1. Эмчилгээний цэцэрлэг
ОЦ Тэнхим

2. 




Мод, бут сөөг, өвслөг ургамлуудын ботаник шинж, ашиглах байдал,
эмчилгээнд хэрэглэх зэргийг мэдэж авснаар гэр ахуйдаа болон бусдад
таниулахад оршиж байна.
Эгэл марал цэцэг
Ботаник шинж: навчирхаг иш нь 30-150см өндөр. Навчис өдлөг цуулбар
10-70-аар нийлж сагс үүсгэсэн, шар өнгийн бамбай баг цэцгийг үүсгэнэ.
Тархац: Хөвсгөл, Хэнтий, Монгол Дагуур, Хангай, Хянган, Ховд
[Хархираа, Улаан даваа] Монгол Алтайн тойрогт, Шинэсэн Ой ба түүний
зах, Бургасан шугуй, торлог, хусан ба нарсан ой, тагийн бүслүүрийн асганд
ургана.
Эмчилгээний зориулалт: эгэл марал цэцгийн бэлдмэлүүд дотор хорхой,
аскарид, остриц тууж гаргах лямблиоз эмчлэх хий цөс хөөх гөлгөр
булчингийн хэт чангарлыг сулруулах аргаах, үрэвсэл намжаах үжил
эсэргүүцэх, хоол идэх дуршлыг дээшлүүлэх, хоол боловсруулалтыг
сайжруулах, элэгний үрэвслийн үед элэгний бодис солилцоог сайжруулах,
халуун бууруулах, нян устгах, нянгийн өсөлт хөгжилтийг зогсоох, шавьж
устгах зэрэг анагаах шинж чанартай.

3. 
Мөн цай хэлбэрээр хэрэглэдэг. Ялангуяа гэдэсний бөөрөнхий хорхойг
туулгахад марал цэцгийн үрийг сармисны хатаасан нунтагтай хослуулан
сүүнд буцалган шулуун гэдсэнд бургуй тавьдаг. Одоо үед энэ ургамлын
ханд чанамал хандыг элдэв шалтгаанаар үүссэн чацга алдалтыг зогсоох,
ходоод гэдэсний шүүрлийг нэмэгдүүлж, тэжээлийн зүйлийн шингэцийг
сайжруулах чиглэлээр болон элэг, цөсний өвчнийг [цөсний уут, цөс
дамжуулах суваг, цөсөнд чулуу үүсэх] эмчлэхэд цөсний ялгаралтын ихэсгэх
зорилгоор хэрэглэж байгаа юм. Мөн түүнчлэн марал цэцгийн хандыг орон
байр, малын хашааг ариутгах, хорхой, шавьж, ялаа, батгана, хачиг, хувалз
устгахад хэрэглэдэг байна. Гэвч шимэгчдийн эсрэг үйлдлийн хүч нь
пиретрумыг [шиваантиг] бодвол нэлээд сул байдаг. Удаан эдгэрэлттэй яр,
шарх, хамуу, тулай, үений үрэвслийн үед түрхэх, боолт, жин тавьж
хэрэглэнэ. Ардын мал эмнэлэгт зүрх судасны өвчнүүд, ходоод гэдэсний үйл
ажилгаа хямрах, үе мөчний хэрэх үрэвсэл,

4. 


шарлах, халуурах, цус багадах, ходоодны шархлааны үед дотуур,
идээт шарх, яршил, хамууг эмчлэхэд гадуур хэрэглэнэ.
Ургамлын цэцэгний бэлдмэлийг ходоод, 12 хуруу гэдэсний хана
шархлаатах өвчин, нарийн гэдэсний үрэвслүүд, давсагны үрэвсэл,
хумхаа, эмэгтэй хүний сарын юм ирэх хэмнэл, алдагдах, мэдрэлийн
тогтолцооны үйл ажиллагаа хямрах, бөөр чулуужих, толгой өвдөх
зэрэг тохиолдолд хэрэглэнэ. Цэцэгний сагсны хандыг арьсны хорт
хавдарын үед уулгана. Ургамлын цэцэг, навчны хандыг хэрэх
үрэвсэл унаж тусах үед уулгана.
Химийн найрлага: навчинд флавоноид 1.83%, цэцгэнд 2.39%
байгааг илрүүлсэн. Газрын дээд хэсэгт эфирийн тос 0.95%[навчинд
0.87%, цэцгэнд 0.9%] хүртэл навчинд тилианин, цэцгэнд апигенин,
лютеолин хризоэриол, диосметин, кверцетин, изорамнетин,
аксилларин, цинарозид, тилиалин, космосиин, кверцимеритрин,
фенолкарбонын хүчил[кофейн, хлороген, изохлорогенээс бүрдсэн]
тус тус агуулагдана. Мөн навч, цэцгэнд сахар, органик хүчил,
идээлгийн бодис, алкалоид, С амин дэм, каротин бий.

