SlideShare uma empresa Scribd logo

Centrum OPUS - Ekokluby - Rady Na Odpady

•
•
Centrum OPUS
Centrum OPUS
EspiritualTecnologia
1 de 66
Baixar para ler offline
przewodnik RADY NA ODPADY czyli wybrane sposoby radzenia sobie z odpadami Łódź, 2008 rok
2 ___________________________________________________________________ PRZEWODNIK - RADY NA ODPADY - czyli wybrane sposoby radzenia sobie z odpadami Przewodnik przygotował zespół Ekokluby Polska, w składzie: - Agnieszka Orzechowska – Koordynator projektu i nadzór merytoryczny, - Teresa Kotynia - teksty, - Kinga Maruszczak - redakcja i skład komputerowy, - Małgorzata Szewczyk - redakcja i korekta, - Darek Piwowarski - fotografie, - Elżbieta Pietrzak - rysunki ducha-śmieciucha. Publikacja wydana przez Centrum Promocji i Rozwoju Inicjatyw Obywatelskich OPUS w Łodzi w ramach projektu „Śmieć - czy na pewno do śmieci”. Projekt został współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Środki Przejściowe PL2005/017-488.01.01.01 Niniejszy dokument został opublikowany dzięki pomocy finansowej Unii Europejskiej. Za treść tego dokumentu odpowiada Centrum Promocji i Rozwoju Inicjatyw Obywatelskich OPUS, poglądy w nim wyrażone nie odzwierciedlają w żadnym razie oficjalnego stanowiska Unii Europejskiej. Każda część poradnika może być powielana i wykorzystywana z podaniem źródła. Centrum Promocji i Rozwoju Inicjatyw Obywatelskich OPUS Pl. Wolności 2, 91-415 Łódź, Tel. +48 42 632 22 50 Tel./fax +48 42 632 22 18 www. opus.org.pl e-mail: opus@opus.org.pl Międzynarodowa Sieć Ekoklubów www.ecoclubes.org
Przewodnik Rady na Odpady 3 _________________________________________________________ SPIS TREŚCI I. Słowo wstępne ...........................................................................................5 II. Ekokluby – clou działania........................................................................7 III. Wprowadzenie .. ....................................................................................10 1.Gdzie mieszka duch-śmieciuch?.........................................................10 2.Jak przyroda radzi sobie z „odpadami”? ……….............................10 3. Czy w przyrodzie istnieją odpady? …...................................11 4. Jak dawniej bywało, czyli wędrówka przez wieki .........................11 5.A jak jest dziś i co czeka nas jutro? ....................................................12 IV. Rodzaje odpadów dziś i jutro .......................................................... ...14 l. Definicja odpadów................................................................................14 2.Podział odpadów.......................................... .................................... ...14 3.Ile śmieci produkujemy? ................................................................. ...16 4.Jakie śmieci wyrzucamy? ................................................................ ...17 5.Opisy grup odpadów....................... ................................................ ...18 5.1 papier (makulatura) ........................................................ ...18 5.2 składniki organiczne............................................................ 19 5.3 szkło (stłuczka) ..................................................................... 20 5.4 tworzywa sztuczne ..............................................................21 5.5 metale (złom) ........................................................................ 22 5.6 tekstylia...................................................................................29 5.7 odpady niebezpieczne (toksyczne) ................................... 29 5.8 inne (pozostałe) .. .................................................................30 V. Ekoznaki na opakowaniach ……………………………………………31 VI. Sposoby radzenia sobie z odpadami. Unieszkodliwianie odpadów.............................................................33
4 ___________________________________________________________________ 1.Recykling .................................................................................................33 2.Kompostowanie......................................................................................34 3.Spalanie ...................................................................................................35 4.Składowanie odpadów na wysypisku ...............................................37 VII. Co powinien zawierać program gospodarki odpadami? ................39 VIII. Uzasadnienie dla selektywnej zbiórki................................................41 IX. Model segregacji odpadów, a segregacja workowa w gminie Łódź .......................................................................................................44 X. Prawo a odpady w gminie, czyli: rady dla rady (gminy) ..................47 XI. Agenda 21. Czysta produkcja................................................................50 XII. Od nas to zależy, czyli pomysły zamiast odpadów..........................56 l. W domu...................................................................................................56 2. Wyprawa do sklepu..............................................................................57 3. W ogrodzie ............................................................................................58 XIII. Ćwiczenia i Praktyczne Sposoby wykorzystania odpadów …..…60 Ćwiczenie 1: Jakie śmieci wyrzucamy? ………………………………….60 Ćwiczenie 2: Baw się z nami papierowymi odpadami…………………60 Ćwiczenie 3: Jak wyprodukować papier czerpany? ……………………61 Ćwiczenie 4: Z czego składa się gleba? ………………………………….63 Ćwiczenie 5: Czy PCV jest rzeczywiście potrzebne? …………………..63 XIV. Wykaz literatury ..................................................................................66
Przewodnik Rady na Odpady 5 _________________________________________________________ I. SŁOWO WSTĘPNE Niniejsza publikacja jest adresowana do pracowników młodzieżowych, nauczycieli, facylitatorów i członków Ekoklubów, którzy chcą rozwijać działania w zakresie edukacji i informacji na temat zarządzania odpadami. Pośrednio, podręcznik adresowany jest do mieszkańców Łodzi. Cele przewodnika to: 1. zapoznanie czytelników z zasadami selektywnej zbiórki odpadów w Łodzi 2. zachęcenie czytelników do rozpoczęcia segregowania śmieci w domach oraz miejscach pracy 3. ukazanie inicjatyw młodzieżowych związanych z promocją selektywnej zbiórki odpadów 4. pokazanie różnych ciekawych sposobów na ponowne wykorzystanie odpadów 5. promowanie alternatywnych sposobów spędzania czasu wolnego przez dzieci i młodzież oraz zwiększenie udziału młodych ludzi w życiu społecznym. Czytelnik znajdzie w podręczniku dokładne informacje na temat tego, jak powstają śmieci, po co je segregować, co można wytworzyć z poszczególnych typów odpadów, jak przeprowadzić ciekawe zajęcia na temat śmieci i ich segregacji. Mamy nadzieję, że taki układ książki zainspiruje czytelników do działania w zakresie edukacji ekologicznej. Podręcznik został opracowany, jako materiał edukacyjny w ramach projektu realizowanego przez Centrum Promocji i Rozwoju Inicjatyw Obywatelskich OPUS pod tytułem „Śmieć – czy na pewno do śmieci?”. Ideą projektu jest promowanie segregacji śmieci w województwie łódzkim oraz zwiększanie udziału młodych ludzi w procesie podejmowania decyzji w zakresie gospodarki odpadami. W tym celu uczestnicy projektu – młodzież zrzeszona w Polskiej Sieci Ekoklubów i działająca w ekoklubach w województwie łódzkim (w Łodzi, Zgierzu, Rawie Mazowieckiej i Pabianicach) – uczestniczyli w warsztatach na temat segregacji śmieci, zwiedzali przedsiębiorstwa odpowiedzialne za segregację, kompostowanie i utylizację odpadów w Łodzi, opracowywali materiały informacyjne dla mieszkańców i wreszcie, Ekoklubowicze na warsztatach nt. segregownia odpadów
6 ___________________________________________________________________ organizowali kampanie edukacyjne na swoich osiedlach. Niektórzy brali również udział w konkursie na artystyczne wykorzystanie śmieci. Książka jest efektem ich pracy i może stanowić materiał do korzystania podczas działań lokalnych. Autorką podręcznika jest Teresa Kotynia z Fundacji „Zielona Szkoła” z Łodzi. Jest to druga edycja tekstu książki, uaktualniona i uzupełniona o konkretne przykłady działań i zajęć dla młodzieży i dorosłych. Redakcji tekstu dokonała Małgorzata Szewczyk ze Zgierza, a swój wygląd podręcznik zawdzięcza Kindze Maruszczak oraz Dariuszowi Piwowarskiemu (autorowi fotografii) z Rawy Mazowieckiej. Wszystkie te osoby współpracują z Polską Siecią Malowanie toreb płóciennych podczas Festynu „Po Zdrowie” współorganizowanego przez Ekoklub „Nie tylko dla siebie” w Łodzi Ekoklubów, jako facylitatorzy grup. W imieniu wydawcy podręcznika serdecznie dziękuję wymienionym wyżej osobom za współpracę przy jego publikacji oraz za codzienne zaangażowanie w proces edukacji ekologicznej i obywatelskiej młodych ludzi z naszego województwa. Agnieszka Orzechowska Promotorka Narodowa Ekoklubów w Polsce i Europie Grupa ekoklubowiczów i facylitatorów podczas wizyty w Grupowej Oczyszczalni Ścieków w Łodzi
Przewodnik Rady na Odpady 7 _________________________________________________________ II. EKOKLUBY – CLOU DZIAŁANIA Ekokluby to organizacje społeczne o demokratycznej strukturze, powoływane przez młode osoby w celu poprawy warunków życia społeczności lokalnej. Ekokluby współdziałają z innymi instytucjami lokalnymi, zachęcając mieszkańców do zaangażowania się w realizację projektów poprzez wspólne kampanie informacyjno-edukacyjne oraz promocję aktywności. Misją Ekoklubów jest poprawa jakości życia społeczności poprzez: * budzenie i rozwijanie w mieszkańcach potrzeby udziału w procesie rozwiązywania problemów mających bezpośredni wpływ na kondycję środowiska * promocja działań wpływających na poprawę warunków życia społeczności oraz ochrona zasobów naturalnych zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju * edukacja ekologiczną młodzieży, aby w przyszłości osoby te stały się agentami zmiany nawyków i postaw na bardziej przyjazne środowisku Podstawowe wartości Ekoklubów to: * jedność i różnorodność – we współpracy z osobami z różnych miejsc, o różnych wyznaniach, poziomie wykształcenia czy kompetencjach, młodzież uczestniczy w budowaniu nowej rzeczywistości i podejmuje ważne wyzwania * demokracja i uczestnictwo – poprzez głosowanie i wybór swoich władz oraz podejmowanie decyzji o kierunkach rozwoju sieci, młodzież przejmuje odpowiedzialność za realizowane działania i zyskuje świadomość zmian, jakie wynikają z wdrażanych projektów * odpowiedzialność społeczna – Ekokluby przyczyniają się do rozwiązywania problemów globalnych (np. ocieplenie klimatu, jakość wody pitnej itp.) oraz wpływają na wzrost świadomości w kwestiach istotnych społecznie. Organizacja Ekoklubów Członkowie Ekoklubów to młodzież w wieku powyżej 10 lat, podzielona na trzy kategorie wiekowe: * juniorzy (do 14 roku życia), którzy głównie biorą udział w warsztatach ekologicznych i zdobywają wiedzę potrzebną do działania * młodzież (14–18 lat), która planuje i realizuje swoje działania i może pełnić funkcje organizacyjne w sieci * seniorzy (18–25 lat), którzy realizują konkretne projekty, pełnią funkcje organizacyjne na szczeblu narodowym i międzynarodowym Osoby powyżej 25 roku życia współpracują z siecią jako facylitatorzy lub doradcy, wspierając młodzież organizacyjnie i merytorycznie. Taka struktura organizacyjna zapewnia współpracę pomiędzy osobami w różnym wieku, jednak główną rolę przy podejmowaniu decyzji i realizacji działań pozostawia młodzieży. Sieć Ekoklubów tworzą struktury na trzech poziomach:
8 ___________________________________________________________________ * lokalnym (regionalnym) – lokalne grupy, które pracują na rzecz swojego osiedla lub swojej miejscowości * ogólnonarodowym – grupy wolontariuszy z jednego kraju, realizujące wspólne programy i posiadające własne władze * międzynarodowym – reprezentanci poszczególnych krajów współpracują ze sobą przy realizacji konkretnych programów Corocznie na każdym z poziomów wybierane są władze, czyli prezydent, wiceprezydent, osoba odpowiedzialna za promocję i informację oraz sekretarz. Programy realizowane przez Ekokluby W każdym kraju Ekokluby realizują inne programy, w zależności od potrzeb i problemów danej społeczności. Wiele obszarów tematycznych jest wspólnych, najczęściej realizowane działania dotyczą: * zarządzania odpadami (segregacja, odzysk, edukacja) * tworzenia zielonych miejsc w miastach (sadzenie drzew) * zrównoważonego używania wody pitnej * profilaktyki nałogów oraz zdrowego trybu życia (w tym właściwej diety) * ocieplenia klimatu * profilaktyki związanej z chorobą dengue * redukcji substancji chemicznych wykorzystywanych w rolnictwie * agroturystyki i zielonej turystyki (aktywnego spędzania czasu wolnego) Jak działają Ekokluby Każdy Ekoklub działa we współpracy z lokalną społecznością oraz lokalnymi instytucjami (samorządy, organizacje pozarządowe, firmy). Przed przystąpieniem do konkretnych działań, Ekoklub wykonuje diagnozę lokalną, czyli tak zwaną mapę zasobów i potrzeb, na której zaznaczane są obszary problematyczne oraz możliwe zasoby do wykorzystania. Na tej podstawie wybierane są priorytety do realizacji, a następnie plan działań na przyszłość. Różnorodność sposobów rozwiązywania konkretnych lokalnych problemów zależy od kreatywności młodzieży, ale najczęściej są to działania związane z tym, co młodzieży jest bliskie. W większości krajów młodzież organizuje kampanie informacyjne, teatry uliczne, koncerty, kampanie door-to-door, opracowuje materiały promocyjne i edukacyjne, wykorzystuje do swojej pracy nowoczesne środki komunikacji itp. Jak powołać Ekoklub Aby powołać Ekoklub, należy zebrać grupę młodych ludzi, którzy chcą coś zrobić dla lokalnej społeczności. Następnym krokiem jest nawiązanie kontaktu z Promotorem Narodowym Sieci Ecoclubes w swoim kraju, który udziela wsparcia i pomocy (warsztaty, materiały edukacyjne, możliwość kontaktu z innymi Ekoklubami). Później należy zdefiniować obszar, w ramach którego dana grupa chce pracować, odwiedzić inne Ekokluby, aby poznać ich doświadczenia,
Przewodnik Rady na Odpady 9 _________________________________________________________ nawiązać współpracę z instytucjami lokalnymi, przygotować plan działania i w końcu – rozpocząć jego realizację. Korzyści z działalności Ekoklubu w Twojej szkole czy miejscowości W Polsce działa obecnie (2008 rok) 11 Ekoklubów – głównie na terenie województwa łódzkiego, gdzie siedzibę ma Centrum Promocji i Rozwoju Inicjatyw Obywatelskich OPUS - organizacja promująca Ekokluby w Polsce. Ekokluby powstają wszędzie tam, gdzie są młodzi ludzie: w szkołach, organizacjach młodzieżowych, świetlicach środowiskowych, centrach wolontariatu. Funkcjonowanie Ekoklubu w gminie to korzyści dla wszystkich. Przede wszystkim dla młodzieży, która w ten sposób uczy się samodzielności, odpowiedzialności za swoje otoczenie, planowania działań oraz współpracy z innymi. Sukces Ekoklubów na świecie oparty jest właśnie na poczuciu młodych uczestników sieci, że są autorami działań i powodzenie konkretnego projektu zależy od nich samych. To również korzyści dla mieszkańców, którzy zauważają konkretne zmiany w swoim otoczeniu (czyste ulice, miejsca rekreacji itp.), a także odnajdują przestrzeń, w której mogą realizować potrzebę zaangażowania się w ochronę środowiska lokalnego (wspierając Ekokluby finansowo, rzeczowo lub włączając się w konkretne akcje, np. sadzenia drzew czy oszczędzania wody). Korzyści odnoszą również szkoły i organizacje pozarządowe, które przy realizacji swoich projektów mogą korzystać z międzynarodowych doświadczeń i wiedzy innych członków sieci, a także uczestniczyć w spotkaniach, warsztatach i wymianach. Ekokluby to wreszcie korzyści dla samorządów – władze gminy przy niewielkim nakładzie środków mogą uzyskać wsparcie w realizacji własnych (gospodarka odpadami, edukacja ekologiczna, organizacja czasu wolnego dla dzieci i młodzieży). Filozofia Ekoklubów jest bardzo prosta: ponieważ nie ma magicznych receptur, ani gotowych rozwiązań problemów globalnych, pozostaje nam współpraca różnych grup i środowisk na rzecz kształtowania nowych pokoleń, lepiej wykształconych, samodzielnych, wrażliwszych, zdecydowanych wprowadzać zmiany i budować lepszą przyszłość. Takich właśnie liderów kształcą Ekokluby. Warto zaangażować się w ten proces! Agnieszka Orzechowska Promotor Narodowy Ekoklubów w Polsce i Europie aorzechowska@opus.org.pl
10 ___________________________________________________________________ III. WPROWADZENIE 1. Gdzie mieszka duch-śmieciuch? Czy znasz ducha-śmieciucha? Nie? Otóż, duch-śmieciuch mieszka w Twojej głowie, w jej najgłębszych zakamarkach. Przodkowie ducha- śmieciucha mieszkali w głowach ludzi już od dawna i znają całą historię związaną z odpadami. Duch-śmieciuch cieszy się, gdy śmiecisz, gdy wyrzucasz odpady do lasu lub rzeki, gdy kupujesz niepotrzebne przedmioty lub, gdy te rzeczy są w kolorowych, drogich, niezniszczalnych, albo zbędnych opakowaniach. Duch- śmieciuch cieszy się najbardziej wtedy, kiedy w naszych głowach jest bałagan, postępujemy chaotycznie, podejmujemy niewłaściwe decyzje, czynimy zło. Bo zło, to bałagan, nie sprzątnięte mieszkanie, zaśmiecony język, nieciekawa architektura, niedokończone budowle, gruz budowlany, śmieci na ulicach, przepełnione kosze, „włóczące” się odpady, dzikie wysypiska. Dlaczego tak jest? Mamy zaśmiecone umysły przez nadmiar informacji, które codziennie nas atakują z telewizji, prasy, haseł reklamowych (na zatłoczonych ulicach, w wielkich supermarketach) i ... z Internetu. Brak nam harmonii, która istnieje w świecie przyrody, bo brak nam kontaktów z pięknem; z piękną sztuką, z dziką przyrodą. I dlatego wszystko musimy zacząć od zmiany sposobu naszego myślenia. Wtedy wygonimy ducha-śmieciucha i pozbędziemy się go razem ze śmieciami, których będziemy też coraz mniej wytwarzać. 2.Jak przyroda radzi sobie z „odpadami”? Czy w przyrodzie istnieją odpady? Dawno, dawno temu, gdy na Ziemi pojawiły się organizmy żywe, pojawiły się też odpady. Ale, w naturze odpady jednych gatunków zwierzęcych, czy roślinnych, stanowią surowiec dla innych organizmów.
Przewodnik Rady na Odpady 11 _________________________________________________________ W lasach liściastych podłoże usłane byłoby grubą warstwą liści, gdyby nie było rozkładających je mikroorganizmów - musielibyśmy kopać tunele lub wywozić liście na wysypisko, albo palić. Mikroorganizmy i bezkręgowce (bakterie, grzyby, nicienie, dżdżownice, krocionogi, stonogi i wiele grup owadów) przekształcają martwą substancję organiczną z powrotem w składniki mineralne przyswajane przez korzenie roślin, tworząc się próchnicę i glebę. To obieg zamknięty, doskonały. Nawet tlen, którym oddychamy, jest odpadem wytworzonym przez rośliny. 3. Jak dawniej bywało, czyli wędrówka przez wieki. Odkąd istnieje ludzkość, istnieją też wytwarzane przez człowieka odpady. Jednak w przeciwieństwie do naturalnego obiegu, odpady, które produkujemy my -ludzie, nie mają żadnych odbiorców. I tu narodził się duch-śmieciuch. Widział on wiele: na przykład w Norwegii w epoce kamiennej ludzie wysypywali odpady na wysypisko. Góra śmieci była długa na ok. 320 m, szeroka na 65 m i wysoka na 8,5 m. Duch-śmieciuch cieszył się z rosnącej góry odpadów. Lubił zjeżdżać zimą z tej góry na różnych kościach, czy szczerbach. Czasami było to niemożliwe, bo zwałowisko było podpalane, by uniknąć nieprzyjemnych zapachów. W wielu starożytnych miastach istniała kanalizacja, a odpady stałe składowane były w specjalnych dołach lub sprzedawane na wieś jako nawóz. Gorzej było w średniowieczu. Dopiero w XIX stuleciu wywóz śmieci stał się zwyczajem. Skład śmieci zmieniał się w drastyczny sposób. Dziś nie są to już organiczne, cuchnące odpady, niosące w sobie niebezpieczeństwo epidemii dżumy, czy cholery. Dzisiejsze śmieci, to chemiczna mikstura zupełnie nowych, częściowo, wysoce toksycznych materiałów, które nawet w ciągu stuleci nie ulegną degradacji. To, co nam, ludziom, dzisiaj zagraża, to wszechobecne, niedostrzegalne gołym okiem, trucizny i szkodliwe substancje znajdujące się w naszym otoczeniu - w wodzie, powietrzu, ziemi i w pożywieniu. Z kolei, naszemu środowisku zagrażają - niewyobrażalne przedtem - gigantyczne ilości odpadów.
12 ___________________________________________________________________ Mieszkałem kiedyś w zamku na wysokiej górze. Wszystkie odpady wyrzucano ze zbocza góry. W miastach wcale nie było lepiej. Opróżniano nocniki i pozbywano się odpadów stałych wyrzucając je przez okno na ulicę. Nie raz, nie dwa, zostałem oblany cuchnącą cieczą lub zepsutym jadłem. Od przykrych zapachów straciłem kilka razy przytomność. Na ulicach roiło się od szczurów. A odpadków było tak dużo, że trudno było przejść. Mnożyły się epidemie i zarazy. Gdy wreszcie odkryto związek między panującymi warunkami higienicznymi, a chorobami, zaczęto organizować wywożenie śmieci z miasta. 4. A jak jest dziś i co czeka nas jutro? Współczesna cywilizacja dąży do wytwarzania nietrwałych produktów w bardzo trwałych opakowaniach. Jaka to wielka radość dla ducha-śmieciucha, gdy co sekundę taśmy produkcyjne wielkich i małych przedsiębiorstw, opuszcza wielka obfitość różnego rodzaju wyrobów, których używamy codziennie w naszym życiu Potrzebujemy coraz więcej dyskietek, komputerów, zmywarek, kuchenek mikrofalowych, lodówek i samochodów. Wszystko, czego używamy dzisiaj, to potencjalne śmieci w przyszłości. Jutro lub pojutrze przedmioty te będą zużyte, po prostu niepotrzebne i wtedy je wyrzucimy - opakowania, gazety, torby, odpadki z kuchni, słoiki, puszki, kartony, ubrania, plastikowe butelki, wózki dziecięce, baterie, stary olej, samochody, transportery opancerzone, całe domy. Dosłownie wszystko, co wyprodukowano wczoraj, dzisiaj jest już śmieciem, a wszystko, co jest produkowane dzisiaj, stanie się śmieciem jutro.
Przewodnik Rady na Odpady 13 _________________________________________________________ Oczywiście, ja duch-śmieciuch cieszę się z tego bardzo, gdyż podejście do problemu śmieci prawie się nie zmieniło. Cieszę się, że śmieci nie są składowane w odpowiedni sposób, bo to przecież raj dla nas duchów-śmieciuchów Rośnie ilość i różnorodność odpadów. Problem ich ilości i toksyczności jest coraz trudniejszy do rozwiązania. Odpady często są zainfekowane. Żerują na nich muchy, szczury, ptaki i inne zwierzęta, co sprzyja rozprzestrzenianiu się chorób. Na źle uszczelnionych składowiskach łatwo rozpuszczalne substancje, takie, jak np.: związki arsenu, azotu, cynku, manganu, wymywane przez deszcze, dostają się do gleby, a następnie do wód podziemnych. Powietrze nad źle eksploatowanym wysypiskiem jest przesycone duszącym odorem, powstającym podczas gnicia odpadów. Powoduje to zanieczyszczenie gleby, wody i powietrza. Dzikie wysypiska przyczyniają się do dewastacji krajobrazu. Jaki to miły widok dla ducha-śmieciucha, gdy w lasach, czy na polach, zamiast zielonych drzew i kwiatów, leżą, bądź fruwają różnokolorowe śmieci. Już wyobrażam sobie, jak zamiast liści na drzewach będą szumiały torebki foliowe. W Polsce główną metodą unieszkodliwiania odpadów są wysypiska. W 1990 roku było w naszym kraju ponad 800 wysypisk śmieci o łącznej powierzchni ponad 2500 ha. Średnia powierzchnia wysypiska wynosi ok. 2,5 ha, a w dużych miastach nawet 5-7 ha. W 1990 roku na wysypiska te trafiało prawie 43 miliony metrów sześciennych odpadów przywiezionych przez ponad 1,5 miliona śmieciarek [5]. Ciągły wzrost ilości śmieci wymaga coraz większej liczby pojemników, kontenerów, worków papierowych i plastikowych. Nasza Ziemia tonie w śmieciach, które nasza konsumpcyjna społeczność stworzyła i tworzy nadal. Czy nie ma wyjścia z tego błędnego koła produkcji, konsumpcji i wyrzucania?
14 ___________________________________________________________________ IV. RODZAJE ODPADÓW DZIŚ I JUTRO 1. Definicja odpadów Według ustawy z dnia 31.01.1980 r. „O ochronie i kształtowaniu środowiska”, odpady, to zużyte przedmioty oraz substancje stałe, a także, nie będące ściekami substancje ciekłe, powstające w związku z bytowaniem człowieka lub działalnością gospodarczą, nieprzydatne w miejscu lub czasie, w których powstały i uciążliwe dla środowiska. Tak też definiowane są odpady wg ustawy z dnia 27.06.1997 o odpadach (Dz. U. nr 96 poz. 592 ze zmianami) oraz w ustawie z dnia 13.09.1996 o utrzymaniu czystości i porządku w gminie (Dz. U. nr 132, poz. 622 ze zmianami). Obecnie obowiązuje Ustawa o Odpadach z dna 27 kwietnia 2001 r. (Dz.U. 2001.62.628). Według przepisów niemieckich odpadami w rozumieniu prawa są przedmioty ruchome (rzeczy), których właściciel chce się pozbyć lub, które ze względu na wymagania społeczne, a w szczególności na ochronę środowiska, powinno się usunąć w sposób uporządkowany. 2. Podział odpadów Dotychczas, z ekonomicznego punktu widzenia, dla podmiotów gospodarczych najważniejszy był podział na 4 grupy i 164 rodzaje składowanych odpadów, objętych zróżnicowanymi opłatami za usuwanie na składowiska oraz podział na 106 rodzajów odpadów niebezpiecznych. Wydane pod koniec 1997 roku, wynikające z Ustawy o odpadach, Rozporządzenie MOŚZNiL z dn. 24.12.1997 r. w sprawie klasyfikacji odpadów (Dz.U. nr 162, poz. 1135) doprowadza do pewnego uporządkowania postępowania z odpadami. W ustawie z roku 1997 r. odpady zostały sklasyfikowane w zależności od źródeł powstawania, stopnia uciążliwości bądź stwarzania zagrożeń dla życia lub zdrowia ludzi oraz dla środowiska. Proponowana klasyfikacja pokrywa się z Europejską Klasyfikacją Odpadów oraz z Europejskim Katalogiem Odpadów przyjętymi decyzjami Rady Unii Europejskiej w latach 1993-1994.
Przewodnik Rady na Odpady 15 _________________________________________________________ W proponowanej klasyfikacji odpady zostały oznaczone sześciocyfrowym kodem, w którym zawarte są trzy rodzaje informacji: - pierwsze dwie cyfry oznaczają grupę odpadów wskazującą źródło ich powstania, - trzecia i czwarta cyfra identyfikują podgrupę odpadów pod względem składników, które je tworzą, lub procesu produkcyjnego, w którym zostały wytworzone, - cały kod składający się z sześciu cyfr identyfikuje rodzaj odpadów (służy przede wszystkim do określenia ich składu chemicznego). W Rozporządzeniu MOŚZNiL w sprawie klasyfikacji odpadów podano kompletny podział na 20 grup. Ostatnią grupę stanowią odpady komunalne. Odpady komunalne mają kod 20, odpady komunalne segregowane i gromadzone selektywnie 2001. Na przykład papier i tektura ma kod 200101, szkło 200102. Odpady komunalne (bytowo-gospodarcze) powstają w środowisku zarówno miejskim, jak i wiejskim. We wspomnianych ustawach w zasadzie odpady komunalne są definiowane głównie z punktu widzenia miejsca ich powstawania. Ilość i skład jakościowy odpadów komunalnych zależy od: 1. poziomu życia mieszkańców, obyczajów i kultury ludności, 2. wyposażenia techniczno-sanitarnego domów i mieszkań, 3. rodzaju i stanu nawierzchni ulic, 4. rodzaju ruchu kołowego, 5. pór roku, 6. intensyfikacji prowadzonych robót budowlanych i remontowych, 7. infrastruktury technicznej (szczególnie sanitarnej) danej jednostki osadniczej. Ze względów poglądowych można przyjąć kilka podziałów odpadów według następujących kryteriów: ~ ze względu na formę ich występowania: - odpady stałe, - odpady płynne, ~ ze względu na ich pochodzenie: − odpady komunalne: „stałe i ciekłe odpady, powstające w gospodarstwach domowych, obiektach użyteczności publicznej i obsługi ludności, porzucone wraki samochodów, a także odpady uliczne, z wyjątkiem odpadów niebezpiecznych, z zakładów opieki zdrowotnej i weterynaryjnej” - ustawa z dnia 13.09.1996, „O utrzymaniu czystości i porządku w gminach”, − odpady przemysłowe - pochodzące z technologicznych procesów produkcyjnych, − odpady rolnicze - pochodzące z gospodarstw rolnych lub przetwórstwa rolnego, − specyficzną grupę stanowią odpady niebezpieczne - zgodnie z ustawą o ochronie i kształtowaniu środowiska są to odpady, które ze względu na swe pochodzenie, skład chemiczny, biologiczny i inne właściwości lub okoliczności stanowią zagrożenie dla życia, zdrowia ludzkiego lub środowiska przyrodniczego. Wykaz takich odpadów ogłasza minister środowiska.
16 ___________________________________________________________________ Duch-śmieciuch cieszy się z tego, że tyle papieru zużywa się opisując i badając problemy odpadów, a i tak odpadów jest coraz więcej. Brakuje na nie miejsca, są wszędzie, a przede wszystkim, są w naszych głowach. Zróbmy coś, aby to zmienić. 3. Ile śmieci produkujemy? Codziennie wynosimy z naszych domów wiadro śmieci, wysypując je do zsypu, śmietnika lub po prostu w kąt ogródka, niektórzy (o zgrozo!) wyrzucają śmieci do lasu lub rzeki. Codziennie jest to kilka kilogramów, w ciągu miesiąca - kilkadziesiąt, a w ciągu roku - kilkaset. W 1992 roku obliczono, że jeden mieszkaniec Polski „produkował” rocznie 245 kg odpadów pochodzących tylko z gospodarstw domowych. Robi wrażenie, choć jest to znacznie mniej niż w innych krajach (Japonia - 1000 kg, USA - 600 kg, Niemcy - 460 kg, Francja - 330 kg). [17]. Według innych źródeł (wg prof. Urbana/GET1993), ilość odpadów domowych powstających w krajach uprzemysłowionych rocznie na jednego mieszkańca wynosi: Austria 228 kg Portugalia 231 kg POLSKA 300 kg Włochy 301 kg Francja 304 kg Belgia 313 kg Grecja 314 kg Szwecja 317 kg Hiszpania 322 kg Niemcy 331 kg Wielka Brytania 353 kg Japonia 394 kg Szwajcaria 427 kg Holandia 467 kg Dania 469 kg Finlandia 608 kg USA 864 kg Tempo przyrostu jest tak duże, że najwyższy czas, abyśmy wszyscy podjęli skuteczne działania zmierzające do ograniczenia produkcji odpadów. W przeciwnym wypadku, rosnące góry odpadów staną się bombą ekologiczną, która, choć może nie natychmiast, ale wybuchnie, zagrażając naszemu istnieniu.
