuurzuivere imago
‘goed automatisch geventileerd’ pand. De hoge plafonds helpen niet om maar aan de reclamejongens over.“
de kou van het stilzitten uit de botten van de kamergeleerde te verdrij- Maarten ’t Hart hield in zijn boekje Het Dovemansorendieet ook een warm
ven maar dubbel glas wordt in huize Dekkers niet overwogen: “Nee, dan pleidooi voor het nieuwe voedsel. “Ik heb het in één adem uitgelezen en hij
krijg je een huis met van die dode ogen. Dat doe je maar in je nieuw- heeft het waarschijnlijk in één adem geschreven, maar er zijn helaas nog
bouwwijkje. Ik hou van oude huizen, die moet je blijven gebruiken.” veel te weinig mensen op dat spoor. Als maar een klein deel van de land-
Verder is hij erg braaf voor het milieu, zij het dat zijn bestaan als vegeta- bouwsubsidies die nu worden verkwist zou worden besteed aan het uitvin-
riër uit principe, lang geleden, van korte duur bleek: “De zwartste jaren den van nieuwe manieren om voedsel te maken, dan garandeer ik je
van mijn leven. Verschrikkelijk, wat een narigheid. In die tijd was je als honderd procent zeker over vijf jaar een enorme bevrijding van land en pro-
vegetariër een zonderling en verkeerde je in het gezelschap van soortge- ductiemiddelen. Trouwens, er zit niks anders op als straks China en India
noten die jou met hun tulbanden, pukkels en macrobiotische onzin nog ook chic willen doen met paling en kaviaar. De zeeën worden nu al leegge-
eens goed inwreven hoe absurd het was om vegetariër te zijn.” Na twee vist. Eens in de twee of drie jaar worden alle vissen van de hele Noordzee
jaar struikelde hij over een Hemaworst en sindsdien eet hij met schuld- eruit getild en opgegeten. Vervolgens moeten de resterende beesten zich
gevoel en noemt hij zich niet langer een dierenvriend. het apelazarus paaien om de visstand weer een beetje op peil te krijgen.”
Paling en kaviaar Mama’s en papa’s
De biologische landbouw ziet hij als een doodlopende zaak: “Alle goed- De overbevolking is een oude strijd. “Moderne mensen consumeren
willende mensen willen de landbouw nóg ouderwetser maken, maar het dertig keer zoveel als ouderwetse mensen. Iedereen praat over minder

11. Midas Dekkers 132 133 Annick de Witt
belastend produceren en consuminderen, maar over bevolkingsbeper- geen biologische wortels heeft is gedoemd te verdwijnen.”
king hoor je niks meer. Het is verbijsterend dat de milieubeweging daar “Toevallig leek het Nederlandse landschap van voor de oorlog heel erg
niet tegenin gaat. Tot mijn grote vreugde heeft David Attenborough zich op de savanne, waarop de mensheid is ontstaan: een grote grasvlakte
op zijn oude dag nog flink geroerd tegen de overbevolking. In Nederland zonder hoogbouw. Daarom hoefde je vroeger maar te gaan wandelen om
was in de jaren zeventig een rem op de bevolkingsgroei nog officiële gelukkig te worden. Met iemand die gelukkig wordt van een Vinex-wijk of
staatspolitiek, maar om volstrekt duistere redenen is het gezin weer de Europoort wens ik geen gesprek te voeren.”
heiliger dan ooit. Zelfs de bijlagen van Volkskrant en NRC staan vol met Windmolens in het landschap zijn een misdaad, en op zee? “Dat is toch
artikelen over kindertjes en mama’s en papa’s.” Regeringen die proberen een merkwaardige gedachte dat de zee niet meetelt omdat daar geen
de vergrijzing tegen te gaan door nieuwe kindertjes aan te bevelen mensen zijn. Vijfentwintig jaar geleden was het nog de normaalste zaak
begaan een denkfout? “Ja, het lost zichzelf op, gewoon een kwestie van van de wereld om het afval dat we op land niet wilden hebben maar in
even doorbijten. De kinderen die je nu maakt om de ouwe lui te verdun- zee te kieperen, en nu zetten we daar de windmolens neer die we op
nen zijn over zeventig jaar zelf het probleem. Nee, als puntje bij paaltje land niet willen hebben. Alsof daar niemand woont, terwijl het ecosy-
komt is de overbevolking de bron van alle ellende.” steem van de zee enorm belangrijk is. Een rampzalige ontwikkeling.
Als we werkelijk iets aan alternatieve energie willen doen dan moeten we veilig. Bovendien lopen Annabel, Martha 2 en Lucy 7 er ook. Zo gaat het sen is zo’n nest een prachtig ding, buitengewoon ingenieus, met klimaat-
echt naar de natuur kijken. Daar wordt alle energie met fotosynthese door totdat de gang zich nog verder vernauwt, een hekje ervoor, een controle, kraamkamers, maar zonder koning of koningin, zonder
“Alles wat een begin heeft moet gemaakt van zonlicht. De subsidie voor windmolens zou beter worden
uitgegeven aan onderzoek naar kunstmatig bladgroen. Als planten uit
stroomstoot en boem, het is gebeurd. Zo sjokken wij achter elkaar naar
de afgrond, denkend dat het wel goed zal blijven gaan.”