5. 





. Одойн далантүрүү - Stellaria chamaesma
Ботаник шинж: 40см өндөр ургадаг, үндэс орчмоосоо гарсан олон
салаа иштэй, зууван юлдэн хэлбэрийн энгийн навчтай. Цэцэг нь
товчилсон зөв бүтэцтэй, цагаан өнгөтэй. Дэлбийн голд улаан ягаан
толботой.
Тархац, ургах орчин: Хөвсгөл, Хэнтий, Хангай, Монгол Дагуур,
Хянган, Дорнод Монголын тойрогт Ойн зах болоод хад чулуурхаг
уулын бэл хормой дагаж ургана.
Ашиглах эрхтэн : Үндэс
Агуулагдах бодис: үндсэнд нь витамин С, кумарин, сапонин,
органик хүчил, флавноидын тарлийн брдис, аргаах бодис
агуулагдана.
Ашиглах байдал: хорыг тайлж нянг хөнөөж, ялзралыг зогсооно

7. Хурган чих – Rumex accetosa L.
Ботаник шинж: монголд 13 зүйл хурган чих ургахаас бага хурган
чих эмчилгээний ач холбогдолтой. Иш нь 20-30см өндөр. Үндэслэг
иш нарийхан. Навчис зэвэрхүү, хааяа бүтэн, гонзгой юмуу
юлдэрхүү. Цэцэг дан бэлэгтэй, хоёр гэрт ургамал.
Тархац: Хөвсгөл, Хэнтий, Хангай, Монгол Дагуур, Хянган, Дундад
Халх, Дорнод Монголын тойргуудад, голын эрэг, эрнийн хайрга,
шугуйн элс, чийглэг марцархаг нугад ургана.
Химийн найрлага: бага хурган чихний үндсэнд 10.4%, газрын дээд
хэсэгт 2.6% идээлгийн бодис агуулна. Сүүлийн үеийн судалгаагаар
флавоноид байгааг илрүүлсэн.
Ашиглах эрхтэн: үр, навч, үндсийг хэрэглэх бөгөөд навчийг
цэцэглэлтийн үед түүж, салхитай газар хатаана. Хатаасан навчыг
нэг жил хадгалж хэрэглэнэ.






8. 
Эмчилгээний зориулалт: нян эсэргүүцэх, цус тогтоох, өвчин
намдаах, шарх эдгээх үйлчилгээтэй. Үндсийг гэдэсний өвчинд мөн
өвчин намдаахад хэрэглэх бөгөөд үр нь цус тогтоох үйлдэлтэй ба
түүнчлэн амин дэм дутагдахад хэргэлнэ. Навч залуу ишийг 2-р
хоолонд хачир болгох буюу салат, хүйтэн зууш хийнэ. Залигуур
хоолойноос цус алдах, элэг, харшил зэрэг өвчнийг анагаахад
хурганчихийн навчны хандмалыг хэрэглэнэ. Элэгний өвчин, цөс
хөөх үед хурган чихний навчийг хүйтэн усаар зайлж угаасны дараа
махны машинаар машиндаж шүүсийг шахаж авна.

9. Цахилдаг - Iris lacteal Pall.
Ботаник шинж: Өтгөн саглагар олон үндэс бүхий бахим үндэслэг
иштэй, том дэгнүүл үүсгэн ургадаг. 30-40см өндөр ургамал. Ишний
уг орчмоос бөөндүү гарсан шугаман буюу сэлмэн хэлбэрийн ногоон
навчтай. Тэр нь цэцэглэх ишнээс өндөр байдаг. Том сайхан цайвар
бор хөв хөвхөр иш цэцэгтэй. Цэцгийн шадар эрхтний хоолой нь
дэлбээнээсээ олон дахин богино.
Тархац: Хөвсгөл, Хэнтий, Монгол дагуур, Хянган, Ховд, Монгол
Алтай, Дундад Халх, Дорнод, Монгол нуруудын хөндий,
Дорноговь, Говь-Алтай, Алашааны Төвд гол нуурын шандын
марзлаг эрэг нуга, хайргатай эрэг хээрийн хотгор, марзны зах,
дэрстэй газар дагаж ургадаг. Намар 8-9-р сард цахилдагын үр
боловсорсон үед жимсийг түүж аваад хатааж үрийг гөвж цайруулан
аваад бусад холимогоос цэвэрлэж наранд хатаах буюу болгон
хадгална.




11. 