Przewodnik Rady na Odpady 17 _________________________________________________________ 4. Jakie śmieci wyrzucamy? Śmieci z gospodarstw domowych składają się w większości ze starych gazet i opakowań (papier, tektura), z odpadów organicznych, tworzyw sztucznych, szkła, ceramiki, metali, tekstyliów, drewna. Największą objętość zajmują tworzywa sztuczne (ok. 36% objętości odpadów komunalnych), w większości są to odpady po opakowaniach typu PET oraz pudełka, pojemniki, opakowania o dużej powierzchni, pojemności. Skład odpadów zależy np. od rodzaju zabudowy, wyposażenia i rodzaju urządzeń sanitarno-grzewczych. Zmienia się on również w czasie. Skład odpadów zmienił się znacząco w porównaniu z wczesnymi latami powojennymi, kiedy ilość makulatury była pięcio- czy sześciokrotnie mniejsza, składników ulegających gniciu było dwa razy więcej, nie było właściwie tworzyw sztucznych, zaś dużo większą część stanowił popiół z pieców grzewczych. Zmiana sposobu ogrzewania (większa ilość opakowań jednorazowych, nie nadających się do spalenia w piecach) powinna wiązać się ze wzrostem objętości odpadów komunalnych. Jednak, w przyszłości nie należy spodziewać się zwiększenia udziału tworzyw sztucznych, szkła i papieru w odpadach komunalnych, gdyż opracowywany projekt ustawy o opakowaniach i opłacie produkcyjnej, zobliguje wytwórców produktów do stosowania opakowań wielokrotnego użytku. Czy tak jest w rzeczywistości? Chyba niezupełnie. Cieszy się duch-śmieciuch. Odpady to zwierciadło społeczeństwa konsumpcyjnego. CZY WIESZ, ŻE: W USA istnieje już zawód „archeologa śmietnisk”, naukowca, który bada naszą historię poprzez dokonywanie odkrywek na wysypiskach śmieci. Czy chcecie wiedzieć więcej o tym, co wyrzucacie?
18 ___________________________________________________________________ 5. Opisy grup odpadów Ja, duch-śmieciuch, uważam, że bez 5 .1. Papier (makulatura) papieru żyłoby się źle. Jak możemy zrezygnować z czytania książek, pisania, a na czym dzieci będą Aby wyprodukować l tonę rysować, czy malować? Trudno żyć bez chusteczek papieru, trzeba: higienicznych, papieru toaletowego. - ściąć 17 drzew - drzewo Cały czas papier, papier i jeszcze raz rośnie ok. 40 lat; to całe papier! jedno pokolenie; - zanieczyścić 440 000 litrów wody; - zużyć 7 600 kwh (kilowatogodzin) energii (sprawdź ile energii elektrycznej zużywa się w Twoim domu w ciągu miesiąca). Powtórna przeróbka papieru jest bardzo prosta i ekonomiczna, a przy tym: - oszczędza drzewa; - zużywa 2,5 razy mniej energii; - ok. 70% zanieczyszczeń nie trafia do atmosfery; - mniejsza ilość ścieków trafia do wody (o 35%) [5]. CZY WIESZ, ŻE: Ponowne wykorzystanie stosu gazet o wysokości 125 cm (średni wzrost ucznia pierwszej klasy) ratuje sześciometrową sosnę? [5] Nie da się żyć bez papieru, ale ... : - nie kupujmy wciąż napojów w kartonach - foliowane i pokryte wewnątrz aluminium, nie nadają się do ponownego przerobu; - kupujmy zeszyty, książki i papier do pisania i rysowania wyprodukowane z makulatury; - wybierajmy produkty o prostszych, lżejszych opakowaniach; - przy drobnych zakupach, nie bierzmy nowej papierowej torebki ze sklepu - użyjmy starej, wcześniej otrzymanej; - unikajmy jednorazowych kubków i talerzy; - druga strona zapisanego papieru doskonale nadaje się do robienia notatek; - tekturowe pudła oraz papier opakowaniowy użyjmy powtórnie; - makulaturę wyrzucajmy do pojemników na papier; ZBIERAJ MAKULATURĘ, RATUJ LASY!!!
Przewodnik Rady na Odpady 19 _________________________________________________________ 5.2. Składniki organiczne Odpady organiczne, czyli bioodpady, albo jeszcze inaczej - biomasa, to odpady przyjazne środowisku. Kompostowanie jest najstarszą, znaną ludzkości metodą przywracania wartości odpadom. Została ona nam przekazana przez naturę. Pożyteczny kompost, który można z nich otrzymać, dostarcza glebie niezbędnej próchnicy, wzbogaca w sole mineralne i użyźnia. Dzięki kompostowaniu substancje organiczne są oddawane z powrotem przyrodzie. Bez tego, wiecznie trwającego obiegu materii w przyrodzie, nie do pomyślenia byłoby życie na Ziemi. Naturalny proces kompostowania przebiega dzięki pracy mikroorganizmów bez dostarczenia energii z zewnątrz. Proces ten nie potrzebuje wysoko rozwiniętych technik. Niskie są też koszty jego prowadzenia, jest to ważne szczególnie dla małych kompostowni. W codziennym życiu powstaje wystarczająca ilość odpadów biologicznych do przetworzenia na nawóz naturalny, aby chociaż częściowo zrezygnować z zastosowania nawozów sztucznych. Dziennie, w jednym gospodarstwie domowym powstaje ok. 5 kg. Biomasy stanowią rocznie ok. 1800 kg. To znaczy, że średniej wielkości miasto dziennie produkuje 250 000 kilogramów (250 ton) odpadów organicznych, czyli rocznie ok. 90 tys. ton. Co to za góra? Trudno sobie taką ilość wyobrazić. [5] Jako duch-śmieciuch wcale nie namawiam Was do kompostowania, bo bardzo zmniejszyłaby się ilości odpadów.
20 ___________________________________________________________________ Do kompostowania nadają się: - wszystkie odpady ogrodowe - liście, trawa, gałęzie, chwasty przed kwitnieniem, zgniłe owoce i warzywa, małe kawałki drewna; - organiczne odpady kuchenne - resztki jedzenia, suchy chleb, obierki z warzyw i owoców, skorupki jaj, fusy po kawie, herbacie; - odpady organiczne (słoma, wytłoczyny, mączka drzewna itp.), nawóz (koński, krowi, itp.). Nie nadają się resztki mięsa, gdyż przyciągają szczury; Cztery poniższe fazy pozwolą na dokładne prześledzenie rozkładu w pryzmie kompostowej. 1. Ożywiony proces przemiany materii mający miejsce w organizmach bakterii powoduje powstanie wysokich temperatur. Rezultatem jest przyspieszenie procesu rozkładu, i jednocześnie obumarcie większości nasion chwastów i zarodków. 2. W następnym etapie, w pryzmie zachodzi proces utleniania amoniaku i jego pochodnych do azotanów, dzięki współudziałowi bakterii i niektórych gatunków grzybów. Jest to bardzo istotny proces zachodzący w glebie i kompoście. Azotany wykorzystywane są następnie przez rośliny podczas produkcji masy organicznej. 3. Teraz wkraczają do pracy insekty (np. Collembola, równonogi i inne). Rozdrabniają one żuwaczkami składniki kompostu. Tempo rozmnażania się grzybów i mikrobów spada. 4. Organizmy żyjące w kompoście wiążą grudki ziemi z substancją organiczną, rozpoczyna się proces powstawania humusu. BIOMASA POMAGA ZIEMI! TY TEŻ MOŻESZ! 5.3 Szkło (stłuczka) Szkło! Piękne, przeźroczyste i kolorowe. Kruche i delikatne, jak bańka mydlana lub grube i solidne. Przedmioty z niego wykonane mają szczególny urok. Piękne wazony, puchary, żyrandole, to czasami dzieła sztuki. Oprócz zalet dekoracyjnych, jakie niewątpliwie posiada szkło, jest ono również najlepszym opakowaniem do przechowywania żywności i napojów. Opakowania szklane są szczelne, estetyczne, a co najważniejsze, odporne na szkodliwe substancje, które nie przenikają do produktów w nich przechowywanych.
Przewodnik Rady na Odpady 21 _________________________________________________________ Szkło nadaje się w 100% do ponownego użytku!!! Opakowania ze szkła po umyciu mogą być używane i napełniane wielokrotnie. Z zebranej stłuczki wytłacza się nieograniczoną ilość razy nowe opakowania, np. butelki, słoiki. Ponowne wykorzystanie opakowań szklanych i stłuczki daje same korzyści: - ogranicza zużycie surowców naturalnych, takich, jak piasek, soda; - o połowę zmniejsza zanieczyszczenie wody; - zmniejsza ilość składowanych śmieci (szkło nigdy nie ulega rozkładowi, ale może być wielokrotnie wykorzystane); - każda ponownie wykorzystana butelka to oszczędność energii równa tej, jaka potrzebna jest, aby przez całą noc paliła się żarówka. CZY WIESZ, ŻE: Jeśli każdy Polak wyrzuci do śmieci 1 słoik po dżemie w ciągu roku, to na wysypisko trafi kilka milionów kilogramów szkła rocznie [5] Przeróbka 1 tony szkła pozwala ograniczyć: - Zużycie energii o 25-32% - Zużycie wody o 50% - Emisję zanieczyszczeń do powietrza o 14-20% - Ilość odpadów przemysłowych o 97% • Energia zaoszczędzona dzięki recyklingowi jednej szklanej butelki pozwala zasilić: - Komputer przez 25 min. - Telewizor przez 20 min. - Zmywarkę do naczyń przez 10 min. 5.4 Tworzywa sztuczne Tworzywa sztuczne, czyli, potocznie - plastiki, to materiały najczęściej wykorzystywane do produkcji różnych przedmiotów użytkowych. Tworzywa sztuczne, to substancje organiczne (o cząsteczkach zbudowanych z łańcuchów węglowych). Większość tworzyw sztucznych otrzymuje się z ropy naftowej. Ropa naftowa jest na razie najprostszym i najtańszym źródłem substratów do syntezy tworzyw sztucznych. Prawdopodobnie, będzie tak również w przyszłości. Tworzywa sztuczne zajmują duży procent objętości w odpadach komunalnych.
22 ___________________________________________________________________ Najczęściej produkowane tworzywa sztuczne to: - politereftalan etylenu (PET); - polietylen (PE); - polipropylen (PP); - polichlorek winylu (PCV); - polistyren (PS). Trzeba przyznać, że „plastiki” są tanie w produkcji, bardzo efektowne, kolorowe i trwałe, co jest ich atutem, ale i tragedią dla środowiska, ponieważ nie ulegają rozkładowi. Jednak w wielu przypadkach są niezastąpione, np. jako osłona kabli elektrycznych, czy materiał do produkcji strzykawek jednorazowych. Należy jednak pamiętać, że odpady z tworzyw sztucznych zalegają w ziemi setki lat, a nieodpowiednio składowane emitują do gleby trujące substancje. Dlatego tak ważne jest odpowiednie segregowanie tego typu odpadów, co umożliwia ponowne wykorzystanie części z nich. Reszta, po rozdrobnieniu, powinna trafiać na specjalnie do tego celu przygotowane wysypiska. W życiu codziennym w wielu przypadkach możemy zrezygnować z tworzyw sztucznych lub ograniczyć ich wykorzystanie. Co możesz zrobić od zaraz?... - na zakupy zabieraj swoją torbę zamiast korzystać z reklamówek; - plastikowe opakowania (butelki) wyrzucaj zgniecione bez nakrętek; - kupuj napoje w szklanych, zwrotnych butelkach; - gdzie to możliwe, zastępuj przedmioty jednorazowe trwałymi; - dbaj o swoje plastikowe zabawki, to będą Ci długo służyły, a jak z nich „wyrośniesz”, podaruj innym. CZY WIESZ, ŻE: Torby plastikowe nie ulegają biodegradacji. Każdego roku torby plastikowe zabijają ponad 10 000 ptaków, wielorybów, fok, żółwi na całym świecie. Szczególnie narażone są żółwie, które mylą torby z meduzami, połykają je i giną na skutek niedrożności jelit. Badanie piskląt albatrosów na Wyspach Midway na Pacyfiku, wykazały, dziewięć na dziesięć ptaków miało plastikowe odpadki w przełyku. 5. Metale (złom) Czy wiecie, ile w naszych domach jest przedmiotów z metalu? Gdyby je zebrać, powstałaby góra złomu na wysokość kilku metrów. To krany, maszyny do szycia, do pisania, sztućce, lodówki, piece gazowe i elektryczne, żelazka, lampy, pralki, kaloryfery. Również zabawki, np. ołowiane żołnierzyki, czy samochodziki. A także, rowery i, przede wszystkim, samochody.
Przewodnik Rady na Odpady 23 _________________________________________________________ Jeżeli każdy Polak wyrzuci tylko jedną puszkę aluminiową, to w ciągu roku powstanie metalowa góra o objętości 10 dużych budynków szkolnych (tj. ponad 90 000 m sześciennych). [5]. Przerażające, prawda? Przy produkcji metalowych puszek do napojów zużywa się 17 do 22 razy więcej energii, niż przy produkcji opakowań wielokrotnego użytku. Szklane butelki są aż dziesięciokrotnie tańsze od puszek i mogą być użyte wielokrotnie. Produkcja aluminium z tzw. boksytów jest bardzo energochłonna i kosztowna. Bardziej opłaca się przeróbka złomu, dzięki czemu oszczędza się: - wodę - 95% mniejsze zanieczyszczenie; - energię - 97% oszczędności; - atmosferę - mniejsze zanieczyszczenie; - miejsce na wysypiskach śmieci [5]. Istnieją także punkty skupu złomu innych metali. Złom stalowy i żeliwny jest bardzo wartościowy i potrzebny w procesie produkcji stali, dobrze, gdy trafia do punktu skupu lub miejsc segregacji, a nie na wysypisko. Odzysk opakowań aluminiowych W Polsce prowadzony jest program odzysku aluminiowych puszek po napojach. Program wzorowany na podobnych przedsięwzięciach realizowanych w Europie, zainicjowany został przez największego krajowego producenta tego typu opakowań - firmę Continental Can Polska z Radomska. W jego przygotowaniu aktywnie uczestniczyło Europejskie Stowarzyszenie na Rzecz Odzysku Aluminiowych Puszek po Napojach - ACRE. Rozpoczęcie programu odzysku wkrótce po uruchomieniu fabryki w Radomsku (maj 1995) było wyrazem, rzadko jeszcze w naszym kraju spotykanej, odpowiedzialności producentów za późniejszy los produktu, za jego „life after life”. W lipcu 1995 roku powstała Fundacja na Rzecz Odzysku Opakowań Aluminiowych RECAL. Jej założycielami są producenci puszek do napojów: Continental Can Polska z Radomska, PLM AB ze Szwecji oraz pięciu światowych producentów aluminium: Alcan, Aluminium Company of America - USA, Pechinej Rahenalu, Reynolds Aluminium i VAW Aluminium. W całym kraju współpracuje z Fundacją wiele punktów skupujących puszki aluminiowe. Fundacja dba m.in. o to, aby nie było problemu odbioru puszek uzyskanych w wyniku segregacji prowadzonej na terenie miast i gmin. Ale, najlepiej, po prostu nie produkować puszek aluminiowych.
24 ___________________________________________________________________ A duch-śmieciuch bardzo lubi kopać puszki. Uwielbia wprost grę w puszki po piwie, lemoniadzie, czy toniku, a najlepiej wychodzi mu gra nimi na chodniku. Jaki to miły dźwięk, brzdęk... Jaki to miły widok, gdy jadąc samochodem, widzimy wzdłuż drogi kolorowe, błyszczące, aluminiowe...śmieci. I w lesie, gdzie zamiast kwiatka, czeka na nas aluminiowa gratka. KAMPANIA ZIELONEGO KONSUMENTA Misją Kampanii Zielonego Konsumenta jest kształtowanie świadomości dobrego wyboru produktów w sklepach. Najważniejsze jest, by uświadamiać konsumentom ekologiczne konsekwencje dokonywania określonych zakupów oraz zachęcać do podejmowania decyzji bardziej przyjaznych środowisku. Kampanię Zielonego Konsumenta tworzy sieć grup Polskiego Klubu Ekologicznego działających w wielu regionach kraju, a biuro koordynacyjne programu znajduje się w Gdyni. Kampania jest realizowana poprzez organizację bezpośrednich akcji ogólnopolskich oraz informację w środkach masowego przekazu, które dotyczą pojedynczych produktów lub też grup produktów łatwo zauważalnych na rynku. Celem jest wykorzystanie siły finansowej kupujących (konsumentów) do oddziaływania na producentów i zmiany struktury rynku tak, aby producenci, jak i kupujący uwzględniali aspekt oddziaływania produktów na środowisko. Producenci nie zaczną zmieniać profilu produkcji dopóty, dopóki ludzie, którzy nabywają ich produkty, nie będą domagać się artykułów lepszych i bardziej przyjaznych środowisku.
Przewodnik Rady na Odpady 25 _________________________________________________________ Bojkotowanie niewłaściwych, z punktu widzenia środowiska, produktów i wybieranie takich, które są mu przyjazne, to przekazywany w najczytelniejszej formie impuls zachęcający producentów do zmian. WYBÓR ZIELONEGO KONSUMENTA! Każdy produkt, który wytwarzamy, którego używamy i który usuwamy, jako odpad, oddziałuje na środowisko. Niemniej, niektóre produkty, takie, jak puszki aluminiowe, powodują znacznie większe (w porównaniu z innymi), zakłócenia w środowisku i czasem, po prostu należałoby zabronić ich wytwarzania. Tak np. w Danii, właśnie z przyczyn ekologicznych, zakazana jest sprzedaż napojów w puszkach aluminiowych. Puszki aluminiowe są także elementem modelu niezrównoważonej konsumpcji, który ma wpływ na ludzi i środowisko w wielu innych częściach świata. Produkcja, wykorzystanie i usuwanie zużytych puszek aluminiowych pogłębia wiele globalnych i lokalnych problemów środowiskowych, jak kwaśne deszcze, efekt cieplarniany, czy powstanie odpadów toksycznych. Są to problemy, dla których granice poszczególnych krajów, czy regionalne ekosystemy nie stanowią bariery, ale które mogą i faktycznie oddziałują na wszystkich i wszędzie.
26 ___________________________________________________________________ Czy znasz 10 powodów, dla których nie należy kupować napojów w puszkach aluminiowych ?[18] 1. Fałszywe argumenty prośrodowiskowe Producenci puszek aluminiowych chcieliby, aby ludzie uważali, że są one przyjazne dla środowiska. Niemniej, prawda jest taka, że w wielu niezależnych badaniach naukowych udowodniono, iż puszki aluminiowe są dla środowiska największym zagrożeniem spośród wszystkich pojemników na napoje dostępnych na rynku! Dwa z argumentów, których używa się, aby dowieść, że są one przyjazne dla środowiska, to tylko połowiczne prawdy. Argumenty te to: niewielka waga korzystna w przypadku transportu oraz „możliwości znaczących oszczędności energii dzięki recyklingowi”. Natomiast, w rzeczywistości lżejsze od szklanych butelek aluminiowe puszki, transportuje się na znacznie większe odległości, co wyklucza wszelkie korzyści środowiskowe związane z ich niewielką wagą. W odniesieniu do mitu „o znaczącej oszczędności energii” wspomnieć należy, że ilość energii zużywana w czasie produkcji aluminium jest tak ogromna, że nawet jej oszczędność, dzięki recyklingowi dochodząca do 95%, nie czyni tego argumentu prośrodowiskowym. Dodatkowo, w odróżnieniu od butelek, w Polsce puszki aluminiowe przetwarzane są na znacznie niższej jakości stopy aluminiowe, które nie nadają się do produkcji puszek. Znaczy to, że żaden recykling puszek w naszym kraju nie prowadzi do tego, że produkcja puszek jest energooszczędna, czy przyjazna środowisku. Aluminiowe puszki nie są przyjazne środowisku, w jakikolwiek sposób by na nie nie spojrzeć! 2. Nadmierne zużycie energii Do produkcji aluminium, niezbędne są ogromne ilości energii, dużo większe niż w przypadku innych materiałów, z których powstają pojemniki na napoje. Aby wyprodukować jedną tonę aluminium potrzeba 280 GJ energii. Jeśli energię potrzebną do wyprodukowania jednej aluminiowej puszki o pojemności 0,33 l zamieniono by na ropę naftową i wlano do tejże puszki, ropa wypełniłaby ją w jednej czwartej! Dla porównania, do produkcji l tony szkła na butelki, potrzeba jedynie około 10 GJ. 3. Nadmierne wykorzystanie surowców Produkcja aluminium jest niezmiernie surowcochłonna. Aby wyprodukować tonę aluminium, potrzeba 4 ton boksytów (rudy, z której produkuje się aluminium), a poza tym znaczących ilości wapna, ługu sodowego, kriolitu, fluorku glinu, węgla
Przewodnik Rady na Odpady 27 _________________________________________________________ oraz około 4000 m3 wody. Kiedy doda się jeszcze ilość skały płonej powstającej w czasie odkrywkowego wydobycia boksytów, ilość wyprodukowanych odpadów przypadająca na produkcję jednej tony aluminium sięga 10-15 ton. Dla porównania, szkło jest względnie nisko surowcochłonne. Do produkcji jednej tony szkła potrzeba około l,l tony surowców i tylko około 12 m3 wody. 4. Nadmierna produkcja odpadów toksycznych Produkcja aluminium do wyrobu puszek powoduje powstawanie znaczących ilości odpadów toksycznych, które pojawiają się na każdym etapie produkcji. Na każdą tonę wyprodukowanego aluminium powstaną 2 tony toksycznego tzw. „czerwonego błota”, czyli mieszanki pozostałości boksytów, wapnia oraz ługu sodowego. Jeszcze bardziej toksyczne jest hutnictwo aluminium. W trakcie samego procesu przepuszcza się bardzo silny strumień prądu elektrycznego przez substancję chemiczną złożoną z tlenku glinu, ciekłego kriolitu oraz fluorku glinu. Powstające w wyniku tego procesu zanieczyszczenia, to m. in. wysoce toksyczne fluorki, które powodują degradację życia wodnego oraz poważne zaburzenia układu kostnego w organizmach zwierzęcych, a także u człowieka. Z innych zanieczyszczeń toksycznych należałoby wymienić węglowodory aromatyczne, które powodują raka i wady wrodzone, a także: CO, CO2, S02, pył węglowy i inne węglowodory. Każdy z tych związków przyczynia się jeszcze do powstawania kwaśnych deszczów i efektu cieplarnianego. 5. Wysokie koszty transportu Z produkcją aluminium związany jest także transport na znaczne odległości. Przy ogromnej ilości energii niezbędnej do produkcji aluminium, koszt jej produkcji jest najważniejszym czynnikiem w procesie produkcyjnym. Dlatego też, z ekonomicznego punktu widzenia,celowy jest transport surowców z jednego kontynentu na drugi, w poszukiwaniu tanich źródeł energii. Śledząc drogę przykładowej puszki aluminiowej stwierdzamy, że boksyty mogą być wydobywane w Australii, przetapiane w Brazylii, walcowane na blachę w Niemczech, przerabiane na puszki we Francji, a ostatecznie wykorzystywane w Polsce. Szkło tymczasem, zarówno produkowane, jak i wykorzystywane jest w Polsce. 6. Recykling NIE jest rozwiązaniem Recykling nie stanowi panaceum na problemy związane z odpadami. Faktem jest, że recykling puszek aluminiowych do produkcji nowych, to brudny proces. Po pierwsze, puszka nie jest wykonana z czystego aluminium, w jej wnętrzu znajduje się lakierowana powłoka, a na zewnątrz toksyczna farba. Podczas recyklingu oddziela się je od aluminium poprzez zastosowanie toksycznych procesów, które prowadzą do powstania do 0,5 tony odpadu toksycznego na każdą tonę wyprodukowanego aluminium wysokiej jakości. Niemniej, w Polsce puszki nie są przetwarzane do postaci tak wysokiej jakości aluminium. Znaczy to, że do
28 ___________________________________________________________________ produkcji wykorzystywane jest nowe aluminium, którego produkcja negatywnie oddziałuje na środowisko. Na koniec, należy pamiętać, że wielokrotne użycie jest dużo korzystniejsze niż recykling. Szklane butelki można napełniać (używać) wiele razy lub przetwarzać na nowe, produkując przy tym niewielką ilość odpadów. 7. Koszty społeczne i środowiskowe w Krajach Rozwijających się: Pogoń za tanią, dostępną w dużych ilościach, energią elektryczną w celu zapewnienia konkurencyjności ekonomicznej puszek aluminiowych w stosunku do bardziej przyjaznych środowisku pojemników na napoje (takich, jak butelki), często doprowadza do społecznych nadużyć. W wielu częściach świata, takie tanie źródło energii stanowi hydroenergia. Jest ona czystsza od energii pochodzącej ze spalania kopalin, czy też energii jądrowej. Niestety, zdecydowanie zbyt często buduje się w krajach rozwijających się zapory wodne jedynie w celu zaopatrzenia przemysłu produkcji aluminium w energię elektryczną (poniżej cen światowych). W wielu przypadkach budowa takich elektrowni doprowadza do powstania zagrożeń dla środowiska i miejscowej ludności. 8. Aluminium na tle innych materiałów Puszki aluminiowe, to nie jedyny rodzaj pojemników, który stanowi zagrożenie dla systemu butelek zwrotnych, niemniej, są one najbardziej niekorzystne z punktu widzenia środowiska. Napoje sprzedawane są również w butelkach typu PET, laminowanych kartonach oraz w puszkach dwuczęściowych stalowo- aluminiowych. Każdy z tych zbiorników niesie za sobą pewne zagrożenia środowiskowe, których należałoby unikać. Jednak, w wielu niezależnych badaniach udowodniono, że puszki aluminiowe są najgorsze. Nawet, jeżeli uwzględnimy recykling rzędu 70%~ (w Polsce przetwarzana jest znacznie mniejsza ilość), puszki aluminiowe pozostają najmniej zdatne do ponownego użycia, z powodu nadmiernej ilości zużywanej energii i wody oraz produkcji odpadów toksycznych. 9. Napoje w aluminiowych puszkach NIE są smaczne Istnieje prosta przyczyna, dla której szkło wykorzystuje się już tak długo, jako materiał do produkcji pojemników na napoje. Jest to, bowiem, najbardziej obojętny z wykorzystywanych materiałów do produkcji pojemników na napoje, nie zmieniający smaku zawartości. Każdy smakosz doskonale wie, że napoje z puszek aluminiowych nie smakują tak dobrze, jak napoje ze szklanych butelek. 10. Puszki aluminiowe są droższe! Na koniec, podkreślić należy, że napoje w aluminiowych puszkach są w sklepach droższe niż te same zapakowane w szklane butelki. Znając koszty środowiskowe,
Przewodnik Rady na Odpady 29 _________________________________________________________ które my i nasze dzieci spłacać będziemy jeszcze przez wiele lat, trudno jest uwierzyć, że ktokolwiek nadal chce je kupować. Tymczasem wiele osób kupuje puszki, myśląc, że jest to symbol nowoczesności, w „zachodnim stylu”. Niestety, wiele krajów zachodnich, dopiero teraz zorientowało się, że szklane butelki zwrotne są lepsze, również z punktu widzenia środowiska. Problem w tym, że często jest już za późno. Zniknęły już, bowiem, systemy butelek zwrotnych, a ich ponowne wprowadzenie byłoby szalenie trudne i kosztowne. Nie pozwólmy na to, aby to samo stało się w Polsce. Dokonajmy Wyboru Zielonego Konsumenta, kupujmy zwrotne butelki ze szkła. 5.6 Tekstylia Są to stare ubrania wykonane z różnych surowców. Niektóre są jeszcze całkiem dobre, tylko niemodne. Poprzez PCK możemy przekazać je osobom potrzebującym. Mogą też podlegać przetworzeniu na różnego rodzaju produkty. Szczególnie cenne są produkty wykonane z surowców naturalnych (bawełna, wełna, len). Także ubrania z tworzyw sztucznych powinny być przetworzone i wykorzystane jako surowce. 5.7 Odpady niebezpieczne (toksyczne) Czy zdajemy sobie sprawę, jakie niebezpieczne produkty gromadzimy w naszych domach? Produkty te trafiają później na wysypiska. Trucizny, czyli substancje szczególnie niebezpieczne dla środowiska i człowieka, znajdują się w wielu produktach, z czego wielokrotnie nie zdajemy sobie sprawy. Niesegregowane, nieodpowiednio składowane, nieodwracalnie degradują środowisko, a tym samym rośliny, zwierzęta i oczywiście ludzi, powodując trwałe zmiany w ich organizmach. Do odpadów niebezpiecznych należą: baterie, świetlówki, stare lekarstwa, zużyte opatrunki, opakowania po farbach, lakierach, rozpuszczalnikach, zużyty olej samochodowy, opakowania po środkach ochrony roślin, po różnych substancjach w aerozolach itp.
30 ___________________________________________________________________ Co się stanie, gdy w środowisku naturalnym znajdzie się wyrzucona bateria? Ten mały pojemnik energii zawiera ok. jednego grama czystego srebra. Ilość ta wystarcza do skażenia 1 metra sześciennego ziemi lub 400 litrów wody. Do produkcji baterii potrzeba 50 razy więcej energii, niż sama posiada [5]. Odpady niebezpieczne nie nadają się do ponownego wykorzystania, muszą być umieszczane na specjalnych wysypiskach, których liczba jest ograniczona. 5.8 Inne (pozostałe) Zaliczamy do nich wszystkie pozostałe odpady, które nie znalazły się w żadnej wcześniej wymienionej grupie. Być może, z czasem niektóre z nich odnajdą swoje miejsce w recyklingu odpadów (wciąż rozwijające się technologie wykorzystania odpadów może to kiedyś umożliwią), na razie muszą jednak trafić na wysypiska. Do tej grupy zaliczamy między innymi: - wszelkiego rodzaju przedmioty gumowe: zabawki, opony, dętki, gumę do żucia; - żarówki, kości, śmieci z odkurzacza, zimny popiół itp. Możemy jednak zmniejszyć nawet o połowę ich objętość przez zgniatanie, składanie, wrzucanie do odpowiednich pojemników i ponowne wykorzystanie niektórych z nich. Rozsądne gospodarowanie tego typu odpadami jest bardzo ważne, ponieważ większość z nich zalega na wysypiskach przez dziesiątki lat, a część w ogóle nie ulega rozkładowi, na zawsze pozostając w ziemi.
Przewodnik Rady na Odpady 31 _________________________________________________________ V. EKOZNAKI NA OPAKOWANIACH Znaki znajdujące się na opakowaniach ułatwiają dokonanie właściwego zakwalifikowania odpadu do segregacji. Jedno spojrzenie na znak wystarczy, aby ocenić czy opakowanie produktu jaki chcemy kupić jest przyjazne dla nas i dla środowiska, czy można je powtórnie wykorzystać, czy nie będzie ono miało negatywnego wpływu na nasze bliskie jak i dalsze otoczenie. Warto nie tylko poznać znaczenie znaków na opakowaniach, ale i korzystać z tej wiedzy w życiu codziennym. Znak Błękitny Anioł produkty z tym znakiem mają lepszą charakterystykę środowiskową od innych artykułów z tej grupy towarów. W ocenie, oprócz zanieczyszczenia trzech podstawowych składników środowiska przyrodniczego (powietrza, wody, gleby), bierze się pod uwagę hałas oraz możliwości powstawania substancji szczególnie niebezpiecznych. Znak CE oznacza, że wyrób jest zgodny z normami Unii Europejskiej i podstawowym kryterium przyz- nawania znaku jest bezpieczeŇstwo i zdrowie użytkownika. Oznakowanie CE jest formą deklaracji producenta, że wyrób spełnia wymagania mających do niego zastosowanie dyrektyw Nowego Podejścia. Oznaczenie jest obowiązkowe u musi być umieszczone na wyrobie przed wprowadzeniem go na rynek. Znak Dbaj o czystość (kosz na śmieci) oznacza, że opakowanie powinno trafić do kosza na odpady, aby nie zanieczyszczało środowiska. Margerytka występuje na produktach, które nieznacznie wpływają na jakoś środowiska, stosowany w krajach UE. Badania atestacyjne skupiają się na stopniu obciążenie środowiska na etapie: pozyskiwania surowców pierwotnych, produkcji, pakowania i transportu, użytkowania produktu oraz jego utylizacji. Znak Oil mówi, że olej, z którym mamy do czynienie nadaje się do recyklingu.
32 ___________________________________________________________________ Znak Ozon friendly informuje, iż produkty nim opatrzone nie zawierają gazów typu chloro-fluoro-carbon powszechnie zwanych freonami, które niszczą powłokę ozonową. Kontrolą używania znaku zajmują się organizacje konsumenckie. Znak Zielony Punkt (Der Grune Punkt) oznacza, że za dane opakowanie wniesiony został wkład finan- sowy na rzecz krajowej organizacji odzysku opakowaŇ, utworzonej zgodnie z zasadami określonymi w Europejskiej Dyrektywie Nr 94/62i obowiązującymi w danym kraju przepisami prawa. Znak Szklany oznacza, że to opakowanie szklane nadaje się do ponownego wykorzystania. Znak Recykling (trzy strzałki) oznacza, że to opakowanie nadaje się do ponownego wykorzystania aby powstał z niego nowy produkt. Ten znak pojawia się na opakowaniach papierowych, z tworzyw sztucznych i z aluminium.