managers, flap-overs, meetings, seminars of symposia. En toch slagen
mieren erin, zonder enige leiding, om met z’n allen iets groots tot stand
een einde hebben, anders is er licht energie kunnen maken, dan kunnen wij niet achterblijven, gewoon
beter ons best doen.” Managers en directeuren
te brengen en beslissingen te nemen. We hebben geen flauw idee hoe
die beestjes dat voor elkaar krijgen. Eén mier is zo stom als het achter-
geen beginnen aan.” Annabel, Martha 2 en Lucy 7
Kan de biologie een antwoord geven? “Ik geef wel eens lezingen voor
managers en directeuren van firma’s van driehonderd jaar oud. Ouder
eind van een varken, in zo’n hoofdje passen een paar zenuwcelletjes,
daar kun je niet mee denken. Alle mieren hebben dezelfde domme
“Ik ben nog van de oude school, de oplossing van het milieuprobleem ligt worden bedrijven niet, maar het leven daarentegen bestaat al drie mil- hersentjes, maar als je honderd mieren bij elkaar zet gaan ze opeens
in vermindering van de economische groei, minder energiegebruik, een jard jaar, zonder ooit failliet te zijn gegaan. Tussen ons en de allereerste zinvol gedrag vertonen. Is dat niet wonderbaar?”
Marken en Monnikendam kariger bestaan, goed voor lichaam en geest.” Maar krijgen we dat voor levende cel is een ononderbroken lijn. Als ik fabrieksdirecteur was zou ik
Wat gaan we doen met al die grond die vrijkomt als we de landbouw elkaar in de hoofden van de mensen? “Ik loop al veertig jaar mee in de die economieboekjes maar in een hoek gooien en eens in bos en hei
hebben afgeschaft? milieubeweging en de vraag is steeds geweest: kunnen we de mensen gaan neuzen. De geschiedenis van het leven is de enige manier om te
“Als het aan mij ligt leuke dingen: bossen, hei, natuur, maar tot nu toe zie ertoe brengen zich anders te gaan gedragen voordat er ongelukken van verklaren hoe we in zo’n krankzinnige wereld zijn aanbeland en waarom Midas Dekkers
ik vooral vreselijke industrieterreinen en verkeersrotondes. Om nog maar komen? Ik vrees van niet, maar dat mag je niet hardop zeggen want dan we zo raar doen met z’n allen. Biologische systemen hebben altijd de over de Mondiale Voetafdruk
te zwijgen van de idioten die landbouwgrond onder water laten lopen om ben je een onheilsprofeet en dat schijnt niet in de mode te zijn. Mijn som- neiging evenwicht en structuur te vinden, ook voor onze milieuproble-
recreatiewoningen eromheen voor de dubbele prijs te verkopen.” berheid heeft in de eerste plaats met mijn karaktertje te maken, maar als men, maar ik ben bang dat het niet zonder slag of stoot zal gebeuren. “Een fantastisch idee, maar ik denk dat het wat
Moderne architectuur is aan Midas Dekkers niet besteed. “Architecten- je goed uit je ogen kijkt en nadenkt, dan zie je dat we naar de kloten gaan. Het aardbolletje is niet gebouwd op tien miljard mensen en aangezien verfijnder kan. Misschien schiet ik in de verdedi­
bureaus proberen elkaar te overtroeven in extravagantie en moderniteit. Kort geleden kwam ik in een handleiding voor directeuren van abattoirs het aardbolletje niet groter kan worden, zal de mensheid kleiner moeten ging omdat ik er, net iets boven het gemiddelde,
Het hoeft er niet allemaal uit te zien als Marken of Monnikendam, maar een mooie metafoor tegen. Over hoe je in een modern abattoir tiendui- worden. Daar bestaan aardige en minder aardige methoden voor. De ongunstig uitkom. Ik voel me wel op mijn teentjes
architecten vergeten de menselijke maat. Ze snappen wel dat je traptre- zend koeien per uur op een christelijke manier kunt afmaken. De koeien mensen mogen zelf kiezen.” getrapt. Gelukkig werk ik thuis, ik hoef niet met een
den geen twee meter hoog moet maken, maar niet dat het mensen van worden naar binnen geleid in een steeds nauwer wordende gang. Als Maar nog even over de les van de biologie, een voorbeeld? “Met een autootje naar zo’n monsterlijk kantoor. Maar
mijn soort tegen de borst stuit wanneer je huizen maakt van zestig goede kuddedieren lopen ze keurig netjes in ganzenpas. De leukste vin- mierennest kun je managers stapelgek maken. Ze worden een beetje belangrijker is nog dat ik geen kinderen heb. Het
meter hoog. Dat gaat wrijven, je krijgt een andere samenleving. Biologen ding is dat die gang steeds flauwe bochten maakt zodat ze twintig meter pips en na afloop van de lezing drinken ze een glaasje extra, maar de milieu heeft nog tien jaar last van mij en dan ben
praten niet over goed of slecht, alleen over aangepast of niet. Alles wat voor zich uit kunnen kijken, steeds als ze een hoek omgaan lijkt alles nog volgende dag gaan ze gewoon verder op de ingeslagen weg. Ondertus- je voorgoed van mij af.”