Ашиглах байдал: Энэ эм нь гашуун амттай хүнд батлиг, ширүүн
хуурай, тэгш чанартай, хорхойг хүүлэх, цанхыг дарах, өвчин
намдаах, хор тайлах, хоол шингээх, шарлахыг зогсоох, шарыг
анагаах чадалтай.
Хэрэглэх арга: ходоод эвхрэх, өвдөх, ходоод гэдэсний нян цанхад
гахайн баасны үнэс пагри, барагшүн, глимины шарилж зэрэгтэй
хавсарч хэрэглэнэ. Мөн рүда 10-ыг 3.7г –аар өдөрт 3 удаа ууна.
Эргэсэн шарх, түлэгдсэн шарханд цахилдагын үрийн үнэгийх
мангилын Meles meles L, Arctonyx colarix F, Cyler тосонд зуурч
шарханд түрхэх буюу цахилдагын үрийн сүмийн шарханд түрхэнэ.
Эргэсэн шарханд татар гол гэсэр, балгана, сибирь савалгана хурган
чих, гишүүнтэй. Хавсарч гол, гэсэр 6-д болгож хэрэглэнэ. Нүүрийн
цахлай, еэвэнд цахилдагын үндсийг балаар зуурч түрхэнэ.
Ям хорхой, арьсны хорхой, дотор хорхой, хялгасан хорхой өвчинд
арура, жиданчатай хавсарч хэрэглэнэ.

12. Цагаан цээнэ: Paeonia albifloria pall.
Ботаник шинж: 70-90см өндөр ургадаг, олон наст өвслөг ургамал. Навч нь
гурвантаа өдлөг цуулбар, цэцэг нь цайвар цагаан, цагаан, ягаан дэлбээтэй.
Уртассан дугуй үртэй.
Тархац, ургах орчин: Хянган, Дорнод, Монголын тойрогт нугат энгэр,
толгодын болон голын хөндий, уулын хормойд ургана. Халх, Улз голын сав
газарт алаг өвст нуга, нугат хээр, сийрэг сөөгөн дунд ургасан байдаг.
Эмийн түүхий эд: үндэс
Химийн арга: үндсэнд аргаах бодис, сахар, гликозид, эфирийн тос,
аспарогин, хумарин агуулагдана. Амтлаг, гашуун, бүлээн, хөнгөн чанартай.
Ашиглах байдал: шээс хөөх, шимжүүлэх чадалтай, шээс хаагдах, цус
алдах, толгой өвдөх, хоол боловсруулах эрхтэний үйл ажиллагааг
сайжруулахад хэрэглэнэ. Намар хавар, үндсийг нь угаан цэвэрлээд
хэрэглэнэ. Исгэлэн гашуун амттай. Хүйтэндүү чанартай, цусан халууныг
арилгах бүрэлдсэн цусыг тараах, өвдөхийг зогсоох үйлчилгээтэй. Бүрэлдсэн
цусаар хэвлий өвдөх, сарын тэмдэг хоригдох буюу хэмжээ алдагдах, цээж
хавирга өвдөхөд хэрэглэнэ.







13. Ягаан цээнэ - Paeonia anomala L.
40-80см өндөр ургадаг, олон наст өвслөг ургамал. Үндэсний системд ихэд
хөгжсөн. Бүдүүн түнтгэр үндэслэг иштэй. Навч нь үндэс орчмоосоо гарсан
урт бариултай сарвуулаг, цуулбар энгийн навчистай. Цэцэг нь хүрэн улаан
өнгийн торгомсог дэлбээтэй.
Тархац ургах орчин: Хангай, Монгол-Алтай, Монгол-Дагуур, Хэнтий,
Хөвсгөлийн тойрогт хус, шинэсэн ойн гүнд буюу зарим нэгэн таг цармын
бүслүүрт ургана.
Эмийн түүхий эд: үндэс, үндэслэг иш. Газрын дээд хэсгийг цэцэглэлтийн
үед, үндсийг вегатацийн хугацаанд ухаж аваад угааж, дээжийг сүүдэр газар
эсвэл хатаагч шүгээнд 40-600С-ийн хэмд хатаана. Түүхий эдийг 3жил
хадгална. Цээнэ балт ургамалд ордог.
Химийн бодис: үндэс үндэслэг ишинд сапонил уураг бага зэргийн эфирийн
тос, органик хүчлүүд, эрдэс давс, витамин С, флавоноидын төрлийн бодис
агуулагдана. Амтлаг, гашуун, бүлээн, хөнгөн чанартай.
Ашиглах байдал: шээс хөөх, шимжүүлэх чадалтай. Шээс хаагдах, цус
алдах, толгой өвдөх, хоол боловсруулах эрхтэний үйл ажиллагааг
сайжруулахад хэрэглэнэ.