Przewodnik Rady na Odpady 33 _________________________________________________________ VI. SPOSOBY RADZENIA SOBIE Z ODPADAMI. UNIESZKODLIWIANIE ODPADÓW. Ogłaszamy konkurs na hasło antyśmieciowe. Duch-śmieciuch nie jest zadowolony i wymyśla hasło: ,,Dzieci, ja chcę więcej śmieci”. Według obowiązującego prawa, unieszkodliwianie odpadów polega na doprowadzeniu ich do stanu, który nie stwarza zagrożeń dla życia lub zdrowia ludzi oraz dla środowiska, przez poddanie tych odpadów procesom przekształcenia biologicznego, fizycznego lub chemicznego. W rozumieniu ustawy, unieszkodliwianiem jest także składowanie odpadów. W myśl ustawy o odpadach, opracowany przez radę gminy program ochrony środowiska określa zadania związane z racjonalnym gospodarowaniem odpadami komunalnymi. Takie sformułowanie aktu prawnego, narzuca bezpośrednio na gminę opracowującą program ochrony środowiska obowiązek uwzględniania w tym programie zadań wynikających z konieczności zapewnienia racjonalnej gospodarki odpadami komunalnymi. Zadania związane z racjonalnym gospodarowaniem w tym zakresie realizowane powinny być według zasad określonych w przepisach o utrzymaniu czystości i porządku w gminach. Unieszkodliwianie odpadów może odbywać się przez: 1. przerób odzyskanych surowców i ich ponowne wykorzystanie (recykling), 2. kompostowanie, 3. spalanie w spalarniach odpadów, 4. złożenie odpadów na wysypisku. 1. Recycling Recykling jest najkorzystniejszą ze sprawdzonych metod maksymalnego odzysku składników zawartych w odpadach. W najbardziej ogólnym ujęciu, należy go rozumieć, jako odzyskanie i ponowne wykorzystanie w procesach produkcyjnych surowców wtórnych i materiałów odpadowych. Recyklingowi podlegają głównie: metale, szkło, papier, tworzywa sztuczne i tekstylia, które stanowią około 70% odpadów komunalnych.
34 ___________________________________________________________________ Należy je uznać za pełnowartościowe surowce wtórne i przez ich przerób odzyskać zawartą w nich energię pierwotną. Energia pierwotna jest to energia potrzebna do ich wytworzenia, począwszy od wydobycia, czy pozyskania surowców i składników. W największym uproszczeniu, pojęcie recyklingu można sprowadzić do dwóch nierozłącznych działań: zbiórki i utylizacji. Im lepsza jakość surowców wtórnych, tym utylizacja jest bardziej opłacalna. Dlatego, ważna jest taka zbiórka, która zapewnia jak największą czystość pozyskanych surowców wtórnych. W sumie, przy prawidłowo zorganizowanym systemie selektywnej zbiórki można odzyskać blisko 70% wartościowych materiałów z odpadów, a tym samym o tyle zmniejszyć ilość odpadów trafiających na wysypisko. Przy wprowadzaniu recyklingu odpadów należy jednak pamiętać, że jest to działanie bardzo złożone. Koncentracja na selektywnej zbiórce i rozszerzenie jej zakresu bez rozwiązania problemu utylizacji zebranych odpadów z reguły kończy się ujemnym wynikiem ekonomicznym. W ocenie takich przypadków, nie powinno się jednak pomijać osiągniętych efektów pozaekonomicznych, np. ekologicznych i edukacyjnych. 2. Kompostowanie Znaczną objętość i masę odpadów komunalnych (20-30% wszystkich odpadów pochodzących z gospodarstw domowych) stanowią składniki organiczne. Ich wartość opałowa jest minimalna, gdyż wiele energii traci się na odparowanie wilgoci. Natomiast, po odpowiednim kompostowaniu, stanowią one doskonały nawóz zastępujący z powodzeniem nawozy sztuczne. W czasie procesu rozkładu następuje zmniejszenie objętości i masy odpadów o ponad połowę w stosunku do zebranych odpadów organicznych. Wydzielenie i kompostowanie składników organicznych powoduje także poprawę warunków sanitarnych na wysypisku, gdyż dzięki temu zmniejsza się fetor, ilość odcieków, ograniczone są procesy gnilne i fermentacyjne (zahamowanie wytwarzania biogazu). Poza tym, koszty budowy i eksploatacji kompostowni są kilkakrotnie niższe od np. spalarni odpadów. Stosowane dotychczas systemy kompostowania podzielić można na następujące grupy: 1. kompostowanie przydomowe (prowadzone przez mieszkańców dla potrzeb swojego ogrodu, sadu przy użyciu specjalnie skonstruowanych, małych kontenerów do prostego kompostowania), 2. kompostowanie w pryzmach na otwartej przestrzeni, 3. kompostowanie w specjalnych komorach (zamkniętych lub otwartych). W pierwszych dwóch systemach można kompostować tylko odpady roślinne, natomiast w trzecim - wszystkie odpady organiczne. Kompostowanie wymaga rozdzielnego systemu gromadzenia odpadów dla oddzielenia materiałów organicznych. Jeśli kompostowanie nie jest poprzedzone żadną segregacją, wyprodukowany kompost będzie zanieczyszczony - może zawierać części metalowe, tworzywa sztuczne, kawałki szkła, wysoka może być również zawartość metali ciężkich. Wpływa to na ograniczoną możliwość
Przewodnik Rady na Odpady 35 _________________________________________________________ stosowania takiego kompostu (nie można go wykorzystać w rolnictwie i sadownictwie). Dlatego, budowę kompostowni przerabiających wspólnie wszystkie śmieci należy uznać za niewłaściwą i dążyć do tego, by jak najszybciej przestawić je na przetwarzanie wysegregowanych odpadów organicznych. Kompost wyprodukowany z wyselekcjonowanych odpadów organicznych polepsza glebę, przyśpiesza wzrost roślin, ułatwia drenaż wody, hamuje wzrost chwastów, obniża erozję o ok. 20% i zmniejsza konieczność stosowania nawozów chemicznych. Przykładem kompostowni, która przerabia odpady niesortowane, jest kompostownia typu Dano. W trakcie procesu następuje mechaniczne oddzielenie balastu (za pomocą sit, elektromagnesu, separatora części twardych), który następnie trafia na wysypisko, a w przypadku metalu, do ponownego przerobu. Rozdrabnianie, mieszanie i biologiczny rozkład odpadów odbywają się w obrotowej komorze zamkniętej zwanej „biostabilizatorem”, mającej kształt długiego, poziomego bębna. Szybkość obrotowa bębna wynosi 0,5 -1,5 obr./min. Odpady przebywają w komorze 1-2 dni. Podlegają wtedy przyspieszonemu procesowi kompostowania. Następnie, kompost dojrzewa (ok. 4 miesięcy) w pryzmach kompostowych, w tym czasie następuje jego przerzucanie w celu napowietrzenia i ewentualne nawilżanie [14]. 3. Spalanie Spalanie śmieci ma liczne zalety, ale ma też i wady. [16]. Do podstawowych zalet należą: 1. spalanie odpadów nie wymaga żadnych zmian zwyczajów konsumentów i producentów, nie wymaga prowadzenia edukacji, dlatego też inwestycje te są tak chętnie realizowane przez władze lokalne; 2. spalanie odpadów może być połączone z produkcją energii cieplnej lub elektrycznej; sprzedaż energii może częściowo zrównoważyć wysokie koszty funkcjonowania spalarni; 3. zmniejszona zostaje ilość odpadów, które mają być składowane na wysypisku; 4. sanitarny sposób unieszkodliwiania odpadów. Wady spalania: 1. jest to najdroższy sposób utylizacji odpadów. Zarówno koszty inwestycyjne, jak i operacyjne funkcjonowania spalarni są, w porównaniu z innymi metodami utylizacji odpadów, wysokie. Spalarnie pochłaniają ogromne sumy i nie pozwalają przeznaczyć ich na inne, bardziej ekologiczne i efektywne inwestycje, a także ograniczają wykorzystanie surowców wtórnych i możliwości redukcji odpadów. Efektywność spalarni uzależniona jest, bowiem, od stałego i dużego dopływu odpadów; 2. przekonanie o 90-procentowym zmniejszeniu objętości odpadów dzięki spalaniu (w wyniku czego, przedłuża się znacznie okres eksploatacji wysypiska) niezupełnie odpowiada prawdzie. Liczba ta odzwierciedla jedynie różnicę między
36 ___________________________________________________________________ ilością odpadów wchodzących do spalarni, a wychodzących z niej w postaci żużlu i popiołu. Jednak, gdy chodzi o oszczędność miejsca na składowisku, to należy wziąć pod uwagę jeszcze następujące czynniki: • takie odpady, jak np. gruz, odpady wielkogabarytowe, metalowe, szkło, nie trafiają do spalarni - zwykle jest ich ponad 20%, • spalarnia nie pracuje przez pełne 365 dni w roku - konieczne są przerwy na przeglądy, remonty, awarie. W tych okresach odpady trafiają na wysypisko, • zastosowanie prostej technologii zgniatania odpadów na wysypisku kilkakrotnie zmniejsza ich objętość. Faktyczna objętość odpadów redukowanych dzięki funkcjonowaniu spalarni wynosi 50-70%. Zatem, okres życia składowiska wydłuża się dwu-trzykrotnie, a nie dziesięciokrotnie. Ponadto, spalarnia także wytwarza odpady, które wymagają składowania. Z uwagi na to, że toksyczność pozostałości z procesu spalania jest z reguły znacznie wyższa, niż odpadów przed spaleniem, konieczna staje się budowa specjalnych wysypisk; 3. odzysk energii ze spalania jest stosunkowo niewielki w porównaniu z ilością zaoszczędzonej energii przy recyklingu (wykorzystanie surowców wtórnych daje średnią oszczędność energii 3-5 razy większą, niż energia wytwarzana przez spalanie mieszanych odpadów stałych). Argument ten nie jest brany pod uwagę przy podejmowaniu lokalnych decyzji, ponieważ energia wytworzona przez spalarnię stanowi zysk dla lokalnej społeczności, podczas, gdy energia zaoszczędzona przy recyklingu, to oszczędność w skali całego kraju; 4. spalarnie niszczą bezpowrotnie surowce nadające się do powtórnego wykorzystania, co powoduje marnowanie zasobów; 5. spalarnie są same źródłem zanieczyszczeń, które mogą stanowić zagrożenie dla zdrowia człowieka i środowiska. W wyniku spalania odpady są przekształcane w popiół, żużel i gazy (na 3 tony spalonych odpadów przypada 1 tona toksycznych popiołów, z czego 10% to popioły lotne, a 90% stałe). Oprócz żużli i pyłów, produktem spalania odpadów są ścieki, powstające podczas chłodzenia żużlu z paleniska (spalarnia o wydajności 500t odpadów na dzień, zużytkuje rocznie około 500 tys. m sześciennych wody). Dodatkowo, odpady płynne mogą pochodzić z płukania spalin, jeśli stosuje się mokrą metodę oczyszczania gazów wylotowych. Otrzymane w efekcie ścieki zawierają zanieczyszczenia takie, jak: fenole, cyjanki, fluorki, arsen itd. Do atmosfery emitowane są metale ciężkie (gl. rtęć, kadm i ołów), kwaśne gazy (m.in. chlorowodór) i powstające podczas spalania związki organiczne - najgroźniejsze z nich to dioksyny i furany [16] [19]. Spalanie nie może być uznane za rozwiązanie perspektywiczne dla całej planety. Jest to metoda, która prowadzi nie tyle do unieszkodliwienia zanieczyszczeń, ile do ich przerzucenia i rozpraszania w środowisku ... Spalanie jest po prostu rozwiązaniem powierzchownym, nie sięgającym do korzeni problemu. Jedynym przyszłościowym rozwiązaniem utylizacji odpadów w sposób termiczny wydaje się obecnie piroliza (rozkład w wysokich temperaturach; 1800-2000 stopni Celsjusza, bez dostępu tlenu).
Przewodnik Rady na Odpady 37 _________________________________________________________ 4. Składowanie odpadów na wysypisku. Podstawową metodą unieszkodliwiania odpadów - zarówno w Polsce, jak i na świecie - jest składowanie ich na wysypiskach. Sposób ten wymaga najmniejszych nakładów finansowych i jest najbardziej uniwersalny. Na wysypisku mogą być składowane odpady o różnym pochodzeniu, wielkości itp. Mimo uniwersalności i szerokiego rozpowszechnienia, wysypiska mają kilka poważnych wad, które ograniczają możliwości ich szerszego wykorzystania. Do najważniejszych należą: 1. zajmowanie nowych przestrzeni, które należy wyłączyć z innego użytkowania; 2. zagrożenie czystości powietrza, gleb, wód gruntowych i powierzchniowych, wynikające z niewłaściwego eksploatowania wysypisk; 3. wysoki koszt rekultywacji wysypisk; 4. konflikty społeczne na tle lokalizacji wysypisk. Większość wysypisk w Polsce, to wysypiska nieodpowiednio lub w ogóle nieuszczelnione. Ponadto, źle eksploatowane kojarzą się z odorem, rozwiewanymi papierami i workami foliowymi, gromadami ptactwa i szczurów. Opinia społeczna jest nastawiona do nich negatywnie, w związku z tym, istnieją problemy ze znalezieniem nowych lokalizacji. Przy obecnym stanie techniki i technologii żaden system gospodarki odpadami nie może się jednak obejść bez składowania odpadów. Wysypiska muszą być lokalizowane, projektowane i eksploatowane w taki sposób, aby uniknąć zagrożeń skażenia środowiska i zdrowia ludzi. ZALECENIA DO PROGRAMOWANIA, PROJEKTOWANIA I EKSPLOATACJI WYSYPISK ODPADÓW KOMUNALNYCH 1. Lokalizacja Teren wysypiska powinien odpowiadać następującym warunkom: • gleba niskiej klasy, • niski poziom wód gruntowych, • niski współczynnik filtracji gruntów stanowiących podłoże wysypiska (najlepiej gliny, iły), • naturalna bariera ochronna wokół wysypiska w formie zwartych kompleksów leśnych, położonych w odległości nie naruszającej wymagań bezpieczeństwa pożarowego, • układ terenu powinien umożliwić swobodny odpływ wód opadowych z pominięciem lokalizacji wysypiska. 2. Ochrona wód podziemnych i powierzchniowych • wysypisko powinno być urządzone tak, aby składowane odpady były odcięte od kontaktu z wodami gruntowymi. Jeśli istnieje ryzyko przepuszczalności gruntu stanowiącego dno wysypiska, należy zastosować uszczelnienie podłoża wysypiska. Materiały uszczelniające dzielimy na:
38 ___________________________________________________________________ - naturalne (gliny uplastycznione, iły), - sztuczne (folie polietylenowe, polipropylenowe i inne), - mieszane, • wody powierzchniowe, w tym opadowe, spływające z powierzchni ziemi w kierunku wysypiska należy odprowadzić poza teren wysypiska przez rowy opaskowe lub nie dopuszczać do ich napływu przez budowę obwałowań, • uszczelnienie podłoża wysypiska powoduje gromadzenie się wód opadowych - filtrujących przez odpady - w części dolnej wysypiska. Wody te zwane odciekami (o wysokim ładunku zanieczyszczeń) wymagają ujęcia i oczyszczenia. Odcieki ujmuje się siecią drenarską ułożoną na dnie wysypiska, • jeśli wody gruntowe występują do 1 m pod projektowanym wysypiskiem lub okresowo sięgają dna wysypiska, niezbędne jest wykonanie dodatkowo drenaży ujmujących wody gruntowe. 3. Biogaz - zagrożenia i metody ochrony Gaz wysypiskowy powstaje w wyniku reakcji rozkładu substancji organicznej, w warunkach przewagi procesów beztlenowych, których głównymi produktami są metan i dwutlenek węgla oraz inne składniki: azot, siarkowodór, aldehydy, amoniak itp. Biogaz stanowi źródło poważnego zagrożenia środowiska, przede wszystkim związanego z wybuchowością metanu. Gromadzący się w złożu biogaz, szuka ujścia wszelkimi drogami, nieraz migruje na dalekie odległości. Skuteczną metodą ochrony przed tym zagrożeniem jest wykonanie ujęć ochronnych w korpusie i na obrzeżu wysypiska i kontrolowane gromadzenie lub spalanie biogazu. Ujęcia biogazu można wykonać podczas, albo po zakończeniu eksploatacji wysypiska. Biogaz posiada wysoką wartość energetyczną, w związku z tym istnieje możliwość jego gospodarczego wykorzystania. 4. Pozostałe wymogi - odpowiednia droga dojazdowa i drogi wewnętrzne, - bieżąca kontrola przywożonych odpadów, - instalacja wagi, - odpowiednie ogrodzenie terenu, - stworzenie strefy ochronnej wokół wysypiska, - rozplantowanie i zagęszczanie (prasowanie) odpadów, - pojazdy opuszczające teren wysypiska należy poddać dezynfekcji kół (przejazd przez brodzik ze środkiem odkażającym), - badania wpływu wysypiska na wody podziemne, powierzchniowe, stan zanieczyszczenia gleby i powietrza atmosferycznego, - prowadzenie rekultywacji terenu po zakończeniu eksploatacji wysypiska. Zastosowanie się do wymienionych zaleceń wymaga dużych kosztów dodatkowych prócz kosztów eksploatacji codziennej, lecz zastosowanie ich jest opłacalne, gdyż zmniejsza ryzyko skażenia środowiska, poza tym, wysoki standard powinien łagodzić sprzeciwy mieszkańców co do tworzenia nowych wysypisk.
Przewodnik Rady na Odpady 39 _________________________________________________________ VII. CO POWINIEN ZAWIERAĆ PROGRAM GOSPODARKI ODPADAMI? Nowoczesna koncepcja gospodarki odpadami komunalnymi, oparta na zasadach ekorozwoju, powinna realizować cztery podstawowe cele: 1. zmniejszenie ilości odpadów, które nie nadają się do powtórnego wykorzystania, 2. eliminowanie toksycznych odpadów z gospodarstw domowych, 3. włączenie do obiegu i gospodarcze wykorzystanie większej części odpadów, 4. składowanie tylko tych odpadów, które nie przynoszą szkód środowisku. Istotą zagadnienia jest wtórne wykorzystanie takich materiałów, jak papier, szkło, metale, tworzywa sztuczne, tekstylia itp., a także przerabianie odpadów organicznych w naturalnych procesach gnilnych. W efekcie, spowoduje to istotne ograniczenie ilości składowanych odpadów oraz ograniczenie ich uciążliwości dla środowiska i ludzi. Postępowanie takie jest zgodne z postulatami Agendy 21 (informacje o Agendzie 21 znajdują się w rozdziale VIII). System gospodarki odpadami, który stworzymy, ma służyć mieszkańcom gminy, tzn. ma być „przyjazny” dla ludzi i środowiska, w którym oni żyją. Dlatego też, na etapie tworzenia koncepcji i programu gospodarki odpadami komunalnymi w mieście i gminie, oprócz opinii konsultantów (ekspertów), należy przeprowadzić konsultacje społeczne. Konsultacje sprzyjają podejmowaniu optymalnych decyzji uwzględniających interesy wszystkich stron. Przed przystąpieniem do opracowywania założeń systemu gospodarki odpadami niezbędne jest wykonanie następujących opracowań: 1. analiza sytuacji lokalnej w zakresie ilości, składu i pochodzenia odpadów, 2. analiza wielkości obszaru gminy i długości dróg dojazdowych, 3. analiza wykorzystania możliwych do odzyskania surowców i możliwość rozszerzenia oferty ich przetwarzania, 4. wybór lokalizacji terenu pod budowę zakładu utylizacji odpadów, nie kolidujący z otoczeniem, 5. analiza możliwości i ustalenie optymalnych form organizacyjnych w trakcie realizacji inwestycji oraz eksploatacji zakładu, 6. ustalenie środków finansowania - zbilansowanie kosztów ponoszonych i uzyskanych z opłat za wywóz i utylizację odpadów. Systemy gospodarki odpadami opracowywane są oczywiście dla gmin o różnych wielkościach i charakterze. W granicach gmin i miast o małej i średniej wielkości, zadanie jest stosunkowo łatwe (pomijając możliwości finansowe gminy). W miarę wzrostu wielkości miasta oraz prowadzonej w nim działalności przemysłowej i usługowej, zwiększa się skala trudności przedsięwzięcia.
40 ___________________________________________________________________ Projektowany system gospodarki odpadami powinien charakteryzować się dużą elastycznością. Podstawowe priorytety w tym zakresie to: 1. szybkie i sanitarne usuwanie odpadów z osiedli, 2. jak najkrótsza droga transportu, 3. krótkie i praktyczne przechowywanie odpadów, 4. minimalizacja kosztów i maksymalizacja efektów. Struktura kompleksowego systemu zagospodarowania odpadów zależy od funkcji gminy, a tym samym, od charakteru powstających na jej terenie odpadów, niemniej jednak, system musi zawierać trzy podstawowe elementy: 1. system zbiórki odpadów komunalnych, w tym podsystemy selektywnej zbiórki surowców wtórnych i odpadów niebezpiecznych, 2. system transportu odpadów, 3. system infrastruktury gospodarki odpadami, w tym: - składnice i wiejskie punkty gromadzenia odpadów, - obiekty unieszkodliwiania odpadów, takie jak: składowiska, kompostownie i urządzenia do segregacji odpadów. Dostosowanie systemu zbiórki i transportu, do systemu infrastruktury oraz do funkcji gminy i jej wielkości, jest zagadnieniem niezwykle istotnym. Próby przenoszenia na wieś miejskiego modelu zbiórki, wywózki i składowania odpadów komunalnych, są wynikiem nieznajomości zagrożeń (zarówno ekologicznych, jak i sanitarnych) oraz technicznych i organizacyjnych możliwości transportowania odpadów do odległych wysypisk rejonowych.
Przewodnik Rady na Odpady 41 _________________________________________________________ VIII. Uzasadnienie dla selektywnej zbiórki Recykling tekstyliów, makulatury, szkła, tworzyw sztucznych, metali rozpoczął się już dawno. Szmaciarze z XIX wieku gorliwie wyciągali szmaty ze śmietników, zaś szmaciarze z Emaus zamienili je, w XX wieku, na makulaturę. Według danych z roku 1992 we Francji z odpadów komunalnych odzyskuje się [9] • 25% szkła, podczas, gdy w Szwecji, Niemczech, Danii ponad 50%. Jest to jednakże surowiec odzyskiwany w najwyższym stopniu, zwłaszcza dzięki bezpośredniemu udziałowi zakładów szklarskich (3/4 ludności bierze udział w selektywnej zbiórce). Większość odzyskanego szkła nie jest ponownie napełniana, a najczęściej przetapiana; • zaledwie 3% makulatury, mimo to łączny wskaźnik odzysku starych papierów we Francji osiągnął 35%, (nie tylko w gospodarstwach domowych); • 8% szmat (pięciokrotnie mniej niż w Niemczech), natomiast organizacje charytatywne mają pierwsze miejsce w zbiórce starych ubrań. Część z nich nadaje się do ponownego użytku (kraje rozwijające się), reszta przetwarzana jest na ścierki lub po „maszynowym cięciu” służy do produkcji nowych tkanin; • 1% butelek plastikowych z PCV; można powiedzieć, że jest to stadium raczkowania (w dodatku chodzi tylko o jedno z wielu tworzyw sztucznych używanych w gospodarstwie domowym!); • 25 do 30% żelaza, wielkość, która wydaje się mała, ponieważ złom jest łatwy do odzyskania za pomocą sortowania magnetycznego we wszystkich zakładach przetwórczych. Brak jest danych dotyczących butelek PET oraz danych dotyczących aluminium. W tym stanie rzeczy, niezależnie od mody i zmienności rynku, należy znaleźć uzasadnienie dla selektywnej zbiórki. Oto trzy możliwości: 1. Z punktu widzenia odzyskanego surowca: - ten materiał ma „wartość” - gospodarka finansowa, - oszczędność surowca - gospodarka surowcowa, - oszczędność energii - gospodarka energetyczna. 2. Z punktu widzenia globalnego przetwarzania odpadów: - poprawa „jakościowa” przeróbki - oddzielając szkło unikamy jego obecności w resztkach pozostających po spaleniu i kompostowaniu, - ilościowa - odzyskując wszystko, co możliwe, zmniejsza się ilość odpadów do przeróbki za pomocą procesów, które będą kosztowniejsze. 3.Z punktu widzenia środowiska: poprzez zbiórkę selektywną unikamy rozproszenia w przyrodzie odpadów komunalnych, nie łączących się z innymi odpadkami z gospodarstw domowych, jak: odpadami zalegającymi (urządzenia gospodarstwa domowego, wraki samochodów, opony) lub odpadami niebezpiecznymi (zużyte oleje, ogniwa rtęciowe, lekarstwa, odpady toksyczne takie jak farby, rozpuszczalniki rozproszone w małych ilościach, lodówki zawierające płyny chłodzące).
42 ___________________________________________________________________ Tak więc, selektywna zbiórka odpadów oraz recykling traktowane są obecnie jako ważny element zintegrowanego programu gospodarki odpadami, mający uzasadnienie ekologiczne, ekonomiczne, a także prawne. Pełna zgodność z prawem Unii Europejskiej w zakresie gospodarowania odpadami wymaga zmian w obecnie obowiązujących w Polsce ustawach: „o odpadach '” (z dnia 27 kwietnia 2001r. z późniejszymi zmianami, Dz.U.07.39.251 nr 39 poz. 592); o utrzymaniu czystości i porządku w gminie z 13 .09.1996 (Dz. U. z 2005 r. ; nr 236. poz.2008 z późniejszymi zmianami). Jest jeszcze jedna ciekawa ustawa - o zużytym sprzęcie elektrycznym i elektronicznym z dnia (29.07.2005 r., która weszła w życie 21.10.05). Nowy projekt ustawy o odpadach, uwzględniający normy zawarte w dyrektywach, decyzjach i rozporządzeniach UE o zasadach gospodarowania, uznaje za priorytet, obowiązek zapobiegania powstawaniu odpadów, czyli unikanie produkcji odpadów (głównie przy wytwarzaniu produktu oraz w drodze indywidualnych wyborów) oraz określa hierarchię działań w zagospodarowaniu odpadów, których powstania nie udało się uniknąć, tj.: odzysk odpadów, przetwarzanie, utylizacja, składowanie. Z uwagi na to, że największy udział w ogólnej masie odpadów komunalnych obok odpadów organiczno-kuchennych stanowią: • odpady z papieru i tektury, • odpady ze szkła i opakowania szklane, • odpady z tworzyw sztucznych, a także na to, iż najłatwiej je usunąć ze strumienia odpadów, powinny być one odzyskiwane i kierowane do przetworzenia i ponownego wykorzystania. Dodatkowym atutem są realne możliwości zbytu wyselekcjonowanych surowców. Na efektywność systemu zbiórki surowców wtórnych mają wpływ następujące czynniki: 1. Dostęp do miejsca zbiórki Największą efektywność uzyskuje się przy segregacji surowców „u źródła” ich powstawania (czyli tam, gdzie odpady są wyrzucane - w gospodarstwach domowych). Duże odległości od miejsca zamieszkania do punktów zbiórki selektywnej znacznie zmniejszają zaangażowanie mieszkańców. Selekcja „u źródła” jest elementem podstawowym, gdyż decyduje o jakości surowców wtórnych i ilości wyselekcjonowanych odpadów. 2. Ilość zbieranych frakcji Duża ilość gromadzonych w jednym pojemniku lub worku frakcji wpływa negatywnie na efekty segregacji, surowce są zanieczyszczone i wymagają dalszego rozsegregowania, doczyszczenia i uzdatniania. Zbyt rozbudowana forma selekcji „u źródła” wiąże się też z poważnymi zmianami w odbiorze śmieci i wymaga większych nakładów na informację oraz edukację mieszkańców. Dla każdej gminy należy wybrać tzw. „wariant rozsądny”.
Przewodnik Rady na Odpady 43 _________________________________________________________ 3. Stopień uświadomienia i zaangażowania mieszkańców Bardzo częstym błędem popełnianym przez gminy jest jednorazowa akcja przy wprowadzaniu selektywnej zbiórki odpadów. Tymczasem, badania wykazują, że akcja informacyjna i edukacyjna powinna być prowadzona w sposób ciągły. 4. Motywacje ekonomiczne dla uczestniczących w programie mieszkańców (brak opłat za wywóz wyselekcjonowanych surowców) i egzekwowanie łamania prawa dotyczącego składowania odpadów (karanie sprawców powstawania dzikich wysypisk). Duch-śmieciuch mówi, że zbiórka surowców wtórnych, czyli segregacja odpadów, jest deficytowa (zupełnie się nie opłaca), bo koszt zbiórki (koszt worków, transport, edukacja informacyjna) przewyższa zysk ze sprzedaży. MY SIĘ NIE DAMY I Z DUCHEM- ŚMIECIUCHEM WYGRAMY! Gdy odpady będą dobrze segregowane w gospodarstwach domowych, czyli będą czystsze, dobrze podzielone, zmniejszone objętościowo, to środowisko naturalne nasze i przyszłych pokoleń będzie czystsze. Papier powinien być bez zanieczyszczeń/ szkło umyte i bez części metalowych/ plastiki oddzielone od innych części (butelki PET zgniecione)/ puszki sprasowane.
44 ___________________________________________________________________ IX. MODEL SEGREAGACJI ODPADÓW, A SEGREGACJA WORKOWA W GMINIE ŁÓDŹ. Od 1 stycznia 2007 w Łodzi obowiązuje nowy model selektywnej zbiórki odpadów tzw. segregacja u źródła czyli w naszych domach. Odpady dzielimy na cztery frakcje: 1. surowce 2. szkło 3. bio - czyli odpady mokre 4. inne- odpady na wysypisko, które nie można wrzucać do trzech wcześniejszych 1. SUROWCE: * dla zabudowy wielorodzinnej wysokiej (wrzucamy do worków z napisem „SUROWCE” umieszczonych w zsypach ) * dla zabudowy wielorodzinnej niskiej (wrzucamy do pojemników oznakowanych „SUROWCE”) * dla zabudowy jednorodzinnej (wrzucamy do worków z napisem „SUROWCE”) wrzucamy: 2.opakowania z papieru i tektury, stare gazety 6.opakowania plastikowe po artykułach spożywczych (jogurtach, kefirach, serkach, tłuszczach, butelki po napojach) 7.opakowania plastikowe po chemii gospodarczej i kosmetykach 6.torebki foliowe 3.metale (puszki po napojach, narzędzia, zabawki) 4.opakowania wielowarstwowe typu Tetra PAK nie wrzucamy: pampersów, podkładek, opakowań po środkach ochrony roślin, farbach , lakierach, olejach spożywczych, olejach technicznych, lekach, 2. SZKŁO * dla zabudowy wielorodzinnej wysokiej (wrzucamy do worków z napisem ,,SZKŁO'' umieszczonych w zsypach) * dla zabudowy wielorodzinnej niskiej (wrzucamy do pojemników oznakowanych ,,SZKŁO'') * dla zabudowy jednorodzinnej (wrzucamy do worków z napisem ,,SZKŁO'') wrzucamy: 5.odpady ze szkła opakowaniowego 2.słoiki 4.butelki nie wrzucamy: szyb okiennych i samochodowych, luster, porcelany, szkła zbrojonego 3. MOKRE BIO * dla zabudowy wielorodzinnej niskiej (wrzucamy do pojemników oznakowanych ,,Mokre BIO'')
Przewodnik Rady na Odpady 45 _________________________________________________________ * dla zabudowy jednorodzinnej (wrzucamy do worków z napisem ,,Mokre BIO'') wrzucamy: - odpady z owoców i warzyw - odpadki kuchenne - fusy po herbacie, kawie wraz z filtrami - skorupki jaj * w zabudowie wielorodzinnej wysokiej mokre bio wrzucamy do zsypu wraz z innymi odpadami nie wrzucamy: resztek mięs, ryb, wędlin, kości W przypadku braku miejsca na terenie nieruchomości na ustawienie pojemnika czy worka na szkło, dopuszcza się wrzucanie szkła do pojemnika lub worka z napisem „SUROWCE” W Łodzi jest 100 aptek przyjmujących przeterminowane leki oraz blisko 300 punktów, które przyjmują baterie i akumulatory małogabarytowe (większość w placówkach oświatowych). Więcej informacji na stronie: www.czystemiasto.uml.lodz.pl OGÓLNY SCHEMAT SYSTEMU SELEKTYWNEJ ZBIÓRKI ODPADÓW KOMUNALNYCH Elementami systemu selektywnej zbiórki są [14]: • pojemniki (lub worki) • pojazdy i sprzęt • stacje do sortowania surowców i ich przeładunku • personel • informacja o zbiórce dla mieszkańców. Przy wdrażaniu systemu selektywnej zbiórki odpadów, należy zwrócić uwagę m.in. na: - stopień odzysku surowców i ich czystość - komfort użytkowania systemu - higienę użytkowania systemu - opłacalność. Oprócz bilansu kosztów ponoszonych na wdrożenie systemu i zysku ze sprzedaży odzyskanych surowców, należy uwzględnić korzyści wynikające z wydłużenia żywotności gminnego składowiska odpadów lub koszty związane z dowozem i składowaniem odpadów poza gminą, a także, podatność systemu na okresowe wahania ilości odpadów (szczególnie wzrost).
Centrum OPUS - Ekokluby - Rady Na Odpady
Centrum OPUS - Ekokluby - Rady Na Odpady
Centrum OPUS - Ekokluby - Rady Na Odpady
Centrum OPUS - Ekokluby - Rady Na Odpady
Centrum OPUS - Ekokluby - Rady Na Odpady
Centrum OPUS - Ekokluby - Rady Na Odpady
Centrum OPUS - Ekokluby - Rady Na Odpady
Centrum OPUS - Ekokluby - Rady Na Odpady
Centrum OPUS - Ekokluby - Rady Na Odpady
Centrum OPUS - Ekokluby - Rady Na Odpady
Centrum OPUS - Ekokluby - Rady Na Odpady
Centrum OPUS - Ekokluby - Rady Na Odpady
Centrum OPUS - Ekokluby - Rady Na Odpady
Centrum OPUS - Ekokluby - Rady Na Odpady
Centrum OPUS - Ekokluby - Rady Na Odpady
Centrum OPUS - Ekokluby - Rady Na Odpady
Centrum OPUS - Ekokluby - Rady Na Odpady
Centrum OPUS - Ekokluby - Rady Na Odpady
Centrum OPUS - Ekokluby - Rady Na Odpady
Centrum OPUS - Ekokluby - Rady Na Odpady
Centrum OPUS - Ekokluby - Rady Na Odpady

Recomendados

Prawo karne nieletnich. od opieki do odpowiedzialności - ebook
Prawo karne nieletnich. od opieki do odpowiedzialności - ebookPrawo karne nieletnich. od opieki do odpowiedzialności - ebook
Prawo karne nieletnich. od opieki do odpowiedzialności - ebooke-booksweb.pl
 
Abc madrego rodzica inteligencja twojego dziecka
Abc madrego rodzica inteligencja twojego dzieckaAbc madrego rodzica inteligencja twojego dziecka
Abc madrego rodzica inteligencja twojego dzieckapdf-ebook
 
Jak przetworzyc miejsce
Jak przetworzyc miejsceJak przetworzyc miejsce
Jak przetworzyc miejscepzr
 
Psychologia Wywieranie Wplywu
Psychologia Wywieranie WplywuPsychologia Wywieranie Wplywu
Psychologia Wywieranie WplywuGregory Grex
 
Małoletni jako świadek w procesie karnym - ebook
Małoletni jako świadek w procesie karnym - ebookMałoletni jako świadek w procesie karnym - ebook
Małoletni jako świadek w procesie karnym - ebooke-booksweb.pl
 
Odpowiedzialność karna lekarza w związku z wykonywaniem czynności medycznych ...
Odpowiedzialność karna lekarza w związku z wykonywaniem czynności medycznych ...Odpowiedzialność karna lekarza w związku z wykonywaniem czynności medycznych ...
Odpowiedzialność karna lekarza w związku z wykonywaniem czynności medycznych ...e-booksweb.pl
 
Pociag Do Sukcesu
Pociag Do SukcesuPociag Do Sukcesu
Pociag Do Sukcesuebook
 
Prawo spadkowe - ebook
Prawo spadkowe - ebookPrawo spadkowe - ebook
Prawo spadkowe - ebooke-booksweb.pl
 

Recomendados

Prawo karne nieletnich. od opieki do odpowiedzialności - ebook
Prawo karne nieletnich. od opieki do odpowiedzialności - ebookPrawo karne nieletnich. od opieki do odpowiedzialności - ebook
Prawo karne nieletnich. od opieki do odpowiedzialności - ebooke-booksweb.pl
 
Abc madrego rodzica inteligencja twojego dziecka
Abc madrego rodzica inteligencja twojego dzieckaAbc madrego rodzica inteligencja twojego dziecka
Abc madrego rodzica inteligencja twojego dzieckapdf-ebook
 
Jak przetworzyc miejsce
Jak przetworzyc miejsceJak przetworzyc miejsce
Jak przetworzyc miejscepzr
 
Psychologia Wywieranie Wplywu
Psychologia Wywieranie WplywuPsychologia Wywieranie Wplywu
Psychologia Wywieranie WplywuGregory Grex
 
Małoletni jako świadek w procesie karnym - ebook
Małoletni jako świadek w procesie karnym - ebookMałoletni jako świadek w procesie karnym - ebook
Małoletni jako świadek w procesie karnym - ebooke-booksweb.pl
 
Odpowiedzialność karna lekarza w związku z wykonywaniem czynności medycznych ...
Odpowiedzialność karna lekarza w związku z wykonywaniem czynności medycznych ...Odpowiedzialność karna lekarza w związku z wykonywaniem czynności medycznych ...
Odpowiedzialność karna lekarza w związku z wykonywaniem czynności medycznych ...e-booksweb.pl
 
Pociag Do Sukcesu
Pociag Do SukcesuPociag Do Sukcesu
Pociag Do Sukcesuebook
 
Prawo spadkowe - ebook
Prawo spadkowe - ebookPrawo spadkowe - ebook
Prawo spadkowe - ebooke-booksweb.pl
 
Jednorazowe odszkodowanie z ubezpieczenia wypadkowego - ebook
Jednorazowe odszkodowanie z ubezpieczenia wypadkowego - ebookJednorazowe odszkodowanie z ubezpieczenia wypadkowego - ebook
Jednorazowe odszkodowanie z ubezpieczenia wypadkowego - ebooke-booksweb.pl
 
Dowody w sądowym procesie karnym - ebook
Dowody w sądowym procesie karnym - ebookDowody w sądowym procesie karnym - ebook
Dowody w sądowym procesie karnym - ebooke-booksweb.pl
 
Prawo żywnościowe wspólnotowego rynku rolnego - ebook
Prawo żywnościowe wspólnotowego rynku rolnego - ebookPrawo żywnościowe wspólnotowego rynku rolnego - ebook
Prawo żywnościowe wspólnotowego rynku rolnego - ebooke-booksweb.pl
 
Strona jako podmiot oświadczeń procesowych w postępowaniu administracyjnym - ...
Strona jako podmiot oświadczeń procesowych w postępowaniu administracyjnym - ...Strona jako podmiot oświadczeń procesowych w postępowaniu administracyjnym - ...
Strona jako podmiot oświadczeń procesowych w postępowaniu administracyjnym - ...e-booksweb.pl
 
Prawo do prywatności a interes publiczny - ebook
Prawo do prywatności a interes publiczny - ebookPrawo do prywatności a interes publiczny - ebook
Prawo do prywatności a interes publiczny - ebooke-booksweb.pl
 
Cywilnoprawna ochrona dziecka poczętego a stosowanie procedur medycznych
Cywilnoprawna ochrona dziecka poczętego a stosowanie procedur medycznychCywilnoprawna ochrona dziecka poczętego a stosowanie procedur medycznych
Cywilnoprawna ochrona dziecka poczętego a stosowanie procedur medycznychepartnerzy.com
 
Narzędzia i techniki konsultacji społecznych. Podręcznik jak prowadzić konsul...
Narzędzia i techniki konsultacji społecznych. Podręcznik jak prowadzić konsul...Narzędzia i techniki konsultacji społecznych. Podręcznik jak prowadzić konsul...
Narzędzia i techniki konsultacji społecznych. Podręcznik jak prowadzić konsul...Fundacja "Merkury"
 
Negocjacje dla prawników. Prawo cywilne - ebook
Negocjacje dla prawników. Prawo cywilne - ebookNegocjacje dla prawników. Prawo cywilne - ebook
Negocjacje dla prawników. Prawo cywilne - ebooke-booksweb.pl
 
Ty tu-rzadzisz
Ty tu-rzadziszTy tu-rzadzisz
Ty tu-rzadziszPrzemysław Wolny
 
M. Łobocki - ABC wychowania
M. Łobocki - ABC wychowaniaM. Łobocki - ABC wychowania
M. Łobocki - ABC wychowaniaknbb_mat
 
Program Rozwoju Firmy
Program Rozwoju FirmyProgram Rozwoju Firmy
Program Rozwoju Firmyprzemko110
 
Program rozwoju-firmy
Program rozwoju-firmyProgram rozwoju-firmy
Program rozwoju-firmyświat - rozrywki
 
Psychologia Wywieranie Wplywu Darmowy Fragment
Psychologia Wywieranie Wplywu Darmowy FragmentPsychologia Wywieranie Wplywu Darmowy Fragment
Psychologia Wywieranie Wplywu Darmowy Fragmentebook
 
Psychologia Wywierania Wpływu I Psychomanipulacji
Psychologia Wywierania Wpływu I PsychomanipulacjiPsychologia Wywierania Wpływu I Psychomanipulacji
Psychologia Wywierania Wpływu I PsychomanipulacjiAdam
 
Cywilnoprawna ochrona dziecka poczętego a stosowanie procedur medycznych - ebook
Cywilnoprawna ochrona dziecka poczętego a stosowanie procedur medycznych - ebookCywilnoprawna ochrona dziecka poczętego a stosowanie procedur medycznych - ebook
Cywilnoprawna ochrona dziecka poczętego a stosowanie procedur medycznych - ebooke-booksweb.pl
 
Sztuka wyznaczania-i-osiagania-celow pdf
Sztuka wyznaczania-i-osiagania-celow pdfSztuka wyznaczania-i-osiagania-celow pdf
Sztuka wyznaczania-i-osiagania-celow pdfmazur16111
 
Aktywnosc spoleczna osob_starszych
Aktywnosc spoleczna osob_starszychAktywnosc spoleczna osob_starszych
Aktywnosc spoleczna osob_starszychStowarzyszenie Wspierania Przedsiębiorczości Loża Biznesu
 
Podpis elektroniczny w obrocie prawnym - ebook
Podpis elektroniczny w obrocie prawnym - ebookPodpis elektroniczny w obrocie prawnym - ebook
Podpis elektroniczny w obrocie prawnym - ebooke-booksweb.pl
 
Skrypt higiena
Skrypt higienaSkrypt higiena
Skrypt higienavenice_
 
Abc Madrego Rodzica Inteligencja Twojego Dziecka
Abc Madrego Rodzica Inteligencja Twojego DzieckaAbc Madrego Rodzica Inteligencja Twojego Dziecka
Abc Madrego Rodzica Inteligencja Twojego DzieckaHalik990
 
O co chodzi w głosie łodzian
O co chodzi w głosie łodzianO co chodzi w głosie łodzian
O co chodzi w głosie łodzianCentrum OPUS
 
Głos łodzian się liczy 2
Głos łodzian się liczy 2Głos łodzian się liczy 2
Głos łodzian się liczy 2Centrum OPUS
 

Mais conteúdo relacionado

Mais procurados

Jednorazowe odszkodowanie z ubezpieczenia wypadkowego - ebook
Jednorazowe odszkodowanie z ubezpieczenia wypadkowego - ebookJednorazowe odszkodowanie z ubezpieczenia wypadkowego - ebook
Jednorazowe odszkodowanie z ubezpieczenia wypadkowego - ebooke-booksweb.pl
 
Dowody w sądowym procesie karnym - ebook
Dowody w sądowym procesie karnym - ebookDowody w sądowym procesie karnym - ebook
Dowody w sądowym procesie karnym - ebooke-booksweb.pl
 
Prawo żywnościowe wspólnotowego rynku rolnego - ebook
Prawo żywnościowe wspólnotowego rynku rolnego - ebookPrawo żywnościowe wspólnotowego rynku rolnego - ebook
Prawo żywnościowe wspólnotowego rynku rolnego - ebooke-booksweb.pl
 
Strona jako podmiot oświadczeń procesowych w postępowaniu administracyjnym - ...
Strona jako podmiot oświadczeń procesowych w postępowaniu administracyjnym - ...Strona jako podmiot oświadczeń procesowych w postępowaniu administracyjnym - ...
Strona jako podmiot oświadczeń procesowych w postępowaniu administracyjnym - ...e-booksweb.pl
 
Prawo do prywatności a interes publiczny - ebook
Prawo do prywatności a interes publiczny - ebookPrawo do prywatności a interes publiczny - ebook
Prawo do prywatności a interes publiczny - ebooke-booksweb.pl
 
Cywilnoprawna ochrona dziecka poczętego a stosowanie procedur medycznych
Cywilnoprawna ochrona dziecka poczętego a stosowanie procedur medycznychCywilnoprawna ochrona dziecka poczętego a stosowanie procedur medycznych
Cywilnoprawna ochrona dziecka poczętego a stosowanie procedur medycznychepartnerzy.com
 
Narzędzia i techniki konsultacji społecznych. Podręcznik jak prowadzić konsul...
Narzędzia i techniki konsultacji społecznych. Podręcznik jak prowadzić konsul...Narzędzia i techniki konsultacji społecznych. Podręcznik jak prowadzić konsul...
Narzędzia i techniki konsultacji społecznych. Podręcznik jak prowadzić konsul...Fundacja "Merkury"
 
Negocjacje dla prawników. Prawo cywilne - ebook
Negocjacje dla prawników. Prawo cywilne - ebookNegocjacje dla prawników. Prawo cywilne - ebook
Negocjacje dla prawników. Prawo cywilne - ebooke-booksweb.pl
 
M. Łobocki - ABC wychowania
M. Łobocki - ABC wychowaniaM. Łobocki - ABC wychowania
M. Łobocki - ABC wychowaniaknbb_mat
 
Program Rozwoju Firmy
Program Rozwoju FirmyProgram Rozwoju Firmy
Program Rozwoju Firmyprzemko110
 
Psychologia Wywieranie Wplywu Darmowy Fragment
Psychologia Wywieranie Wplywu Darmowy FragmentPsychologia Wywieranie Wplywu Darmowy Fragment
Psychologia Wywieranie Wplywu Darmowy Fragmentebook
 
Psychologia Wywierania Wpływu I Psychomanipulacji
Psychologia Wywierania Wpływu I PsychomanipulacjiPsychologia Wywierania Wpływu I Psychomanipulacji
Psychologia Wywierania Wpływu I PsychomanipulacjiAdam
 
Cywilnoprawna ochrona dziecka poczętego a stosowanie procedur medycznych - ebook
Cywilnoprawna ochrona dziecka poczętego a stosowanie procedur medycznych - ebookCywilnoprawna ochrona dziecka poczętego a stosowanie procedur medycznych - ebook
Cywilnoprawna ochrona dziecka poczętego a stosowanie procedur medycznych - ebooke-booksweb.pl
 
Sztuka wyznaczania-i-osiagania-celow pdf
Sztuka wyznaczania-i-osiagania-celow pdfSztuka wyznaczania-i-osiagania-celow pdf
Sztuka wyznaczania-i-osiagania-celow pdfmazur16111
 
Podpis elektroniczny w obrocie prawnym - ebook
Podpis elektroniczny w obrocie prawnym - ebookPodpis elektroniczny w obrocie prawnym - ebook
Podpis elektroniczny w obrocie prawnym - ebooke-booksweb.pl
 
Skrypt higiena
Skrypt higienaSkrypt higiena
Skrypt higienavenice_
 
Abc Madrego Rodzica Inteligencja Twojego Dziecka
Abc Madrego Rodzica Inteligencja Twojego DzieckaAbc Madrego Rodzica Inteligencja Twojego Dziecka
Abc Madrego Rodzica Inteligencja Twojego DzieckaHalik990
 

Mais procurados (20)

Jednorazowe odszkodowanie z ubezpieczenia wypadkowego - ebook
Jednorazowe odszkodowanie z ubezpieczenia wypadkowego - ebookJednorazowe odszkodowanie z ubezpieczenia wypadkowego - ebook
Jednorazowe odszkodowanie z ubezpieczenia wypadkowego - ebook
 
Dowody w sądowym procesie karnym - ebook
Dowody w sądowym procesie karnym - ebookDowody w sądowym procesie karnym - ebook
Dowody w sądowym procesie karnym - ebook
 
Prawo żywnościowe wspólnotowego rynku rolnego - ebook
Prawo żywnościowe wspólnotowego rynku rolnego - ebookPrawo żywnościowe wspólnotowego rynku rolnego - ebook
Prawo żywnościowe wspólnotowego rynku rolnego - ebook
 
Strona jako podmiot oświadczeń procesowych w postępowaniu administracyjnym - ...
Strona jako podmiot oświadczeń procesowych w postępowaniu administracyjnym - ...Strona jako podmiot oświadczeń procesowych w postępowaniu administracyjnym - ...
Strona jako podmiot oświadczeń procesowych w postępowaniu administracyjnym - ...
 
Prawo do prywatności a interes publiczny - ebook
Prawo do prywatności a interes publiczny - ebookPrawo do prywatności a interes publiczny - ebook
Prawo do prywatności a interes publiczny - ebook
 
Cywilnoprawna ochrona dziecka poczętego a stosowanie procedur medycznych
Cywilnoprawna ochrona dziecka poczętego a stosowanie procedur medycznychCywilnoprawna ochrona dziecka poczętego a stosowanie procedur medycznych
Cywilnoprawna ochrona dziecka poczętego a stosowanie procedur medycznych
 
Narzędzia i techniki konsultacji społecznych. Podręcznik jak prowadzić konsul...
Narzędzia i techniki konsultacji społecznych. Podręcznik jak prowadzić konsul...Narzędzia i techniki konsultacji społecznych. Podręcznik jak prowadzić konsul...
Narzędzia i techniki konsultacji społecznych. Podręcznik jak prowadzić konsul...
 
Negocjacje dla prawników. Prawo cywilne - ebook
Negocjacje dla prawników. Prawo cywilne - ebookNegocjacje dla prawników. Prawo cywilne - ebook
Negocjacje dla prawników. Prawo cywilne - ebook
 
Ty tu-rzadzisz
Ty tu-rzadziszTy tu-rzadzisz
Ty tu-rzadzisz
 
M. Łobocki - ABC wychowania
M. Łobocki - ABC wychowaniaM. Łobocki - ABC wychowania
M. Łobocki - ABC wychowania
 
Program Rozwoju Firmy
Program Rozwoju FirmyProgram Rozwoju Firmy
Program Rozwoju Firmy
 
Program rozwoju-firmy
Program rozwoju-firmyProgram rozwoju-firmy
Program rozwoju-firmy
 
Psychologia Wywieranie Wplywu Darmowy Fragment
Psychologia Wywieranie Wplywu Darmowy FragmentPsychologia Wywieranie Wplywu Darmowy Fragment
Psychologia Wywieranie Wplywu Darmowy Fragment
 
Psychologia Wywierania Wpływu I Psychomanipulacji
Psychologia Wywierania Wpływu I PsychomanipulacjiPsychologia Wywierania Wpływu I Psychomanipulacji
Psychologia Wywierania Wpływu I Psychomanipulacji
 
Cywilnoprawna ochrona dziecka poczętego a stosowanie procedur medycznych - ebook
Cywilnoprawna ochrona dziecka poczętego a stosowanie procedur medycznych - ebookCywilnoprawna ochrona dziecka poczętego a stosowanie procedur medycznych - ebook
Cywilnoprawna ochrona dziecka poczętego a stosowanie procedur medycznych - ebook
 
Sztuka wyznaczania-i-osiagania-celow pdf
Sztuka wyznaczania-i-osiagania-celow pdfSztuka wyznaczania-i-osiagania-celow pdf
Sztuka wyznaczania-i-osiagania-celow pdf
 
Aktywnosc spoleczna osob_starszych
Aktywnosc spoleczna osob_starszychAktywnosc spoleczna osob_starszych
Aktywnosc spoleczna osob_starszych
 
Podpis elektroniczny w obrocie prawnym - ebook
Podpis elektroniczny w obrocie prawnym - ebookPodpis elektroniczny w obrocie prawnym - ebook
Podpis elektroniczny w obrocie prawnym - ebook
 
Skrypt higiena
Skrypt higienaSkrypt higiena
Skrypt higiena
 
Abc Madrego Rodzica Inteligencja Twojego Dziecka
Abc Madrego Rodzica Inteligencja Twojego DzieckaAbc Madrego Rodzica Inteligencja Twojego Dziecka
Abc Madrego Rodzica Inteligencja Twojego Dziecka
 

Mais de Centrum OPUS

O co chodzi w głosie łodzian
O co chodzi w głosie łodzianO co chodzi w głosie łodzian
O co chodzi w głosie łodzianCentrum OPUS
 
Głos łodzian się liczy 2
Głos łodzian się liczy 2Głos łodzian się liczy 2
Głos łodzian się liczy 2Centrum OPUS
 
Prezentacja dla rad_osiedli
Prezentacja dla rad_osiedliPrezentacja dla rad_osiedli
Prezentacja dla rad_osiedliCentrum OPUS
 
Podsumowanie inkubatora dla organziacji pozarządowych
Podsumowanie inkubatora dla organziacji pozarządowychPodsumowanie inkubatora dla organziacji pozarządowych
Podsumowanie inkubatora dla organziacji pozarządowychCentrum OPUS
 
Prezentacja debata mój samorząd2
Prezentacja debata mój samorząd2Prezentacja debata mój samorząd2
Prezentacja debata mój samorząd2Centrum OPUS
 
Profesjonalnie działać, skutecznie zmieniać poradnik dla organziajci pozarz...
Profesjonalnie działać, skutecznie zmieniać poradnik dla organziajci pozarz...Profesjonalnie działać, skutecznie zmieniać poradnik dla organziajci pozarz...
Profesjonalnie działać, skutecznie zmieniać poradnik dla organziajci pozarz...Centrum OPUS
 
Łódzkie Centrum NGO
Łódzkie Centrum NGOŁódzkie Centrum NGO
Łódzkie Centrum NGOCentrum OPUS
 
Publikacja Na 10 Lecie Centrum Opus
Publikacja Na 10 Lecie Centrum OpusPublikacja Na 10 Lecie Centrum Opus
Publikacja Na 10 Lecie Centrum OpusCentrum OPUS
 
Centrum OPUS Publikacja Zobacz Jak Z Europejskiego Funduszu SpołEcznego Skorz...
Centrum OPUS Publikacja Zobacz Jak Z Europejskiego Funduszu SpołEcznego Skorz...Centrum OPUS Publikacja Zobacz Jak Z Europejskiego Funduszu SpołEcznego Skorz...
Centrum OPUS Publikacja Zobacz Jak Z Europejskiego Funduszu SpołEcznego Skorz...Centrum OPUS
 
Przewodnik Dla Facylitatorow Ekoklubow
Przewodnik Dla Facylitatorow EkoklubowPrzewodnik Dla Facylitatorow Ekoklubow
Przewodnik Dla Facylitatorow EkoklubowCentrum OPUS
 
Centrum OPUS ANIMATOR – CZŁOWIEK – INSTYTUCJA
Centrum OPUS ANIMATOR – CZŁOWIEK – INSTYTUCJACentrum OPUS ANIMATOR – CZŁOWIEK – INSTYTUCJA
Centrum OPUS ANIMATOR – CZŁOWIEK – INSTYTUCJACentrum OPUS
 

Mais de Centrum OPUS (13)

O co chodzi w głosie łodzian
O co chodzi w głosie łodzianO co chodzi w głosie łodzian
O co chodzi w głosie łodzian
 
Głos łodzian się liczy 2
Głos łodzian się liczy 2Głos łodzian się liczy 2
Głos łodzian się liczy 2
 
Prezentacja dla rad_osiedli
Prezentacja dla rad_osiedliPrezentacja dla rad_osiedli
Prezentacja dla rad_osiedli
 
Podsumowanie inkubatora dla organziacji pozarządowych
Podsumowanie inkubatora dla organziacji pozarządowychPodsumowanie inkubatora dla organziacji pozarządowych
Podsumowanie inkubatora dla organziacji pozarządowych
 
Prezentacja debata mój samorząd2
Prezentacja debata mój samorząd2Prezentacja debata mój samorząd2
Prezentacja debata mój samorząd2
 
Profesjonalnie działać, skutecznie zmieniać poradnik dla organziajci pozarz...
Profesjonalnie działać, skutecznie zmieniać poradnik dla organziajci pozarz...Profesjonalnie działać, skutecznie zmieniać poradnik dla organziajci pozarz...
Profesjonalnie działać, skutecznie zmieniać poradnik dla organziajci pozarz...
 
Opus
OpusOpus
Opus
 
Łódzkie Centrum NGO
Łódzkie Centrum NGOŁódzkie Centrum NGO
Łódzkie Centrum NGO
 
Gazeta Osiedlowa
Gazeta OsiedlowaGazeta Osiedlowa
Gazeta Osiedlowa
 
Publikacja Na 10 Lecie Centrum Opus
Publikacja Na 10 Lecie Centrum OpusPublikacja Na 10 Lecie Centrum Opus
Publikacja Na 10 Lecie Centrum Opus
 
Centrum OPUS Publikacja Zobacz Jak Z Europejskiego Funduszu SpołEcznego Skorz...
Centrum OPUS Publikacja Zobacz Jak Z Europejskiego Funduszu SpołEcznego Skorz...Centrum OPUS Publikacja Zobacz Jak Z Europejskiego Funduszu SpołEcznego Skorz...
Centrum OPUS Publikacja Zobacz Jak Z Europejskiego Funduszu SpołEcznego Skorz...
 
Przewodnik Dla Facylitatorow Ekoklubow
Przewodnik Dla Facylitatorow EkoklubowPrzewodnik Dla Facylitatorow Ekoklubow
Przewodnik Dla Facylitatorow Ekoklubow
 
Centrum OPUS ANIMATOR – CZŁOWIEK – INSTYTUCJA
Centrum OPUS ANIMATOR – CZŁOWIEK – INSTYTUCJACentrum OPUS ANIMATOR – CZŁOWIEK – INSTYTUCJA
Centrum OPUS ANIMATOR – CZŁOWIEK – INSTYTUCJA
 

Centrum OPUS - Ekokluby - Rady Na Odpady

  • 1. przewodnik RADY NA ODPADY czyli wybrane sposoby radzenia sobie z odpadami Łódź, 2008 rok
  • 2. 2 ___________________________________________________________________ PRZEWODNIK - RADY NA ODPADY - czyli wybrane sposoby radzenia sobie z odpadami Przewodnik przygotował zespół Ekokluby Polska, w składzie: - Agnieszka Orzechowska – Koordynator projektu i nadzór merytoryczny, - Teresa Kotynia - teksty, - Kinga Maruszczak - redakcja i skład komputerowy, - Małgorzata Szewczyk - redakcja i korekta, - Darek Piwowarski - fotografie, - Elżbieta Pietrzak - rysunki ducha-śmieciucha. Publikacja wydana przez Centrum Promocji i Rozwoju Inicjatyw Obywatelskich OPUS w Łodzi w ramach projektu „Śmieć - czy na pewno do śmieci”. Projekt został współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Środki Przejściowe PL2005/017-488.01.01.01 Niniejszy dokument został opublikowany dzięki pomocy finansowej Unii Europejskiej. Za treść tego dokumentu odpowiada Centrum Promocji i Rozwoju Inicjatyw Obywatelskich OPUS, poglądy w nim wyrażone nie odzwierciedlają w żadnym razie oficjalnego stanowiska Unii Europejskiej. Każda część poradnika może być powielana i wykorzystywana z podaniem źródła. Centrum Promocji i Rozwoju Inicjatyw Obywatelskich OPUS Pl. Wolności 2, 91-415 Łódź, Tel. +48 42 632 22 50 Tel./fax +48 42 632 22 18 www. opus.org.pl e-mail: opus@opus.org.pl Międzynarodowa Sieć Ekoklubów www.ecoclubes.org
  • 3. Przewodnik Rady na Odpady 3 _________________________________________________________ SPIS TREŚCI I. Słowo wstępne ...........................................................................................5 II. Ekokluby – clou działania........................................................................7 III. Wprowadzenie .. ....................................................................................10 1.Gdzie mieszka duch-śmieciuch?.........................................................10 2.Jak przyroda radzi sobie z „odpadami”? ……….............................10 3. Czy w przyrodzie istnieją odpady? …...................................11 4. Jak dawniej bywało, czyli wędrówka przez wieki .........................11 5.A jak jest dziś i co czeka nas jutro? ....................................................12 IV. Rodzaje odpadów dziś i jutro .......................................................... ...14 l. Definicja odpadów................................................................................14 2.Podział odpadów.......................................... .................................... ...14 3.Ile śmieci produkujemy? ................................................................. ...16 4.Jakie śmieci wyrzucamy? ................................................................ ...17 5.Opisy grup odpadów....................... ................................................ ...18 5.1 papier (makulatura) ........................................................ ...18 5.2 składniki organiczne............................................................ 19 5.3 szkło (stłuczka) ..................................................................... 20 5.4 tworzywa sztuczne ..............................................................21 5.5 metale (złom) ........................................................................ 22 5.6 tekstylia...................................................................................29 5.7 odpady niebezpieczne (toksyczne) ................................... 29 5.8 inne (pozostałe) .. .................................................................30 V. Ekoznaki na opakowaniach ……………………………………………31 VI. Sposoby radzenia sobie z odpadami. Unieszkodliwianie odpadów.............................................................33
  • 4. 4 ___________________________________________________________________ 1.Recykling .................................................................................................33 2.Kompostowanie......................................................................................34 3.Spalanie ...................................................................................................35 4.Składowanie odpadów na wysypisku ...............................................37 VII. Co powinien zawierać program gospodarki odpadami? ................39 VIII. Uzasadnienie dla selektywnej zbiórki................................................41 IX. Model segregacji odpadów, a segregacja workowa w gminie Łódź .......................................................................................................44 X. Prawo a odpady w gminie, czyli: rady dla rady (gminy) ..................47 XI. Agenda 21. Czysta produkcja................................................................50 XII. Od nas to zależy, czyli pomysły zamiast odpadów..........................56 l. W domu...................................................................................................56 2. Wyprawa do sklepu..............................................................................57 3. W ogrodzie ............................................................................................58 XIII. Ćwiczenia i Praktyczne Sposoby wykorzystania odpadów …..…60 Ćwiczenie 1: Jakie śmieci wyrzucamy? ………………………………….60 Ćwiczenie 2: Baw się z nami papierowymi odpadami…………………60 Ćwiczenie 3: Jak wyprodukować papier czerpany? ……………………61 Ćwiczenie 4: Z czego składa się gleba? ………………………………….63 Ćwiczenie 5: Czy PCV jest rzeczywiście potrzebne? …………………..63 XIV. Wykaz literatury ..................................................................................66
  • 5. Przewodnik Rady na Odpady 5 _________________________________________________________ I. SŁOWO WSTĘPNE Niniejsza publikacja jest adresowana do pracowników młodzieżowych, nauczycieli, facylitatorów i członków Ekoklubów, którzy chcą rozwijać działania w zakresie edukacji i informacji na temat zarządzania odpadami. Pośrednio, podręcznik adresowany jest do mieszkańców Łodzi. Cele przewodnika to: 1. zapoznanie czytelników z zasadami selektywnej zbiórki odpadów w Łodzi 2. zachęcenie czytelników do rozpoczęcia segregowania śmieci w domach oraz miejscach pracy 3. ukazanie inicjatyw młodzieżowych związanych z promocją selektywnej zbiórki odpadów 4. pokazanie różnych ciekawych sposobów na ponowne wykorzystanie odpadów 5. promowanie alternatywnych sposobów spędzania czasu wolnego przez dzieci i młodzież oraz zwiększenie udziału młodych ludzi w życiu społecznym. Czytelnik znajdzie w podręczniku dokładne informacje na temat tego, jak powstają śmieci, po co je segregować, co można wytworzyć z poszczególnych typów odpadów, jak przeprowadzić ciekawe zajęcia na temat śmieci i ich segregacji. Mamy nadzieję, że taki układ książki zainspiruje czytelników do działania w zakresie edukacji ekologicznej. Podręcznik został opracowany, jako materiał edukacyjny w ramach projektu realizowanego przez Centrum Promocji i Rozwoju Inicjatyw Obywatelskich OPUS pod tytułem „Śmieć – czy na pewno do śmieci?”. Ideą projektu jest promowanie segregacji śmieci w województwie łódzkim oraz zwiększanie udziału młodych ludzi w procesie podejmowania decyzji w zakresie gospodarki odpadami. W tym celu uczestnicy projektu – młodzież zrzeszona w Polskiej Sieci Ekoklubów i działająca w ekoklubach w województwie łódzkim (w Łodzi, Zgierzu, Rawie Mazowieckiej i Pabianicach) – uczestniczyli w warsztatach na temat segregacji śmieci, zwiedzali przedsiębiorstwa odpowiedzialne za segregację, kompostowanie i utylizację odpadów w Łodzi, opracowywali materiały informacyjne dla mieszkańców i wreszcie, Ekoklubowicze na warsztatach nt. segregownia odpadów
  • 6. 6 ___________________________________________________________________ organizowali kampanie edukacyjne na swoich osiedlach. Niektórzy brali również udział w konkursie na artystyczne wykorzystanie śmieci. Książka jest efektem ich pracy i może stanowić materiał do korzystania podczas działań lokalnych. Autorką podręcznika jest Teresa Kotynia z Fundacji „Zielona Szkoła” z Łodzi. Jest to druga edycja tekstu książki, uaktualniona i uzupełniona o konkretne przykłady działań i zajęć dla młodzieży i dorosłych. Redakcji tekstu dokonała Małgorzata Szewczyk ze Zgierza, a swój wygląd podręcznik zawdzięcza Kindze Maruszczak oraz Dariuszowi Piwowarskiemu (autorowi fotografii) z Rawy Mazowieckiej. Wszystkie te osoby współpracują z Polską Siecią Malowanie toreb płóciennych podczas Festynu „Po Zdrowie” współorganizowanego przez Ekoklub „Nie tylko dla siebie” w Łodzi Ekoklubów, jako facylitatorzy grup. W imieniu wydawcy podręcznika serdecznie dziękuję wymienionym wyżej osobom za współpracę przy jego publikacji oraz za codzienne zaangażowanie w proces edukacji ekologicznej i obywatelskiej młodych ludzi z naszego województwa. Agnieszka Orzechowska Promotorka Narodowa Ekoklubów w Polsce i Europie Grupa ekoklubowiczów i facylitatorów podczas wizyty w Grupowej Oczyszczalni Ścieków w Łodzi
  • 7. Przewodnik Rady na Odpady 7 _________________________________________________________ II. EKOKLUBY – CLOU DZIAŁANIA Ekokluby to organizacje społeczne o demokratycznej strukturze, powoływane przez młode osoby w celu poprawy warunków życia społeczności lokalnej. Ekokluby współdziałają z innymi instytucjami lokalnymi, zachęcając mieszkańców do zaangażowania się w realizację projektów poprzez wspólne kampanie informacyjno-edukacyjne oraz promocję aktywności. Misją Ekoklubów jest poprawa jakości życia społeczności poprzez: * budzenie i rozwijanie w mieszkańcach potrzeby udziału w procesie rozwiązywania problemów mających bezpośredni wpływ na kondycję środowiska * promocja działań wpływających na poprawę warunków życia społeczności oraz ochrona zasobów naturalnych zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju * edukacja ekologiczną młodzieży, aby w przyszłości osoby te stały się agentami zmiany nawyków i postaw na bardziej przyjazne środowisku Podstawowe wartości Ekoklubów to: * jedność i różnorodność – we współpracy z osobami z różnych miejsc, o różnych wyznaniach, poziomie wykształcenia czy kompetencjach, młodzież uczestniczy w budowaniu nowej rzeczywistości i podejmuje ważne wyzwania * demokracja i uczestnictwo – poprzez głosowanie i wybór swoich władz oraz podejmowanie decyzji o kierunkach rozwoju sieci, młodzież przejmuje odpowiedzialność za realizowane działania i zyskuje świadomość zmian, jakie wynikają z wdrażanych projektów * odpowiedzialność społeczna – Ekokluby przyczyniają się do rozwiązywania problemów globalnych (np. ocieplenie klimatu, jakość wody pitnej itp.) oraz wpływają na wzrost świadomości w kwestiach istotnych społecznie. Organizacja Ekoklubów Członkowie Ekoklubów to młodzież w wieku powyżej 10 lat, podzielona na trzy kategorie wiekowe: * juniorzy (do 14 roku życia), którzy głównie biorą udział w warsztatach ekologicznych i zdobywają wiedzę potrzebną do działania * młodzież (14–18 lat), która planuje i realizuje swoje działania i może pełnić funkcje organizacyjne w sieci * seniorzy (18–25 lat), którzy realizują konkretne projekty, pełnią funkcje organizacyjne na szczeblu narodowym i międzynarodowym Osoby powyżej 25 roku życia współpracują z siecią jako facylitatorzy lub doradcy, wspierając młodzież organizacyjnie i merytorycznie. Taka struktura organizacyjna zapewnia współpracę pomiędzy osobami w różnym wieku, jednak główną rolę przy podejmowaniu decyzji i realizacji działań pozostawia młodzieży. Sieć Ekoklubów tworzą struktury na trzech poziomach:
  • 8. 8 ___________________________________________________________________ * lokalnym (regionalnym) – lokalne grupy, które pracują na rzecz swojego osiedla lub swojej miejscowości * ogólnonarodowym – grupy wolontariuszy z jednego kraju, realizujące wspólne programy i posiadające własne władze * międzynarodowym – reprezentanci poszczególnych krajów współpracują ze sobą przy realizacji konkretnych programów Corocznie na każdym z poziomów wybierane są władze, czyli prezydent, wiceprezydent, osoba odpowiedzialna za promocję i informację oraz sekretarz. Programy realizowane przez Ekokluby W każdym kraju Ekokluby realizują inne programy, w zależności od potrzeb i problemów danej społeczności. Wiele obszarów tematycznych jest wspólnych, najczęściej realizowane działania dotyczą: * zarządzania odpadami (segregacja, odzysk, edukacja) * tworzenia zielonych miejsc w miastach (sadzenie drzew) * zrównoważonego używania wody pitnej * profilaktyki nałogów oraz zdrowego trybu życia (w tym właściwej diety) * ocieplenia klimatu * profilaktyki związanej z chorobą dengue * redukcji substancji chemicznych wykorzystywanych w rolnictwie * agroturystyki i zielonej turystyki (aktywnego spędzania czasu wolnego) Jak działają Ekokluby Każdy Ekoklub działa we współpracy z lokalną społecznością oraz lokalnymi instytucjami (samorządy, organizacje pozarządowe, firmy). Przed przystąpieniem do konkretnych działań, Ekoklub wykonuje diagnozę lokalną, czyli tak zwaną mapę zasobów i potrzeb, na której zaznaczane są obszary problematyczne oraz możliwe zasoby do wykorzystania. Na tej podstawie wybierane są priorytety do realizacji, a następnie plan działań na przyszłość. Różnorodność sposobów rozwiązywania konkretnych lokalnych problemów zależy od kreatywności młodzieży, ale najczęściej są to działania związane z tym, co młodzieży jest bliskie. W większości krajów młodzież organizuje kampanie informacyjne, teatry uliczne, koncerty, kampanie door-to-door, opracowuje materiały promocyjne i edukacyjne, wykorzystuje do swojej pracy nowoczesne środki komunikacji itp. Jak powołać Ekoklub Aby powołać Ekoklub, należy zebrać grupę młodych ludzi, którzy chcą coś zrobić dla lokalnej społeczności. Następnym krokiem jest nawiązanie kontaktu z Promotorem Narodowym Sieci Ecoclubes w swoim kraju, który udziela wsparcia i pomocy (warsztaty, materiały edukacyjne, możliwość kontaktu z innymi Ekoklubami). Później należy zdefiniować obszar, w ramach którego dana grupa chce pracować, odwiedzić inne Ekokluby, aby poznać ich doświadczenia,
  • 9. Przewodnik Rady na Odpady 9 _________________________________________________________ nawiązać współpracę z instytucjami lokalnymi, przygotować plan działania i w końcu – rozpocząć jego realizację. Korzyści z działalności Ekoklubu w Twojej szkole czy miejscowości W Polsce działa obecnie (2008 rok) 11 Ekoklubów – głównie na terenie województwa łódzkiego, gdzie siedzibę ma Centrum Promocji i Rozwoju Inicjatyw Obywatelskich OPUS - organizacja promująca Ekokluby w Polsce. Ekokluby powstają wszędzie tam, gdzie są młodzi ludzie: w szkołach, organizacjach młodzieżowych, świetlicach środowiskowych, centrach wolontariatu. Funkcjonowanie Ekoklubu w gminie to korzyści dla wszystkich. Przede wszystkim dla młodzieży, która w ten sposób uczy się samodzielności, odpowiedzialności za swoje otoczenie, planowania działań oraz współpracy z innymi. Sukces Ekoklubów na świecie oparty jest właśnie na poczuciu młodych uczestników sieci, że są autorami działań i powodzenie konkretnego projektu zależy od nich samych. To również korzyści dla mieszkańców, którzy zauważają konkretne zmiany w swoim otoczeniu (czyste ulice, miejsca rekreacji itp.), a także odnajdują przestrzeń, w której mogą realizować potrzebę zaangażowania się w ochronę środowiska lokalnego (wspierając Ekokluby finansowo, rzeczowo lub włączając się w konkretne akcje, np. sadzenia drzew czy oszczędzania wody). Korzyści odnoszą również szkoły i organizacje pozarządowe, które przy realizacji swoich projektów mogą korzystać z międzynarodowych doświadczeń i wiedzy innych członków sieci, a także uczestniczyć w spotkaniach, warsztatach i wymianach. Ekokluby to wreszcie korzyści dla samorządów – władze gminy przy niewielkim nakładzie środków mogą uzyskać wsparcie w realizacji własnych (gospodarka odpadami, edukacja ekologiczna, organizacja czasu wolnego dla dzieci i młodzieży). Filozofia Ekoklubów jest bardzo prosta: ponieważ nie ma magicznych receptur, ani gotowych rozwiązań problemów globalnych, pozostaje nam współpraca różnych grup i środowisk na rzecz kształtowania nowych pokoleń, lepiej wykształconych, samodzielnych, wrażliwszych, zdecydowanych wprowadzać zmiany i budować lepszą przyszłość. Takich właśnie liderów kształcą Ekokluby. Warto zaangażować się w ten proces! Agnieszka Orzechowska Promotor Narodowy Ekoklubów w Polsce i Europie aorzechowska@opus.org.pl
  • 10. 10 ___________________________________________________________________ III. WPROWADZENIE 1. Gdzie mieszka duch-śmieciuch? Czy znasz ducha-śmieciucha? Nie? Otóż, duch-śmieciuch mieszka w Twojej głowie, w jej najgłębszych zakamarkach. Przodkowie ducha- śmieciucha mieszkali w głowach ludzi już od dawna i znają całą historię związaną z odpadami. Duch-śmieciuch cieszy się, gdy śmiecisz, gdy wyrzucasz odpady do lasu lub rzeki, gdy kupujesz niepotrzebne przedmioty lub, gdy te rzeczy są w kolorowych, drogich, niezniszczalnych, albo zbędnych opakowaniach. Duch- śmieciuch cieszy się najbardziej wtedy, kiedy w naszych głowach jest bałagan, postępujemy chaotycznie, podejmujemy niewłaściwe decyzje, czynimy zło. Bo zło, to bałagan, nie sprzątnięte mieszkanie, zaśmiecony język, nieciekawa architektura, niedokończone budowle, gruz budowlany, śmieci na ulicach, przepełnione kosze, „włóczące” się odpady, dzikie wysypiska. Dlaczego tak jest? Mamy zaśmiecone umysły przez nadmiar informacji, które codziennie nas atakują z telewizji, prasy, haseł reklamowych (na zatłoczonych ulicach, w wielkich supermarketach) i ... z Internetu. Brak nam harmonii, która istnieje w świecie przyrody, bo brak nam kontaktów z pięknem; z piękną sztuką, z dziką przyrodą. I dlatego wszystko musimy zacząć od zmiany sposobu naszego myślenia. Wtedy wygonimy ducha-śmieciucha i pozbędziemy się go razem ze śmieciami, których będziemy też coraz mniej wytwarzać. 2.Jak przyroda radzi sobie z „odpadami”? Czy w przyrodzie istnieją odpady? Dawno, dawno temu, gdy na Ziemi pojawiły się organizmy żywe, pojawiły się też odpady. Ale, w naturze odpady jednych gatunków zwierzęcych, czy roślinnych, stanowią surowiec dla innych organizmów.
  • 11. Przewodnik Rady na Odpady 11 _________________________________________________________ W lasach liściastych podłoże usłane byłoby grubą warstwą liści, gdyby nie było rozkładających je mikroorganizmów - musielibyśmy kopać tunele lub wywozić liście na wysypisko, albo palić. Mikroorganizmy i bezkręgowce (bakterie, grzyby, nicienie, dżdżownice, krocionogi, stonogi i wiele grup owadów) przekształcają martwą substancję organiczną z powrotem w składniki mineralne przyswajane przez korzenie roślin, tworząc się próchnicę i glebę. To obieg zamknięty, doskonały. Nawet tlen, którym oddychamy, jest odpadem wytworzonym przez rośliny. 3. Jak dawniej bywało, czyli wędrówka przez wieki. Odkąd istnieje ludzkość, istnieją też wytwarzane przez człowieka odpady. Jednak w przeciwieństwie do naturalnego obiegu, odpady, które produkujemy my -ludzie, nie mają żadnych odbiorców. I tu narodził się duch-śmieciuch. Widział on wiele: na przykład w Norwegii w epoce kamiennej ludzie wysypywali odpady na wysypisko. Góra śmieci była długa na ok. 320 m, szeroka na 65 m i wysoka na 8,5 m. Duch-śmieciuch cieszył się z rosnącej góry odpadów. Lubił zjeżdżać zimą z tej góry na różnych kościach, czy szczerbach. Czasami było to niemożliwe, bo zwałowisko było podpalane, by uniknąć nieprzyjemnych zapachów. W wielu starożytnych miastach istniała kanalizacja, a odpady stałe składowane były w specjalnych dołach lub sprzedawane na wieś jako nawóz. Gorzej było w średniowieczu. Dopiero w XIX stuleciu wywóz śmieci stał się zwyczajem. Skład śmieci zmieniał się w drastyczny sposób. Dziś nie są to już organiczne, cuchnące odpady, niosące w sobie niebezpieczeństwo epidemii dżumy, czy cholery. Dzisiejsze śmieci, to chemiczna mikstura zupełnie nowych, częściowo, wysoce toksycznych materiałów, które nawet w ciągu stuleci nie ulegną degradacji. To, co nam, ludziom, dzisiaj zagraża, to wszechobecne, niedostrzegalne gołym okiem, trucizny i szkodliwe substancje znajdujące się w naszym otoczeniu - w wodzie, powietrzu, ziemi i w pożywieniu. Z kolei, naszemu środowisku zagrażają - niewyobrażalne przedtem - gigantyczne ilości odpadów.
  • 12. 12 ___________________________________________________________________ Mieszkałem kiedyś w zamku na wysokiej górze. Wszystkie odpady wyrzucano ze zbocza góry. W miastach wcale nie było lepiej. Opróżniano nocniki i pozbywano się odpadów stałych wyrzucając je przez okno na ulicę. Nie raz, nie dwa, zostałem oblany cuchnącą cieczą lub zepsutym jadłem. Od przykrych zapachów straciłem kilka razy przytomność. Na ulicach roiło się od szczurów. A odpadków było tak dużo, że trudno było przejść. Mnożyły się epidemie i zarazy. Gdy wreszcie odkryto związek między panującymi warunkami higienicznymi, a chorobami, zaczęto organizować wywożenie śmieci z miasta. 4. A jak jest dziś i co czeka nas jutro? Współczesna cywilizacja dąży do wytwarzania nietrwałych produktów w bardzo trwałych opakowaniach. Jaka to wielka radość dla ducha-śmieciucha, gdy co sekundę taśmy produkcyjne wielkich i małych przedsiębiorstw, opuszcza wielka obfitość różnego rodzaju wyrobów, których używamy codziennie w naszym życiu Potrzebujemy coraz więcej dyskietek, komputerów, zmywarek, kuchenek mikrofalowych, lodówek i samochodów. Wszystko, czego używamy dzisiaj, to potencjalne śmieci w przyszłości. Jutro lub pojutrze przedmioty te będą zużyte, po prostu niepotrzebne i wtedy je wyrzucimy - opakowania, gazety, torby, odpadki z kuchni, słoiki, puszki, kartony, ubrania, plastikowe butelki, wózki dziecięce, baterie, stary olej, samochody, transportery opancerzone, całe domy. Dosłownie wszystko, co wyprodukowano wczoraj, dzisiaj jest już śmieciem, a wszystko, co jest produkowane dzisiaj, stanie się śmieciem jutro.
  • 13. Przewodnik Rady na Odpady 13 _________________________________________________________ Oczywiście, ja duch-śmieciuch cieszę się z tego bardzo, gdyż podejście do problemu śmieci prawie się nie zmieniło. Cieszę się, że śmieci nie są składowane w odpowiedni sposób, bo to przecież raj dla nas duchów-śmieciuchów Rośnie ilość i różnorodność odpadów. Problem ich ilości i toksyczności jest coraz trudniejszy do rozwiązania. Odpady często są zainfekowane. Żerują na nich muchy, szczury, ptaki i inne zwierzęta, co sprzyja rozprzestrzenianiu się chorób. Na źle uszczelnionych składowiskach łatwo rozpuszczalne substancje, takie, jak np.: związki arsenu, azotu, cynku, manganu, wymywane przez deszcze, dostają się do gleby, a następnie do wód podziemnych. Powietrze nad źle eksploatowanym wysypiskiem jest przesycone duszącym odorem, powstającym podczas gnicia odpadów. Powoduje to zanieczyszczenie gleby, wody i powietrza. Dzikie wysypiska przyczyniają się do dewastacji krajobrazu. Jaki to miły widok dla ducha-śmieciucha, gdy w lasach, czy na polach, zamiast zielonych drzew i kwiatów, leżą, bądź fruwają różnokolorowe śmieci. Już wyobrażam sobie, jak zamiast liści na drzewach będą szumiały torebki foliowe. W Polsce główną metodą unieszkodliwiania odpadów są wysypiska. W 1990 roku było w naszym kraju ponad 800 wysypisk śmieci o łącznej powierzchni ponad 2500 ha. Średnia powierzchnia wysypiska wynosi ok. 2,5 ha, a w dużych miastach nawet 5-7 ha. W 1990 roku na wysypiska te trafiało prawie 43 miliony metrów sześciennych odpadów przywiezionych przez ponad 1,5 miliona śmieciarek [5]. Ciągły wzrost ilości śmieci wymaga coraz większej liczby pojemników, kontenerów, worków papierowych i plastikowych. Nasza Ziemia tonie w śmieciach, które nasza konsumpcyjna społeczność stworzyła i tworzy nadal. Czy nie ma wyjścia z tego błędnego koła produkcji, konsumpcji i wyrzucania?
  • 14. 14 ___________________________________________________________________ IV. RODZAJE ODPADÓW DZIŚ I JUTRO 1. Definicja odpadów Według ustawy z dnia 31.01.1980 r. „O ochronie i kształtowaniu środowiska”, odpady, to zużyte przedmioty oraz substancje stałe, a także, nie będące ściekami substancje ciekłe, powstające w związku z bytowaniem człowieka lub działalnością gospodarczą, nieprzydatne w miejscu lub czasie, w których powstały i uciążliwe dla środowiska. Tak też definiowane są odpady wg ustawy z dnia 27.06.1997 o odpadach (Dz. U. nr 96 poz. 592 ze zmianami) oraz w ustawie z dnia 13.09.1996 o utrzymaniu czystości i porządku w gminie (Dz. U. nr 132, poz. 622 ze zmianami). Obecnie obowiązuje Ustawa o Odpadach z dna 27 kwietnia 2001 r. (Dz.U. 2001.62.628). Według przepisów niemieckich odpadami w rozumieniu prawa są przedmioty ruchome (rzeczy), których właściciel chce się pozbyć lub, które ze względu na wymagania społeczne, a w szczególności na ochronę środowiska, powinno się usunąć w sposób uporządkowany. 2. Podział odpadów Dotychczas, z ekonomicznego punktu widzenia, dla podmiotów gospodarczych najważniejszy był podział na 4 grupy i 164 rodzaje składowanych odpadów, objętych zróżnicowanymi opłatami za usuwanie na składowiska oraz podział na 106 rodzajów odpadów niebezpiecznych. Wydane pod koniec 1997 roku, wynikające z Ustawy o odpadach, Rozporządzenie MOŚZNiL z dn. 24.12.1997 r. w sprawie klasyfikacji odpadów (Dz.U. nr 162, poz. 1135) doprowadza do pewnego uporządkowania postępowania z odpadami. W ustawie z roku 1997 r. odpady zostały sklasyfikowane w zależności od źródeł powstawania, stopnia uciążliwości bądź stwarzania zagrożeń dla życia lub zdrowia ludzi oraz dla środowiska. Proponowana klasyfikacja pokrywa się z Europejską Klasyfikacją Odpadów oraz z Europejskim Katalogiem Odpadów przyjętymi decyzjami Rady Unii Europejskiej w latach 1993-1994.
  • 15. Przewodnik Rady na Odpady 15 _________________________________________________________ W proponowanej klasyfikacji odpady zostały oznaczone sześciocyfrowym kodem, w którym zawarte są trzy rodzaje informacji: - pierwsze dwie cyfry oznaczają grupę odpadów wskazującą źródło ich powstania, - trzecia i czwarta cyfra identyfikują podgrupę odpadów pod względem składników, które je tworzą, lub procesu produkcyjnego, w którym zostały wytworzone, - cały kod składający się z sześciu cyfr identyfikuje rodzaj odpadów (służy przede wszystkim do określenia ich składu chemicznego). W Rozporządzeniu MOŚZNiL w sprawie klasyfikacji odpadów podano kompletny podział na 20 grup. Ostatnią grupę stanowią odpady komunalne. Odpady komunalne mają kod 20, odpady komunalne segregowane i gromadzone selektywnie 2001. Na przykład papier i tektura ma kod 200101, szkło 200102. Odpady komunalne (bytowo-gospodarcze) powstają w środowisku zarówno miejskim, jak i wiejskim. We wspomnianych ustawach w zasadzie odpady komunalne są definiowane głównie z punktu widzenia miejsca ich powstawania. Ilość i skład jakościowy odpadów komunalnych zależy od: 1. poziomu życia mieszkańców, obyczajów i kultury ludności, 2. wyposażenia techniczno-sanitarnego domów i mieszkań, 3. rodzaju i stanu nawierzchni ulic, 4. rodzaju ruchu kołowego, 5. pór roku, 6. intensyfikacji prowadzonych robót budowlanych i remontowych, 7. infrastruktury technicznej (szczególnie sanitarnej) danej jednostki osadniczej. Ze względów poglądowych można przyjąć kilka podziałów odpadów według następujących kryteriów: ~ ze względu na formę ich występowania: - odpady stałe, - odpady płynne, ~ ze względu na ich pochodzenie: − odpady komunalne: „stałe i ciekłe odpady, powstające w gospodarstwach domowych, obiektach użyteczności publicznej i obsługi ludności, porzucone wraki samochodów, a także odpady uliczne, z wyjątkiem odpadów niebezpiecznych, z zakładów opieki zdrowotnej i weterynaryjnej” - ustawa z dnia 13.09.1996, „O utrzymaniu czystości i porządku w gminach”, − odpady przemysłowe - pochodzące z technologicznych procesów produkcyjnych, − odpady rolnicze - pochodzące z gospodarstw rolnych lub przetwórstwa rolnego, − specyficzną grupę stanowią odpady niebezpieczne - zgodnie z ustawą o ochronie i kształtowaniu środowiska są to odpady, które ze względu na swe pochodzenie, skład chemiczny, biologiczny i inne właściwości lub okoliczności stanowią zagrożenie dla życia, zdrowia ludzkiego lub środowiska przyrodniczego. Wykaz takich odpadów ogłasza minister środowiska.
  • 16. 16 ___________________________________________________________________ Duch-śmieciuch cieszy się z tego, że tyle papieru zużywa się opisując i badając problemy odpadów, a i tak odpadów jest coraz więcej. Brakuje na nie miejsca, są wszędzie, a przede wszystkim, są w naszych głowach. Zróbmy coś, aby to zmienić. 3. Ile śmieci produkujemy? Codziennie wynosimy z naszych domów wiadro śmieci, wysypując je do zsypu, śmietnika lub po prostu w kąt ogródka, niektórzy (o zgrozo!) wyrzucają śmieci do lasu lub rzeki. Codziennie jest to kilka kilogramów, w ciągu miesiąca - kilkadziesiąt, a w ciągu roku - kilkaset. W 1992 roku obliczono, że jeden mieszkaniec Polski „produkował” rocznie 245 kg odpadów pochodzących tylko z gospodarstw domowych. Robi wrażenie, choć jest to znacznie mniej niż w innych krajach (Japonia - 1000 kg, USA - 600 kg, Niemcy - 460 kg, Francja - 330 kg). [17]. Według innych źródeł (wg prof. Urbana/GET1993), ilość odpadów domowych powstających w krajach uprzemysłowionych rocznie na jednego mieszkańca wynosi: Austria 228 kg Portugalia 231 kg POLSKA 300 kg Włochy 301 kg Francja 304 kg Belgia 313 kg Grecja 314 kg Szwecja 317 kg Hiszpania 322 kg Niemcy 331 kg Wielka Brytania 353 kg Japonia 394 kg Szwajcaria 427 kg Holandia 467 kg Dania 469 kg Finlandia 608 kg USA 864 kg Tempo przyrostu jest tak duże, że najwyższy czas, abyśmy wszyscy podjęli skuteczne działania zmierzające do ograniczenia produkcji odpadów. W przeciwnym wypadku, rosnące góry odpadów staną się bombą ekologiczną, która, choć może nie natychmiast, ale wybuchnie, zagrażając naszemu istnieniu.
  • 17. Przewodnik Rady na Odpady 17 _________________________________________________________ 4. Jakie śmieci wyrzucamy? Śmieci z gospodarstw domowych składają się w większości ze starych gazet i opakowań (papier, tektura), z odpadów organicznych, tworzyw sztucznych, szkła, ceramiki, metali, tekstyliów, drewna. Największą objętość zajmują tworzywa sztuczne (ok. 36% objętości odpadów komunalnych), w większości są to odpady po opakowaniach typu PET oraz pudełka, pojemniki, opakowania o dużej powierzchni, pojemności. Skład odpadów zależy np. od rodzaju zabudowy, wyposażenia i rodzaju urządzeń sanitarno-grzewczych. Zmienia się on również w czasie. Skład odpadów zmienił się znacząco w porównaniu z wczesnymi latami powojennymi, kiedy ilość makulatury była pięcio- czy sześciokrotnie mniejsza, składników ulegających gniciu było dwa razy więcej, nie było właściwie tworzyw sztucznych, zaś dużo większą część stanowił popiół z pieców grzewczych. Zmiana sposobu ogrzewania (większa ilość opakowań jednorazowych, nie nadających się do spalenia w piecach) powinna wiązać się ze wzrostem objętości odpadów komunalnych. Jednak, w przyszłości nie należy spodziewać się zwiększenia udziału tworzyw sztucznych, szkła i papieru w odpadach komunalnych, gdyż opracowywany projekt ustawy o opakowaniach i opłacie produkcyjnej, zobliguje wytwórców produktów do stosowania opakowań wielokrotnego użytku. Czy tak jest w rzeczywistości? Chyba niezupełnie. Cieszy się duch-śmieciuch. Odpady to zwierciadło społeczeństwa konsumpcyjnego. CZY WIESZ, ŻE: W USA istnieje już zawód „archeologa śmietnisk”, naukowca, który bada naszą historię poprzez dokonywanie odkrywek na wysypiskach śmieci. Czy chcecie wiedzieć więcej o tym, co wyrzucacie?
  • 18. 18 ___________________________________________________________________ 5. Opisy grup odpadów Ja, duch-śmieciuch, uważam, że bez 5 .1. Papier (makulatura) papieru żyłoby się źle. Jak możemy zrezygnować z czytania książek, pisania, a na czym dzieci będą Aby wyprodukować l tonę rysować, czy malować? Trudno żyć bez chusteczek papieru, trzeba: higienicznych, papieru toaletowego. - ściąć 17 drzew - drzewo Cały czas papier, papier i jeszcze raz rośnie ok. 40 lat; to całe papier! jedno pokolenie; - zanieczyścić 440 000 litrów wody; - zużyć 7 600 kwh (kilowatogodzin) energii (sprawdź ile energii elektrycznej zużywa się w Twoim domu w ciągu miesiąca). Powtórna przeróbka papieru jest bardzo prosta i ekonomiczna, a przy tym: - oszczędza drzewa; - zużywa 2,5 razy mniej energii; - ok. 70% zanieczyszczeń nie trafia do atmosfery; - mniejsza ilość ścieków trafia do wody (o 35%) [5]. CZY WIESZ, ŻE: Ponowne wykorzystanie stosu gazet o wysokości 125 cm (średni wzrost ucznia pierwszej klasy) ratuje sześciometrową sosnę? [5] Nie da się żyć bez papieru, ale ... : - nie kupujmy wciąż napojów w kartonach - foliowane i pokryte wewnątrz aluminium, nie nadają się do ponownego przerobu; - kupujmy zeszyty, książki i papier do pisania i rysowania wyprodukowane z makulatury; - wybierajmy produkty o prostszych, lżejszych opakowaniach; - przy drobnych zakupach, nie bierzmy nowej papierowej torebki ze sklepu - użyjmy starej, wcześniej otrzymanej; - unikajmy jednorazowych kubków i talerzy; - druga strona zapisanego papieru doskonale nadaje się do robienia notatek; - tekturowe pudła oraz papier opakowaniowy użyjmy powtórnie; - makulaturę wyrzucajmy do pojemników na papier; ZBIERAJ MAKULATURĘ, RATUJ LASY!!!
  • 19. Przewodnik Rady na Odpady 19 _________________________________________________________ 5.2. Składniki organiczne Odpady organiczne, czyli bioodpady, albo jeszcze inaczej - biomasa, to odpady przyjazne środowisku. Kompostowanie jest najstarszą, znaną ludzkości metodą przywracania wartości odpadom. Została ona nam przekazana przez naturę. Pożyteczny kompost, który można z nich otrzymać, dostarcza glebie niezbędnej próchnicy, wzbogaca w sole mineralne i użyźnia. Dzięki kompostowaniu substancje organiczne są oddawane z powrotem przyrodzie. Bez tego, wiecznie trwającego obiegu materii w przyrodzie, nie do pomyślenia byłoby życie na Ziemi. Naturalny proces kompostowania przebiega dzięki pracy mikroorganizmów bez dostarczenia energii z zewnątrz. Proces ten nie potrzebuje wysoko rozwiniętych technik. Niskie są też koszty jego prowadzenia, jest to ważne szczególnie dla małych kompostowni. W codziennym życiu powstaje wystarczająca ilość odpadów biologicznych do przetworzenia na nawóz naturalny, aby chociaż częściowo zrezygnować z zastosowania nawozów sztucznych. Dziennie, w jednym gospodarstwie domowym powstaje ok. 5 kg. Biomasy stanowią rocznie ok. 1800 kg. To znaczy, że średniej wielkości miasto dziennie produkuje 250 000 kilogramów (250 ton) odpadów organicznych, czyli rocznie ok. 90 tys. ton. Co to za góra? Trudno sobie taką ilość wyobrazić. [5] Jako duch-śmieciuch wcale nie namawiam Was do kompostowania, bo bardzo zmniejszyłaby się ilości odpadów.
  • 20. 20 ___________________________________________________________________ Do kompostowania nadają się: - wszystkie odpady ogrodowe - liście, trawa, gałęzie, chwasty przed kwitnieniem, zgniłe owoce i warzywa, małe kawałki drewna; - organiczne odpady kuchenne - resztki jedzenia, suchy chleb, obierki z warzyw i owoców, skorupki jaj, fusy po kawie, herbacie; - odpady organiczne (słoma, wytłoczyny, mączka drzewna itp.), nawóz (koński, krowi, itp.). Nie nadają się resztki mięsa, gdyż przyciągają szczury; Cztery poniższe fazy pozwolą na dokładne prześledzenie rozkładu w pryzmie kompostowej. 1. Ożywiony proces przemiany materii mający miejsce w organizmach bakterii powoduje powstanie wysokich temperatur. Rezultatem jest przyspieszenie procesu rozkładu, i jednocześnie obumarcie większości nasion chwastów i zarodków. 2. W następnym etapie, w pryzmie zachodzi proces utleniania amoniaku i jego pochodnych do azotanów, dzięki współudziałowi bakterii i niektórych gatunków grzybów. Jest to bardzo istotny proces zachodzący w glebie i kompoście. Azotany wykorzystywane są następnie przez rośliny podczas produkcji masy organicznej. 3. Teraz wkraczają do pracy insekty (np. Collembola, równonogi i inne). Rozdrabniają one żuwaczkami składniki kompostu. Tempo rozmnażania się grzybów i mikrobów spada. 4. Organizmy żyjące w kompoście wiążą grudki ziemi z substancją organiczną, rozpoczyna się proces powstawania humusu. BIOMASA POMAGA ZIEMI! TY TEŻ MOŻESZ! 5.3 Szkło (stłuczka) Szkło! Piękne, przeźroczyste i kolorowe. Kruche i delikatne, jak bańka mydlana lub grube i solidne. Przedmioty z niego wykonane mają szczególny urok. Piękne wazony, puchary, żyrandole, to czasami dzieła sztuki. Oprócz zalet dekoracyjnych, jakie niewątpliwie posiada szkło, jest ono również najlepszym opakowaniem do przechowywania żywności i napojów. Opakowania szklane są szczelne, estetyczne, a co najważniejsze, odporne na szkodliwe substancje, które nie przenikają do produktów w nich przechowywanych.
  • 21. Przewodnik Rady na Odpady 21 _________________________________________________________ Szkło nadaje się w 100% do ponownego użytku!!! Opakowania ze szkła po umyciu mogą być używane i napełniane wielokrotnie. Z zebranej stłuczki wytłacza się nieograniczoną ilość razy nowe opakowania, np. butelki, słoiki. Ponowne wykorzystanie opakowań szklanych i stłuczki daje same korzyści: - ogranicza zużycie surowców naturalnych, takich, jak piasek, soda; - o połowę zmniejsza zanieczyszczenie wody; - zmniejsza ilość składowanych śmieci (szkło nigdy nie ulega rozkładowi, ale może być wielokrotnie wykorzystane); - każda ponownie wykorzystana butelka to oszczędność energii równa tej, jaka potrzebna jest, aby przez całą noc paliła się żarówka. CZY WIESZ, ŻE: Jeśli każdy Polak wyrzuci do śmieci 1 słoik po dżemie w ciągu roku, to na wysypisko trafi kilka milionów kilogramów szkła rocznie [5] Przeróbka 1 tony szkła pozwala ograniczyć: - Zużycie energii o 25-32% - Zużycie wody o 50% - Emisję zanieczyszczeń do powietrza o 14-20% - Ilość odpadów przemysłowych o 97% • Energia zaoszczędzona dzięki recyklingowi jednej szklanej butelki pozwala zasilić: - Komputer przez 25 min. - Telewizor przez 20 min. - Zmywarkę do naczyń przez 10 min. 5.4 Tworzywa sztuczne Tworzywa sztuczne, czyli, potocznie - plastiki, to materiały najczęściej wykorzystywane do produkcji różnych przedmiotów użytkowych. Tworzywa sztuczne, to substancje organiczne (o cząsteczkach zbudowanych z łańcuchów węglowych). Większość tworzyw sztucznych otrzymuje się z ropy naftowej. Ropa naftowa jest na razie najprostszym i najtańszym źródłem substratów do syntezy tworzyw sztucznych. Prawdopodobnie, będzie tak również w przyszłości. Tworzywa sztuczne zajmują duży procent objętości w odpadach komunalnych.
  • 22. 22 ___________________________________________________________________ Najczęściej produkowane tworzywa sztuczne to: - politereftalan etylenu (PET); - polietylen (PE); - polipropylen (PP); - polichlorek winylu (PCV); - polistyren (PS). Trzeba przyznać, że „plastiki” są tanie w produkcji, bardzo efektowne, kolorowe i trwałe, co jest ich atutem, ale i tragedią dla środowiska, ponieważ nie ulegają rozkładowi. Jednak w wielu przypadkach są niezastąpione, np. jako osłona kabli elektrycznych, czy materiał do produkcji strzykawek jednorazowych. Należy jednak pamiętać, że odpady z tworzyw sztucznych zalegają w ziemi setki lat, a nieodpowiednio składowane emitują do gleby trujące substancje. Dlatego tak ważne jest odpowiednie segregowanie tego typu odpadów, co umożliwia ponowne wykorzystanie części z nich. Reszta, po rozdrobnieniu, powinna trafiać na specjalnie do tego celu przygotowane wysypiska. W życiu codziennym w wielu przypadkach możemy zrezygnować z tworzyw sztucznych lub ograniczyć ich wykorzystanie. Co możesz zrobić od zaraz?... - na zakupy zabieraj swoją torbę zamiast korzystać z reklamówek; - plastikowe opakowania (butelki) wyrzucaj zgniecione bez nakrętek; - kupuj napoje w szklanych, zwrotnych butelkach; - gdzie to możliwe, zastępuj przedmioty jednorazowe trwałymi; - dbaj o swoje plastikowe zabawki, to będą Ci długo służyły, a jak z nich „wyrośniesz”, podaruj innym. CZY WIESZ, ŻE: Torby plastikowe nie ulegają biodegradacji. Każdego roku torby plastikowe zabijają ponad 10 000 ptaków, wielorybów, fok, żółwi na całym świecie. Szczególnie narażone są żółwie, które mylą torby z meduzami, połykają je i giną na skutek niedrożności jelit. Badanie piskląt albatrosów na Wyspach Midway na Pacyfiku, wykazały, dziewięć na dziesięć ptaków miało plastikowe odpadki w przełyku. 5. Metale (złom) Czy wiecie, ile w naszych domach jest przedmiotów z metalu? Gdyby je zebrać, powstałaby góra złomu na wysokość kilku metrów. To krany, maszyny do szycia, do pisania, sztućce, lodówki, piece gazowe i elektryczne, żelazka, lampy, pralki, kaloryfery. Również zabawki, np. ołowiane żołnierzyki, czy samochodziki. A także, rowery i, przede wszystkim, samochody.
  • 23. Przewodnik Rady na Odpady 23 _________________________________________________________ Jeżeli każdy Polak wyrzuci tylko jedną puszkę aluminiową, to w ciągu roku powstanie metalowa góra o objętości 10 dużych budynków szkolnych (tj. ponad 90 000 m sześciennych). [5]. Przerażające, prawda? Przy produkcji metalowych puszek do napojów zużywa się 17 do 22 razy więcej energii, niż przy produkcji opakowań wielokrotnego użytku. Szklane butelki są aż dziesięciokrotnie tańsze od puszek i mogą być użyte wielokrotnie. Produkcja aluminium z tzw. boksytów jest bardzo energochłonna i kosztowna. Bardziej opłaca się przeróbka złomu, dzięki czemu oszczędza się: - wodę - 95% mniejsze zanieczyszczenie; - energię - 97% oszczędności; - atmosferę - mniejsze zanieczyszczenie; - miejsce na wysypiskach śmieci [5]. Istnieją także punkty skupu złomu innych metali. Złom stalowy i żeliwny jest bardzo wartościowy i potrzebny w procesie produkcji stali, dobrze, gdy trafia do punktu skupu lub miejsc segregacji, a nie na wysypisko. Odzysk opakowań aluminiowych W Polsce prowadzony jest program odzysku aluminiowych puszek po napojach. Program wzorowany na podobnych przedsięwzięciach realizowanych w Europie, zainicjowany został przez największego krajowego producenta tego typu opakowań - firmę Continental Can Polska z Radomska. W jego przygotowaniu aktywnie uczestniczyło Europejskie Stowarzyszenie na Rzecz Odzysku Aluminiowych Puszek po Napojach - ACRE. Rozpoczęcie programu odzysku wkrótce po uruchomieniu fabryki w Radomsku (maj 1995) było wyrazem, rzadko jeszcze w naszym kraju spotykanej, odpowiedzialności producentów za późniejszy los produktu, za jego „life after life”. W lipcu 1995 roku powstała Fundacja na Rzecz Odzysku Opakowań Aluminiowych RECAL. Jej założycielami są producenci puszek do napojów: Continental Can Polska z Radomska, PLM AB ze Szwecji oraz pięciu światowych producentów aluminium: Alcan, Aluminium Company of America - USA, Pechinej Rahenalu, Reynolds Aluminium i VAW Aluminium. W całym kraju współpracuje z Fundacją wiele punktów skupujących puszki aluminiowe. Fundacja dba m.in. o to, aby nie było problemu odbioru puszek uzyskanych w wyniku segregacji prowadzonej na terenie miast i gmin. Ale, najlepiej, po prostu nie produkować puszek aluminiowych.
  • 24. 24 ___________________________________________________________________ A duch-śmieciuch bardzo lubi kopać puszki. Uwielbia wprost grę w puszki po piwie, lemoniadzie, czy toniku, a najlepiej wychodzi mu gra nimi na chodniku. Jaki to miły dźwięk, brzdęk... Jaki to miły widok, gdy jadąc samochodem, widzimy wzdłuż drogi kolorowe, błyszczące, aluminiowe...śmieci. I w lesie, gdzie zamiast kwiatka, czeka na nas aluminiowa gratka. KAMPANIA ZIELONEGO KONSUMENTA Misją Kampanii Zielonego Konsumenta jest kształtowanie świadomości dobrego wyboru produktów w sklepach. Najważniejsze jest, by uświadamiać konsumentom ekologiczne konsekwencje dokonywania określonych zakupów oraz zachęcać do podejmowania decyzji bardziej przyjaznych środowisku. Kampanię Zielonego Konsumenta tworzy sieć grup Polskiego Klubu Ekologicznego działających w wielu regionach kraju, a biuro koordynacyjne programu znajduje się w Gdyni. Kampania jest realizowana poprzez organizację bezpośrednich akcji ogólnopolskich oraz informację w środkach masowego przekazu, które dotyczą pojedynczych produktów lub też grup produktów łatwo zauważalnych na rynku. Celem jest wykorzystanie siły finansowej kupujących (konsumentów) do oddziaływania na producentów i zmiany struktury rynku tak, aby producenci, jak i kupujący uwzględniali aspekt oddziaływania produktów na środowisko. Producenci nie zaczną zmieniać profilu produkcji dopóty, dopóki ludzie, którzy nabywają ich produkty, nie będą domagać się artykułów lepszych i bardziej przyjaznych środowisku.
  • 25. Przewodnik Rady na Odpady 25 _________________________________________________________ Bojkotowanie niewłaściwych, z punktu widzenia środowiska, produktów i wybieranie takich, które są mu przyjazne, to przekazywany w najczytelniejszej formie impuls zachęcający producentów do zmian. WYBÓR ZIELONEGO KONSUMENTA! Każdy produkt, który wytwarzamy, którego używamy i który usuwamy, jako odpad, oddziałuje na środowisko. Niemniej, niektóre produkty, takie, jak puszki aluminiowe, powodują znacznie większe (w porównaniu z innymi), zakłócenia w środowisku i czasem, po prostu należałoby zabronić ich wytwarzania. Tak np. w Danii, właśnie z przyczyn ekologicznych, zakazana jest sprzedaż napojów w puszkach aluminiowych. Puszki aluminiowe są także elementem modelu niezrównoważonej konsumpcji, który ma wpływ na ludzi i środowisko w wielu innych częściach świata. Produkcja, wykorzystanie i usuwanie zużytych puszek aluminiowych pogłębia wiele globalnych i lokalnych problemów środowiskowych, jak kwaśne deszcze, efekt cieplarniany, czy powstanie odpadów toksycznych. Są to problemy, dla których granice poszczególnych krajów, czy regionalne ekosystemy nie stanowią bariery, ale które mogą i faktycznie oddziałują na wszystkich i wszędzie.
  • 26. 26 ___________________________________________________________________ Czy znasz 10 powodów, dla których nie należy kupować napojów w puszkach aluminiowych ?[18] 1. Fałszywe argumenty prośrodowiskowe Producenci puszek aluminiowych chcieliby, aby ludzie uważali, że są one przyjazne dla środowiska. Niemniej, prawda jest taka, że w wielu niezależnych badaniach naukowych udowodniono, iż puszki aluminiowe są dla środowiska największym zagrożeniem spośród wszystkich pojemników na napoje dostępnych na rynku! Dwa z argumentów, których używa się, aby dowieść, że są one przyjazne dla środowiska, to tylko połowiczne prawdy. Argumenty te to: niewielka waga korzystna w przypadku transportu oraz „możliwości znaczących oszczędności energii dzięki recyklingowi”. Natomiast, w rzeczywistości lżejsze od szklanych butelek aluminiowe puszki, transportuje się na znacznie większe odległości, co wyklucza wszelkie korzyści środowiskowe związane z ich niewielką wagą. W odniesieniu do mitu „o znaczącej oszczędności energii” wspomnieć należy, że ilość energii zużywana w czasie produkcji aluminium jest tak ogromna, że nawet jej oszczędność, dzięki recyklingowi dochodząca do 95%, nie czyni tego argumentu prośrodowiskowym. Dodatkowo, w odróżnieniu od butelek, w Polsce puszki aluminiowe przetwarzane są na znacznie niższej jakości stopy aluminiowe, które nie nadają się do produkcji puszek. Znaczy to, że żaden recykling puszek w naszym kraju nie prowadzi do tego, że produkcja puszek jest energooszczędna, czy przyjazna środowisku. Aluminiowe puszki nie są przyjazne środowisku, w jakikolwiek sposób by na nie nie spojrzeć! 2. Nadmierne zużycie energii Do produkcji aluminium, niezbędne są ogromne ilości energii, dużo większe niż w przypadku innych materiałów, z których powstają pojemniki na napoje. Aby wyprodukować jedną tonę aluminium potrzeba 280 GJ energii. Jeśli energię potrzebną do wyprodukowania jednej aluminiowej puszki o pojemności 0,33 l zamieniono by na ropę naftową i wlano do tejże puszki, ropa wypełniłaby ją w jednej czwartej! Dla porównania, do produkcji l tony szkła na butelki, potrzeba jedynie około 10 GJ. 3. Nadmierne wykorzystanie surowców Produkcja aluminium jest niezmiernie surowcochłonna. Aby wyprodukować tonę aluminium, potrzeba 4 ton boksytów (rudy, z której produkuje się aluminium), a poza tym znaczących ilości wapna, ługu sodowego, kriolitu, fluorku glinu, węgla
  • 27. Przewodnik Rady na Odpady 27 _________________________________________________________ oraz około 4000 m3 wody. Kiedy doda się jeszcze ilość skały płonej powstającej w czasie odkrywkowego wydobycia boksytów, ilość wyprodukowanych odpadów przypadająca na produkcję jednej tony aluminium sięga 10-15 ton. Dla porównania, szkło jest względnie nisko surowcochłonne. Do produkcji jednej tony szkła potrzeba około l,l tony surowców i tylko około 12 m3 wody. 4. Nadmierna produkcja odpadów toksycznych Produkcja aluminium do wyrobu puszek powoduje powstawanie znaczących ilości odpadów toksycznych, które pojawiają się na każdym etapie produkcji. Na każdą tonę wyprodukowanego aluminium powstaną 2 tony toksycznego tzw. „czerwonego błota”, czyli mieszanki pozostałości boksytów, wapnia oraz ługu sodowego. Jeszcze bardziej toksyczne jest hutnictwo aluminium. W trakcie samego procesu przepuszcza się bardzo silny strumień prądu elektrycznego przez substancję chemiczną złożoną z tlenku glinu, ciekłego kriolitu oraz fluorku glinu. Powstające w wyniku tego procesu zanieczyszczenia, to m. in. wysoce toksyczne fluorki, które powodują degradację życia wodnego oraz poważne zaburzenia układu kostnego w organizmach zwierzęcych, a także u człowieka. Z innych zanieczyszczeń toksycznych należałoby wymienić węglowodory aromatyczne, które powodują raka i wady wrodzone, a także: CO, CO2, S02, pył węglowy i inne węglowodory. Każdy z tych związków przyczynia się jeszcze do powstawania kwaśnych deszczów i efektu cieplarnianego. 5. Wysokie koszty transportu Z produkcją aluminium związany jest także transport na znaczne odległości. Przy ogromnej ilości energii niezbędnej do produkcji aluminium, koszt jej produkcji jest najważniejszym czynnikiem w procesie produkcyjnym. Dlatego też, z ekonomicznego punktu widzenia,celowy jest transport surowców z jednego kontynentu na drugi, w poszukiwaniu tanich źródeł energii. Śledząc drogę przykładowej puszki aluminiowej stwierdzamy, że boksyty mogą być wydobywane w Australii, przetapiane w Brazylii, walcowane na blachę w Niemczech, przerabiane na puszki we Francji, a ostatecznie wykorzystywane w Polsce. Szkło tymczasem, zarówno produkowane, jak i wykorzystywane jest w Polsce. 6. Recykling NIE jest rozwiązaniem Recykling nie stanowi panaceum na problemy związane z odpadami. Faktem jest, że recykling puszek aluminiowych do produkcji nowych, to brudny proces. Po pierwsze, puszka nie jest wykonana z czystego aluminium, w jej wnętrzu znajduje się lakierowana powłoka, a na zewnątrz toksyczna farba. Podczas recyklingu oddziela się je od aluminium poprzez zastosowanie toksycznych procesów, które prowadzą do powstania do 0,5 tony odpadu toksycznego na każdą tonę wyprodukowanego aluminium wysokiej jakości. Niemniej, w Polsce puszki nie są przetwarzane do postaci tak wysokiej jakości aluminium. Znaczy to, że do
  • 28. 28 ___________________________________________________________________ produkcji wykorzystywane jest nowe aluminium, którego produkcja negatywnie oddziałuje na środowisko. Na koniec, należy pamiętać, że wielokrotne użycie jest dużo korzystniejsze niż recykling. Szklane butelki można napełniać (używać) wiele razy lub przetwarzać na nowe, produkując przy tym niewielką ilość odpadów. 7. Koszty społeczne i środowiskowe w Krajach Rozwijających się: Pogoń za tanią, dostępną w dużych ilościach, energią elektryczną w celu zapewnienia konkurencyjności ekonomicznej puszek aluminiowych w stosunku do bardziej przyjaznych środowisku pojemników na napoje (takich, jak butelki), często doprowadza do społecznych nadużyć. W wielu częściach świata, takie tanie źródło energii stanowi hydroenergia. Jest ona czystsza od energii pochodzącej ze spalania kopalin, czy też energii jądrowej. Niestety, zdecydowanie zbyt często buduje się w krajach rozwijających się zapory wodne jedynie w celu zaopatrzenia przemysłu produkcji aluminium w energię elektryczną (poniżej cen światowych). W wielu przypadkach budowa takich elektrowni doprowadza do powstania zagrożeń dla środowiska i miejscowej ludności. 8. Aluminium na tle innych materiałów Puszki aluminiowe, to nie jedyny rodzaj pojemników, który stanowi zagrożenie dla systemu butelek zwrotnych, niemniej, są one najbardziej niekorzystne z punktu widzenia środowiska. Napoje sprzedawane są również w butelkach typu PET, laminowanych kartonach oraz w puszkach dwuczęściowych stalowo- aluminiowych. Każdy z tych zbiorników niesie za sobą pewne zagrożenia środowiskowe, których należałoby unikać. Jednak, w wielu niezależnych badaniach udowodniono, że puszki aluminiowe są najgorsze. Nawet, jeżeli uwzględnimy recykling rzędu 70%~ (w Polsce przetwarzana jest znacznie mniejsza ilość), puszki aluminiowe pozostają najmniej zdatne do ponownego użycia, z powodu nadmiernej ilości zużywanej energii i wody oraz produkcji odpadów toksycznych. 9. Napoje w aluminiowych puszkach NIE są smaczne Istnieje prosta przyczyna, dla której szkło wykorzystuje się już tak długo, jako materiał do produkcji pojemników na napoje. Jest to, bowiem, najbardziej obojętny z wykorzystywanych materiałów do produkcji pojemników na napoje, nie zmieniający smaku zawartości. Każdy smakosz doskonale wie, że napoje z puszek aluminiowych nie smakują tak dobrze, jak napoje ze szklanych butelek. 10. Puszki aluminiowe są droższe! Na koniec, podkreślić należy, że napoje w aluminiowych puszkach są w sklepach droższe niż te same zapakowane w szklane butelki. Znając koszty środowiskowe,
  • 29. Przewodnik Rady na Odpady 29 _________________________________________________________ które my i nasze dzieci spłacać będziemy jeszcze przez wiele lat, trudno jest uwierzyć, że ktokolwiek nadal chce je kupować. Tymczasem wiele osób kupuje puszki, myśląc, że jest to symbol nowoczesności, w „zachodnim stylu”. Niestety, wiele krajów zachodnich, dopiero teraz zorientowało się, że szklane butelki zwrotne są lepsze, również z punktu widzenia środowiska. Problem w tym, że często jest już za późno. Zniknęły już, bowiem, systemy butelek zwrotnych, a ich ponowne wprowadzenie byłoby szalenie trudne i kosztowne. Nie pozwólmy na to, aby to samo stało się w Polsce. Dokonajmy Wyboru Zielonego Konsumenta, kupujmy zwrotne butelki ze szkła. 5.6 Tekstylia Są to stare ubrania wykonane z różnych surowców. Niektóre są jeszcze całkiem dobre, tylko niemodne. Poprzez PCK możemy przekazać je osobom potrzebującym. Mogą też podlegać przetworzeniu na różnego rodzaju produkty. Szczególnie cenne są produkty wykonane z surowców naturalnych (bawełna, wełna, len). Także ubrania z tworzyw sztucznych powinny być przetworzone i wykorzystane jako surowce. 5.7 Odpady niebezpieczne (toksyczne) Czy zdajemy sobie sprawę, jakie niebezpieczne produkty gromadzimy w naszych domach? Produkty te trafiają później na wysypiska. Trucizny, czyli substancje szczególnie niebezpieczne dla środowiska i człowieka, znajdują się w wielu produktach, z czego wielokrotnie nie zdajemy sobie sprawy. Niesegregowane, nieodpowiednio składowane, nieodwracalnie degradują środowisko, a tym samym rośliny, zwierzęta i oczywiście ludzi, powodując trwałe zmiany w ich organizmach. Do odpadów niebezpiecznych należą: baterie, świetlówki, stare lekarstwa, zużyte opatrunki, opakowania po farbach, lakierach, rozpuszczalnikach, zużyty olej samochodowy, opakowania po środkach ochrony roślin, po różnych substancjach w aerozolach itp.
  • 30. 30 ___________________________________________________________________ Co się stanie, gdy w środowisku naturalnym znajdzie się wyrzucona bateria? Ten mały pojemnik energii zawiera ok. jednego grama czystego srebra. Ilość ta wystarcza do skażenia 1 metra sześciennego ziemi lub 400 litrów wody. Do produkcji baterii potrzeba 50 razy więcej energii, niż sama posiada [5]. Odpady niebezpieczne nie nadają się do ponownego wykorzystania, muszą być umieszczane na specjalnych wysypiskach, których liczba jest ograniczona. 5.8 Inne (pozostałe) Zaliczamy do nich wszystkie pozostałe odpady, które nie znalazły się w żadnej wcześniej wymienionej grupie. Być może, z czasem niektóre z nich odnajdą swoje miejsce w recyklingu odpadów (wciąż rozwijające się technologie wykorzystania odpadów może to kiedyś umożliwią), na razie muszą jednak trafić na wysypiska. Do tej grupy zaliczamy między innymi: - wszelkiego rodzaju przedmioty gumowe: zabawki, opony, dętki, gumę do żucia; - żarówki, kości, śmieci z odkurzacza, zimny popiół itp. Możemy jednak zmniejszyć nawet o połowę ich objętość przez zgniatanie, składanie, wrzucanie do odpowiednich pojemników i ponowne wykorzystanie niektórych z nich. Rozsądne gospodarowanie tego typu odpadami jest bardzo ważne, ponieważ większość z nich zalega na wysypiskach przez dziesiątki lat, a część w ogóle nie ulega rozkładowi, na zawsze pozostając w ziemi.
  • 31. Przewodnik Rady na Odpady 31 _________________________________________________________ V. EKOZNAKI NA OPAKOWANIACH Znaki znajdujące się na opakowaniach ułatwiają dokonanie właściwego zakwalifikowania odpadu do segregacji. Jedno spojrzenie na znak wystarczy, aby ocenić czy opakowanie produktu jaki chcemy kupić jest przyjazne dla nas i dla środowiska, czy można je powtórnie wykorzystać, czy nie będzie ono miało negatywnego wpływu na nasze bliskie jak i dalsze otoczenie. Warto nie tylko poznać znaczenie znaków na opakowaniach, ale i korzystać z tej wiedzy w życiu codziennym. Znak Błękitny Anioł produkty z tym znakiem mają lepszą charakterystykę środowiskową od innych artykułów z tej grupy towarów. W ocenie, oprócz zanieczyszczenia trzech podstawowych składników środowiska przyrodniczego (powietrza, wody, gleby), bierze się pod uwagę hałas oraz możliwości powstawania substancji szczególnie niebezpiecznych. Znak CE oznacza, że wyrób jest zgodny z normami Unii Europejskiej i podstawowym kryterium przyz- nawania znaku jest bezpieczeŇstwo i zdrowie użytkownika. Oznakowanie CE jest formą deklaracji producenta, że wyrób spełnia wymagania mających do niego zastosowanie dyrektyw Nowego Podejścia. Oznaczenie jest obowiązkowe u musi być umieszczone na wyrobie przed wprowadzeniem go na rynek. Znak Dbaj o czystość (kosz na śmieci) oznacza, że opakowanie powinno trafić do kosza na odpady, aby nie zanieczyszczało środowiska. Margerytka występuje na produktach, które nieznacznie wpływają na jakoś środowiska, stosowany w krajach UE. Badania atestacyjne skupiają się na stopniu obciążenie środowiska na etapie: pozyskiwania surowców pierwotnych, produkcji, pakowania i transportu, użytkowania produktu oraz jego utylizacji. Znak Oil mówi, że olej, z którym mamy do czynienie nadaje się do recyklingu.
  • 32. 32 ___________________________________________________________________ Znak Ozon friendly informuje, iż produkty nim opatrzone nie zawierają gazów typu chloro-fluoro-carbon powszechnie zwanych freonami, które niszczą powłokę ozonową. Kontrolą używania znaku zajmują się organizacje konsumenckie. Znak Zielony Punkt (Der Grune Punkt) oznacza, że za dane opakowanie wniesiony został wkład finan- sowy na rzecz krajowej organizacji odzysku opakowaŇ, utworzonej zgodnie z zasadami określonymi w Europejskiej Dyrektywie Nr 94/62i obowiązującymi w danym kraju przepisami prawa. Znak Szklany oznacza, że to opakowanie szklane nadaje się do ponownego wykorzystania. Znak Recykling (trzy strzałki) oznacza, że to opakowanie nadaje się do ponownego wykorzystania aby powstał z niego nowy produkt. Ten znak pojawia się na opakowaniach papierowych, z tworzyw sztucznych i z aluminium.
  • 33. Przewodnik Rady na Odpady 33 _________________________________________________________ VI. SPOSOBY RADZENIA SOBIE Z ODPADAMI. UNIESZKODLIWIANIE ODPADÓW. Ogłaszamy konkurs na hasło antyśmieciowe. Duch-śmieciuch nie jest zadowolony i wymyśla hasło: ,,Dzieci, ja chcę więcej śmieci”. Według obowiązującego prawa, unieszkodliwianie odpadów polega na doprowadzeniu ich do stanu, który nie stwarza zagrożeń dla życia lub zdrowia ludzi oraz dla środowiska, przez poddanie tych odpadów procesom przekształcenia biologicznego, fizycznego lub chemicznego. W rozumieniu ustawy, unieszkodliwianiem jest także składowanie odpadów. W myśl ustawy o odpadach, opracowany przez radę gminy program ochrony środowiska określa zadania związane z racjonalnym gospodarowaniem odpadami komunalnymi. Takie sformułowanie aktu prawnego, narzuca bezpośrednio na gminę opracowującą program ochrony środowiska obowiązek uwzględniania w tym programie zadań wynikających z konieczności zapewnienia racjonalnej gospodarki odpadami komunalnymi. Zadania związane z racjonalnym gospodarowaniem w tym zakresie realizowane powinny być według zasad określonych w przepisach o utrzymaniu czystości i porządku w gminach. Unieszkodliwianie odpadów może odbywać się przez: 1. przerób odzyskanych surowców i ich ponowne wykorzystanie (recykling), 2. kompostowanie, 3. spalanie w spalarniach odpadów, 4. złożenie odpadów na wysypisku. 1. Recycling Recykling jest najkorzystniejszą ze sprawdzonych metod maksymalnego odzysku składników zawartych w odpadach. W najbardziej ogólnym ujęciu, należy go rozumieć, jako odzyskanie i ponowne wykorzystanie w procesach produkcyjnych surowców wtórnych i materiałów odpadowych. Recyklingowi podlegają głównie: metale, szkło, papier, tworzywa sztuczne i tekstylia, które stanowią około 70% odpadów komunalnych.
  • 34. 34 ___________________________________________________________________ Należy je uznać za pełnowartościowe surowce wtórne i przez ich przerób odzyskać zawartą w nich energię pierwotną. Energia pierwotna jest to energia potrzebna do ich wytworzenia, począwszy od wydobycia, czy pozyskania surowców i składników. W największym uproszczeniu, pojęcie recyklingu można sprowadzić do dwóch nierozłącznych działań: zbiórki i utylizacji. Im lepsza jakość surowców wtórnych, tym utylizacja jest bardziej opłacalna. Dlatego, ważna jest taka zbiórka, która zapewnia jak największą czystość pozyskanych surowców wtórnych. W sumie, przy prawidłowo zorganizowanym systemie selektywnej zbiórki można odzyskać blisko 70% wartościowych materiałów z odpadów, a tym samym o tyle zmniejszyć ilość odpadów trafiających na wysypisko. Przy wprowadzaniu recyklingu odpadów należy jednak pamiętać, że jest to działanie bardzo złożone. Koncentracja na selektywnej zbiórce i rozszerzenie jej zakresu bez rozwiązania problemu utylizacji zebranych odpadów z reguły kończy się ujemnym wynikiem ekonomicznym. W ocenie takich przypadków, nie powinno się jednak pomijać osiągniętych efektów pozaekonomicznych, np. ekologicznych i edukacyjnych. 2. Kompostowanie Znaczną objętość i masę odpadów komunalnych (20-30% wszystkich odpadów pochodzących z gospodarstw domowych) stanowią składniki organiczne. Ich wartość opałowa jest minimalna, gdyż wiele energii traci się na odparowanie wilgoci. Natomiast, po odpowiednim kompostowaniu, stanowią one doskonały nawóz zastępujący z powodzeniem nawozy sztuczne. W czasie procesu rozkładu następuje zmniejszenie objętości i masy odpadów o ponad połowę w stosunku do zebranych odpadów organicznych. Wydzielenie i kompostowanie składników organicznych powoduje także poprawę warunków sanitarnych na wysypisku, gdyż dzięki temu zmniejsza się fetor, ilość odcieków, ograniczone są procesy gnilne i fermentacyjne (zahamowanie wytwarzania biogazu). Poza tym, koszty budowy i eksploatacji kompostowni są kilkakrotnie niższe od np. spalarni odpadów. Stosowane dotychczas systemy kompostowania podzielić można na następujące grupy: 1. kompostowanie przydomowe (prowadzone przez mieszkańców dla potrzeb swojego ogrodu, sadu przy użyciu specjalnie skonstruowanych, małych kontenerów do prostego kompostowania), 2. kompostowanie w pryzmach na otwartej przestrzeni, 3. kompostowanie w specjalnych komorach (zamkniętych lub otwartych). W pierwszych dwóch systemach można kompostować tylko odpady roślinne, natomiast w trzecim - wszystkie odpady organiczne. Kompostowanie wymaga rozdzielnego systemu gromadzenia odpadów dla oddzielenia materiałów organicznych. Jeśli kompostowanie nie jest poprzedzone żadną segregacją, wyprodukowany kompost będzie zanieczyszczony - może zawierać części metalowe, tworzywa sztuczne, kawałki szkła, wysoka może być również zawartość metali ciężkich. Wpływa to na ograniczoną możliwość
  • 35. Przewodnik Rady na Odpady 35 _________________________________________________________ stosowania takiego kompostu (nie można go wykorzystać w rolnictwie i sadownictwie). Dlatego, budowę kompostowni przerabiających wspólnie wszystkie śmieci należy uznać za niewłaściwą i dążyć do tego, by jak najszybciej przestawić je na przetwarzanie wysegregowanych odpadów organicznych. Kompost wyprodukowany z wyselekcjonowanych odpadów organicznych polepsza glebę, przyśpiesza wzrost roślin, ułatwia drenaż wody, hamuje wzrost chwastów, obniża erozję o ok. 20% i zmniejsza konieczność stosowania nawozów chemicznych. Przykładem kompostowni, która przerabia odpady niesortowane, jest kompostownia typu Dano. W trakcie procesu następuje mechaniczne oddzielenie balastu (za pomocą sit, elektromagnesu, separatora części twardych), który następnie trafia na wysypisko, a w przypadku metalu, do ponownego przerobu. Rozdrabnianie, mieszanie i biologiczny rozkład odpadów odbywają się w obrotowej komorze zamkniętej zwanej „biostabilizatorem”, mającej kształt długiego, poziomego bębna. Szybkość obrotowa bębna wynosi 0,5 -1,5 obr./min. Odpady przebywają w komorze 1-2 dni. Podlegają wtedy przyspieszonemu procesowi kompostowania. Następnie, kompost dojrzewa (ok. 4 miesięcy) w pryzmach kompostowych, w tym czasie następuje jego przerzucanie w celu napowietrzenia i ewentualne nawilżanie [14]. 3. Spalanie Spalanie śmieci ma liczne zalety, ale ma też i wady. [16]. Do podstawowych zalet należą: 1. spalanie odpadów nie wymaga żadnych zmian zwyczajów konsumentów i producentów, nie wymaga prowadzenia edukacji, dlatego też inwestycje te są tak chętnie realizowane przez władze lokalne; 2. spalanie odpadów może być połączone z produkcją energii cieplnej lub elektrycznej; sprzedaż energii może częściowo zrównoważyć wysokie koszty funkcjonowania spalarni; 3. zmniejszona zostaje ilość odpadów, które mają być składowane na wysypisku; 4. sanitarny sposób unieszkodliwiania odpadów. Wady spalania: 1. jest to najdroższy sposób utylizacji odpadów. Zarówno koszty inwestycyjne, jak i operacyjne funkcjonowania spalarni są, w porównaniu z innymi metodami utylizacji odpadów, wysokie. Spalarnie pochłaniają ogromne sumy i nie pozwalają przeznaczyć ich na inne, bardziej ekologiczne i efektywne inwestycje, a także ograniczają wykorzystanie surowców wtórnych i możliwości redukcji odpadów. Efektywność spalarni uzależniona jest, bowiem, od stałego i dużego dopływu odpadów; 2. przekonanie o 90-procentowym zmniejszeniu objętości odpadów dzięki spalaniu (w wyniku czego, przedłuża się znacznie okres eksploatacji wysypiska) niezupełnie odpowiada prawdzie. Liczba ta odzwierciedla jedynie różnicę między
  • 36. 36 ___________________________________________________________________ ilością odpadów wchodzących do spalarni, a wychodzących z niej w postaci żużlu i popiołu. Jednak, gdy chodzi o oszczędność miejsca na składowisku, to należy wziąć pod uwagę jeszcze następujące czynniki: • takie odpady, jak np. gruz, odpady wielkogabarytowe, metalowe, szkło, nie trafiają do spalarni - zwykle jest ich ponad 20%, • spalarnia nie pracuje przez pełne 365 dni w roku - konieczne są przerwy na przeglądy, remonty, awarie. W tych okresach odpady trafiają na wysypisko, • zastosowanie prostej technologii zgniatania odpadów na wysypisku kilkakrotnie zmniejsza ich objętość. Faktyczna objętość odpadów redukowanych dzięki funkcjonowaniu spalarni wynosi 50-70%. Zatem, okres życia składowiska wydłuża się dwu-trzykrotnie, a nie dziesięciokrotnie. Ponadto, spalarnia także wytwarza odpady, które wymagają składowania. Z uwagi na to, że toksyczność pozostałości z procesu spalania jest z reguły znacznie wyższa, niż odpadów przed spaleniem, konieczna staje się budowa specjalnych wysypisk; 3. odzysk energii ze spalania jest stosunkowo niewielki w porównaniu z ilością zaoszczędzonej energii przy recyklingu (wykorzystanie surowców wtórnych daje średnią oszczędność energii 3-5 razy większą, niż energia wytwarzana przez spalanie mieszanych odpadów stałych). Argument ten nie jest brany pod uwagę przy podejmowaniu lokalnych decyzji, ponieważ energia wytworzona przez spalarnię stanowi zysk dla lokalnej społeczności, podczas, gdy energia zaoszczędzona przy recyklingu, to oszczędność w skali całego kraju; 4. spalarnie niszczą bezpowrotnie surowce nadające się do powtórnego wykorzystania, co powoduje marnowanie zasobów; 5. spalarnie są same źródłem zanieczyszczeń, które mogą stanowić zagrożenie dla zdrowia człowieka i środowiska. W wyniku spalania odpady są przekształcane w popiół, żużel i gazy (na 3 tony spalonych odpadów przypada 1 tona toksycznych popiołów, z czego 10% to popioły lotne, a 90% stałe). Oprócz żużli i pyłów, produktem spalania odpadów są ścieki, powstające podczas chłodzenia żużlu z paleniska (spalarnia o wydajności 500t odpadów na dzień, zużytkuje rocznie około 500 tys. m sześciennych wody). Dodatkowo, odpady płynne mogą pochodzić z płukania spalin, jeśli stosuje się mokrą metodę oczyszczania gazów wylotowych. Otrzymane w efekcie ścieki zawierają zanieczyszczenia takie, jak: fenole, cyjanki, fluorki, arsen itd. Do atmosfery emitowane są metale ciężkie (gl. rtęć, kadm i ołów), kwaśne gazy (m.in. chlorowodór) i powstające podczas spalania związki organiczne - najgroźniejsze z nich to dioksyny i furany [16] [19]. Spalanie nie może być uznane za rozwiązanie perspektywiczne dla całej planety. Jest to metoda, która prowadzi nie tyle do unieszkodliwienia zanieczyszczeń, ile do ich przerzucenia i rozpraszania w środowisku ... Spalanie jest po prostu rozwiązaniem powierzchownym, nie sięgającym do korzeni problemu. Jedynym przyszłościowym rozwiązaniem utylizacji odpadów w sposób termiczny wydaje się obecnie piroliza (rozkład w wysokich temperaturach; 1800-2000 stopni Celsjusza, bez dostępu tlenu).
  • 37. Przewodnik Rady na Odpady 37 _________________________________________________________ 4. Składowanie odpadów na wysypisku. Podstawową metodą unieszkodliwiania odpadów - zarówno w Polsce, jak i na świecie - jest składowanie ich na wysypiskach. Sposób ten wymaga najmniejszych nakładów finansowych i jest najbardziej uniwersalny. Na wysypisku mogą być składowane odpady o różnym pochodzeniu, wielkości itp. Mimo uniwersalności i szerokiego rozpowszechnienia, wysypiska mają kilka poważnych wad, które ograniczają możliwości ich szerszego wykorzystania. Do najważniejszych należą: 1. zajmowanie nowych przestrzeni, które należy wyłączyć z innego użytkowania; 2. zagrożenie czystości powietrza, gleb, wód gruntowych i powierzchniowych, wynikające z niewłaściwego eksploatowania wysypisk; 3. wysoki koszt rekultywacji wysypisk; 4. konflikty społeczne na tle lokalizacji wysypisk. Większość wysypisk w Polsce, to wysypiska nieodpowiednio lub w ogóle nieuszczelnione. Ponadto, źle eksploatowane kojarzą się z odorem, rozwiewanymi papierami i workami foliowymi, gromadami ptactwa i szczurów. Opinia społeczna jest nastawiona do nich negatywnie, w związku z tym, istnieją problemy ze znalezieniem nowych lokalizacji. Przy obecnym stanie techniki i technologii żaden system gospodarki odpadami nie może się jednak obejść bez składowania odpadów. Wysypiska muszą być lokalizowane, projektowane i eksploatowane w taki sposób, aby uniknąć zagrożeń skażenia środowiska i zdrowia ludzi. ZALECENIA DO PROGRAMOWANIA, PROJEKTOWANIA I EKSPLOATACJI WYSYPISK ODPADÓW KOMUNALNYCH 1. Lokalizacja Teren wysypiska powinien odpowiadać następującym warunkom: • gleba niskiej klasy, • niski poziom wód gruntowych, • niski współczynnik filtracji gruntów stanowiących podłoże wysypiska (najlepiej gliny, iły), • naturalna bariera ochronna wokół wysypiska w formie zwartych kompleksów leśnych, położonych w odległości nie naruszającej wymagań bezpieczeństwa pożarowego, • układ terenu powinien umożliwić swobodny odpływ wód opadowych z pominięciem lokalizacji wysypiska. 2. Ochrona wód podziemnych i powierzchniowych • wysypisko powinno być urządzone tak, aby składowane odpady były odcięte od kontaktu z wodami gruntowymi. Jeśli istnieje ryzyko przepuszczalności gruntu stanowiącego dno wysypiska, należy zastosować uszczelnienie podłoża wysypiska. Materiały uszczelniające dzielimy na:
  • 38. 38 ___________________________________________________________________ - naturalne (gliny uplastycznione, iły), - sztuczne (folie polietylenowe, polipropylenowe i inne), - mieszane, • wody powierzchniowe, w tym opadowe, spływające z powierzchni ziemi w kierunku wysypiska należy odprowadzić poza teren wysypiska przez rowy opaskowe lub nie dopuszczać do ich napływu przez budowę obwałowań, • uszczelnienie podłoża wysypiska powoduje gromadzenie się wód opadowych - filtrujących przez odpady - w części dolnej wysypiska. Wody te zwane odciekami (o wysokim ładunku zanieczyszczeń) wymagają ujęcia i oczyszczenia. Odcieki ujmuje się siecią drenarską ułożoną na dnie wysypiska, • jeśli wody gruntowe występują do 1 m pod projektowanym wysypiskiem lub okresowo sięgają dna wysypiska, niezbędne jest wykonanie dodatkowo drenaży ujmujących wody gruntowe. 3. Biogaz - zagrożenia i metody ochrony Gaz wysypiskowy powstaje w wyniku reakcji rozkładu substancji organicznej, w warunkach przewagi procesów beztlenowych, których głównymi produktami są metan i dwutlenek węgla oraz inne składniki: azot, siarkowodór, aldehydy, amoniak itp. Biogaz stanowi źródło poważnego zagrożenia środowiska, przede wszystkim związanego z wybuchowością metanu. Gromadzący się w złożu biogaz, szuka ujścia wszelkimi drogami, nieraz migruje na dalekie odległości. Skuteczną metodą ochrony przed tym zagrożeniem jest wykonanie ujęć ochronnych w korpusie i na obrzeżu wysypiska i kontrolowane gromadzenie lub spalanie biogazu. Ujęcia biogazu można wykonać podczas, albo po zakończeniu eksploatacji wysypiska. Biogaz posiada wysoką wartość energetyczną, w związku z tym istnieje możliwość jego gospodarczego wykorzystania. 4. Pozostałe wymogi - odpowiednia droga dojazdowa i drogi wewnętrzne, - bieżąca kontrola przywożonych odpadów, - instalacja wagi, - odpowiednie ogrodzenie terenu, - stworzenie strefy ochronnej wokół wysypiska, - rozplantowanie i zagęszczanie (prasowanie) odpadów, - pojazdy opuszczające teren wysypiska należy poddać dezynfekcji kół (przejazd przez brodzik ze środkiem odkażającym), - badania wpływu wysypiska na wody podziemne, powierzchniowe, stan zanieczyszczenia gleby i powietrza atmosferycznego, - prowadzenie rekultywacji terenu po zakończeniu eksploatacji wysypiska. Zastosowanie się do wymienionych zaleceń wymaga dużych kosztów dodatkowych prócz kosztów eksploatacji codziennej, lecz zastosowanie ich jest opłacalne, gdyż zmniejsza ryzyko skażenia środowiska, poza tym, wysoki standard powinien łagodzić sprzeciwy mieszkańców co do tworzenia nowych wysypisk.
  • 39. Przewodnik Rady na Odpady 39 _________________________________________________________ VII. CO POWINIEN ZAWIERAĆ PROGRAM GOSPODARKI ODPADAMI? Nowoczesna koncepcja gospodarki odpadami komunalnymi, oparta na zasadach ekorozwoju, powinna realizować cztery podstawowe cele: 1. zmniejszenie ilości odpadów, które nie nadają się do powtórnego wykorzystania, 2. eliminowanie toksycznych odpadów z gospodarstw domowych, 3. włączenie do obiegu i gospodarcze wykorzystanie większej części odpadów, 4. składowanie tylko tych odpadów, które nie przynoszą szkód środowisku. Istotą zagadnienia jest wtórne wykorzystanie takich materiałów, jak papier, szkło, metale, tworzywa sztuczne, tekstylia itp., a także przerabianie odpadów organicznych w naturalnych procesach gnilnych. W efekcie, spowoduje to istotne ograniczenie ilości składowanych odpadów oraz ograniczenie ich uciążliwości dla środowiska i ludzi. Postępowanie takie jest zgodne z postulatami Agendy 21 (informacje o Agendzie 21 znajdują się w rozdziale VIII). System gospodarki odpadami, który stworzymy, ma służyć mieszkańcom gminy, tzn. ma być „przyjazny” dla ludzi i środowiska, w którym oni żyją. Dlatego też, na etapie tworzenia koncepcji i programu gospodarki odpadami komunalnymi w mieście i gminie, oprócz opinii konsultantów (ekspertów), należy przeprowadzić konsultacje społeczne. Konsultacje sprzyjają podejmowaniu optymalnych decyzji uwzględniających interesy wszystkich stron. Przed przystąpieniem do opracowywania założeń systemu gospodarki odpadami niezbędne jest wykonanie następujących opracowań: 1. analiza sytuacji lokalnej w zakresie ilości, składu i pochodzenia odpadów, 2. analiza wielkości obszaru gminy i długości dróg dojazdowych, 3. analiza wykorzystania możliwych do odzyskania surowców i możliwość rozszerzenia oferty ich przetwarzania, 4. wybór lokalizacji terenu pod budowę zakładu utylizacji odpadów, nie kolidujący z otoczeniem, 5. analiza możliwości i ustalenie optymalnych form organizacyjnych w trakcie realizacji inwestycji oraz eksploatacji zakładu, 6. ustalenie środków finansowania - zbilansowanie kosztów ponoszonych i uzyskanych z opłat za wywóz i utylizację odpadów. Systemy gospodarki odpadami opracowywane są oczywiście dla gmin o różnych wielkościach i charakterze. W granicach gmin i miast o małej i średniej wielkości, zadanie jest stosunkowo łatwe (pomijając możliwości finansowe gminy). W miarę wzrostu wielkości miasta oraz prowadzonej w nim działalności przemysłowej i usługowej, zwiększa się skala trudności przedsięwzięcia.
  • 40. 40 ___________________________________________________________________ Projektowany system gospodarki odpadami powinien charakteryzować się dużą elastycznością. Podstawowe priorytety w tym zakresie to: 1. szybkie i sanitarne usuwanie odpadów z osiedli, 2. jak najkrótsza droga transportu, 3. krótkie i praktyczne przechowywanie odpadów, 4. minimalizacja kosztów i maksymalizacja efektów. Struktura kompleksowego systemu zagospodarowania odpadów zależy od funkcji gminy, a tym samym, od charakteru powstających na jej terenie odpadów, niemniej jednak, system musi zawierać trzy podstawowe elementy: 1. system zbiórki odpadów komunalnych, w tym podsystemy selektywnej zbiórki surowców wtórnych i odpadów niebezpiecznych, 2. system transportu odpadów, 3. system infrastruktury gospodarki odpadami, w tym: - składnice i wiejskie punkty gromadzenia odpadów, - obiekty unieszkodliwiania odpadów, takie jak: składowiska, kompostownie i urządzenia do segregacji odpadów. Dostosowanie systemu zbiórki i transportu, do systemu infrastruktury oraz do funkcji gminy i jej wielkości, jest zagadnieniem niezwykle istotnym. Próby przenoszenia na wieś miejskiego modelu zbiórki, wywózki i składowania odpadów komunalnych, są wynikiem nieznajomości zagrożeń (zarówno ekologicznych, jak i sanitarnych) oraz technicznych i organizacyjnych możliwości transportowania odpadów do odległych wysypisk rejonowych.
  • 41. Przewodnik Rady na Odpady 41 _________________________________________________________ VIII. Uzasadnienie dla selektywnej zbiórki Recykling tekstyliów, makulatury, szkła, tworzyw sztucznych, metali rozpoczął się już dawno. Szmaciarze z XIX wieku gorliwie wyciągali szmaty ze śmietników, zaś szmaciarze z Emaus zamienili je, w XX wieku, na makulaturę. Według danych z roku 1992 we Francji z odpadów komunalnych odzyskuje się [9] • 25% szkła, podczas, gdy w Szwecji, Niemczech, Danii ponad 50%. Jest to jednakże surowiec odzyskiwany w najwyższym stopniu, zwłaszcza dzięki bezpośredniemu udziałowi zakładów szklarskich (3/4 ludności bierze udział w selektywnej zbiórce). Większość odzyskanego szkła nie jest ponownie napełniana, a najczęściej przetapiana; • zaledwie 3% makulatury, mimo to łączny wskaźnik odzysku starych papierów we Francji osiągnął 35%, (nie tylko w gospodarstwach domowych); • 8% szmat (pięciokrotnie mniej niż w Niemczech), natomiast organizacje charytatywne mają pierwsze miejsce w zbiórce starych ubrań. Część z nich nadaje się do ponownego użytku (kraje rozwijające się), reszta przetwarzana jest na ścierki lub po „maszynowym cięciu” służy do produkcji nowych tkanin; • 1% butelek plastikowych z PCV; można powiedzieć, że jest to stadium raczkowania (w dodatku chodzi tylko o jedno z wielu tworzyw sztucznych używanych w gospodarstwie domowym!); • 25 do 30% żelaza, wielkość, która wydaje się mała, ponieważ złom jest łatwy do odzyskania za pomocą sortowania magnetycznego we wszystkich zakładach przetwórczych. Brak jest danych dotyczących butelek PET oraz danych dotyczących aluminium. W tym stanie rzeczy, niezależnie od mody i zmienności rynku, należy znaleźć uzasadnienie dla selektywnej zbiórki. Oto trzy możliwości: 1. Z punktu widzenia odzyskanego surowca: - ten materiał ma „wartość” - gospodarka finansowa, - oszczędność surowca - gospodarka surowcowa, - oszczędność energii - gospodarka energetyczna. 2. Z punktu widzenia globalnego przetwarzania odpadów: - poprawa „jakościowa” przeróbki - oddzielając szkło unikamy jego obecności w resztkach pozostających po spaleniu i kompostowaniu, - ilościowa - odzyskując wszystko, co możliwe, zmniejsza się ilość odpadów do przeróbki za pomocą procesów, które będą kosztowniejsze. 3.Z punktu widzenia środowiska: poprzez zbiórkę selektywną unikamy rozproszenia w przyrodzie odpadów komunalnych, nie łączących się z innymi odpadkami z gospodarstw domowych, jak: odpadami zalegającymi (urządzenia gospodarstwa domowego, wraki samochodów, opony) lub odpadami niebezpiecznymi (zużyte oleje, ogniwa rtęciowe, lekarstwa, odpady toksyczne takie jak farby, rozpuszczalniki rozproszone w małych ilościach, lodówki zawierające płyny chłodzące).
  • 42. 42 ___________________________________________________________________ Tak więc, selektywna zbiórka odpadów oraz recykling traktowane są obecnie jako ważny element zintegrowanego programu gospodarki odpadami, mający uzasadnienie ekologiczne, ekonomiczne, a także prawne. Pełna zgodność z prawem Unii Europejskiej w zakresie gospodarowania odpadami wymaga zmian w obecnie obowiązujących w Polsce ustawach: „o odpadach '” (z dnia 27 kwietnia 2001r. z późniejszymi zmianami, Dz.U.07.39.251 nr 39 poz. 592); o utrzymaniu czystości i porządku w gminie z 13 .09.1996 (Dz. U. z 2005 r. ; nr 236. poz.2008 z późniejszymi zmianami). Jest jeszcze jedna ciekawa ustawa - o zużytym sprzęcie elektrycznym i elektronicznym z dnia (29.07.2005 r., która weszła w życie 21.10.05). Nowy projekt ustawy o odpadach, uwzględniający normy zawarte w dyrektywach, decyzjach i rozporządzeniach UE o zasadach gospodarowania, uznaje za priorytet, obowiązek zapobiegania powstawaniu odpadów, czyli unikanie produkcji odpadów (głównie przy wytwarzaniu produktu oraz w drodze indywidualnych wyborów) oraz określa hierarchię działań w zagospodarowaniu odpadów, których powstania nie udało się uniknąć, tj.: odzysk odpadów, przetwarzanie, utylizacja, składowanie. Z uwagi na to, że największy udział w ogólnej masie odpadów komunalnych obok odpadów organiczno-kuchennych stanowią: • odpady z papieru i tektury, • odpady ze szkła i opakowania szklane, • odpady z tworzyw sztucznych, a także na to, iż najłatwiej je usunąć ze strumienia odpadów, powinny być one odzyskiwane i kierowane do przetworzenia i ponownego wykorzystania. Dodatkowym atutem są realne możliwości zbytu wyselekcjonowanych surowców. Na efektywność systemu zbiórki surowców wtórnych mają wpływ następujące czynniki: 1. Dostęp do miejsca zbiórki Największą efektywność uzyskuje się przy segregacji surowców „u źródła” ich powstawania (czyli tam, gdzie odpady są wyrzucane - w gospodarstwach domowych). Duże odległości od miejsca zamieszkania do punktów zbiórki selektywnej znacznie zmniejszają zaangażowanie mieszkańców. Selekcja „u źródła” jest elementem podstawowym, gdyż decyduje o jakości surowców wtórnych i ilości wyselekcjonowanych odpadów. 2. Ilość zbieranych frakcji Duża ilość gromadzonych w jednym pojemniku lub worku frakcji wpływa negatywnie na efekty segregacji, surowce są zanieczyszczone i wymagają dalszego rozsegregowania, doczyszczenia i uzdatniania. Zbyt rozbudowana forma selekcji „u źródła” wiąże się też z poważnymi zmianami w odbiorze śmieci i wymaga większych nakładów na informację oraz edukację mieszkańców. Dla każdej gminy należy wybrać tzw. „wariant rozsądny”.
  • 43. Przewodnik Rady na Odpady 43 _________________________________________________________ 3. Stopień uświadomienia i zaangażowania mieszkańców Bardzo częstym błędem popełnianym przez gminy jest jednorazowa akcja przy wprowadzaniu selektywnej zbiórki odpadów. Tymczasem, badania wykazują, że akcja informacyjna i edukacyjna powinna być prowadzona w sposób ciągły. 4. Motywacje ekonomiczne dla uczestniczących w programie mieszkańców (brak opłat za wywóz wyselekcjonowanych surowców) i egzekwowanie łamania prawa dotyczącego składowania odpadów (karanie sprawców powstawania dzikich wysypisk). Duch-śmieciuch mówi, że zbiórka surowców wtórnych, czyli segregacja odpadów, jest deficytowa (zupełnie się nie opłaca), bo koszt zbiórki (koszt worków, transport, edukacja informacyjna) przewyższa zysk ze sprzedaży. MY SIĘ NIE DAMY I Z DUCHEM- ŚMIECIUCHEM WYGRAMY! Gdy odpady będą dobrze segregowane w gospodarstwach domowych, czyli będą czystsze, dobrze podzielone, zmniejszone objętościowo, to środowisko naturalne nasze i przyszłych pokoleń będzie czystsze. Papier powinien być bez zanieczyszczeń/ szkło umyte i bez części metalowych/ plastiki oddzielone od innych części (butelki PET zgniecione)/ puszki sprasowane.
  • 44. 44 ___________________________________________________________________ IX. MODEL SEGREAGACJI ODPADÓW, A SEGREGACJA WORKOWA W GMINIE ŁÓDŹ. Od 1 stycznia 2007 w Łodzi obowiązuje nowy model selektywnej zbiórki odpadów tzw. segregacja u źródła czyli w naszych domach. Odpady dzielimy na cztery frakcje: 1. surowce 2. szkło 3. bio - czyli odpady mokre 4. inne- odpady na wysypisko, które nie można wrzucać do trzech wcześniejszych 1. SUROWCE: * dla zabudowy wielorodzinnej wysokiej (wrzucamy do worków z napisem „SUROWCE” umieszczonych w zsypach ) * dla zabudowy wielorodzinnej niskiej (wrzucamy do pojemników oznakowanych „SUROWCE”) * dla zabudowy jednorodzinnej (wrzucamy do worków z napisem „SUROWCE”) wrzucamy: 2.opakowania z papieru i tektury, stare gazety 6.opakowania plastikowe po artykułach spożywczych (jogurtach, kefirach, serkach, tłuszczach, butelki po napojach) 7.opakowania plastikowe po chemii gospodarczej i kosmetykach 6.torebki foliowe 3.metale (puszki po napojach, narzędzia, zabawki) 4.opakowania wielowarstwowe typu Tetra PAK nie wrzucamy: pampersów, podkładek, opakowań po środkach ochrony roślin, farbach , lakierach, olejach spożywczych, olejach technicznych, lekach, 2. SZKŁO * dla zabudowy wielorodzinnej wysokiej (wrzucamy do worków z napisem ,,SZKŁO'' umieszczonych w zsypach) * dla zabudowy wielorodzinnej niskiej (wrzucamy do pojemników oznakowanych ,,SZKŁO'') * dla zabudowy jednorodzinnej (wrzucamy do worków z napisem ,,SZKŁO'') wrzucamy: 5.odpady ze szkła opakowaniowego 2.słoiki 4.butelki nie wrzucamy: szyb okiennych i samochodowych, luster, porcelany, szkła zbrojonego 3. MOKRE BIO * dla zabudowy wielorodzinnej niskiej (wrzucamy do pojemników oznakowanych ,,Mokre BIO'')
  • 45. Przewodnik Rady na Odpady 45 _________________________________________________________ * dla zabudowy jednorodzinnej (wrzucamy do worków z napisem ,,Mokre BIO'') wrzucamy: - odpady z owoców i warzyw - odpadki kuchenne - fusy po herbacie, kawie wraz z filtrami - skorupki jaj * w zabudowie wielorodzinnej wysokiej mokre bio wrzucamy do zsypu wraz z innymi odpadami nie wrzucamy: resztek mięs, ryb, wędlin, kości W przypadku braku miejsca na terenie nieruchomości na ustawienie pojemnika czy worka na szkło, dopuszcza się wrzucanie szkła do pojemnika lub worka z napisem „SUROWCE” W Łodzi jest 100 aptek przyjmujących przeterminowane leki oraz blisko 300 punktów, które przyjmują baterie i akumulatory małogabarytowe (większość w placówkach oświatowych). Więcej informacji na stronie: www.czystemiasto.uml.lodz.pl OGÓLNY SCHEMAT SYSTEMU SELEKTYWNEJ ZBIÓRKI ODPADÓW KOMUNALNYCH Elementami systemu selektywnej zbiórki są [14]: • pojemniki (lub worki) • pojazdy i sprzęt • stacje do sortowania surowców i ich przeładunku • personel • informacja o zbiórce dla mieszkańców. Przy wdrażaniu systemu selektywnej zbiórki odpadów, należy zwrócić uwagę m.in. na: - stopień odzysku surowców i ich czystość - komfort użytkowania systemu - higienę użytkowania systemu - opłacalność. Oprócz bilansu kosztów ponoszonych na wdrożenie systemu i zysku ze sprzedaży odzyskanych surowców, należy uwzględnić korzyści wynikające z wydłużenia żywotności gminnego składowiska odpadów lub koszty związane z dowozem i składowaniem odpadów poza gminą, a także, podatność systemu na okresowe wahania ilości odpadów (szczególnie wzrost).