1. Усан замын аялал
жуулчлалын нөөц
Лекц №5
Бэлтгэсэн: Б.Мөнгөнтуул
Бизнес Менежментийн тэнхим
Улаанбаатар Их Сургууль

2. Дэд сэдвүүд
• Усан замын аялал, түүний
үүсэл хөгжил
• Усан замын аялалын төрлүүд
• Усан замын аялалын нөөц
• Усан замын аялалын нөөцийн
үнэлгээ

3. Усан замын аялалын үүсэл
хөгжил
• Хоол идэш тэжээл хайх
• Зэрлэг ан амьтнаас дайжиж зугтаах
• Өөр овог аймаг руу дайрч довтлох
Гол гатлах

4. Усан замын аялалын үүсэл
хөгжил
• МЭӨ 6000 он модон дээр суугаад гараараа
сэлүүрдэж явдаг анхны завь хэрэглэж байв.
• Эртний Грек, Египет бичээсэн чимэглэл бүхий
гараараа сэлүүрддэг олон төрлийн ачааны
онгоц болон завь ашиглаж эхлэв.
• Анхны далайн худалдаачин болох Финикчүүд
том хурдан хөлөг онгоц бүтээв.
• Викинг ,Селт, Грек, Ромчууд ч байлдааны том
том хөлөг онгоц хийдэг байсан.
• VII-IX зууны үед “Далайн хаан” гэгдэж байсан
Нормандчууд нь зотон даавуу ашиглан анх
дарвуулт онгоц ашиглан далайн нээлтэнд их
үүрэг гүйцэтгэсэн.

5. Усан замын аялалын үүсэл
хөгжил
• IX-зууны үед Арабчууд торгоны замыг
эзэмшиж, далайн тээвэрээр олон улсын
хоорондын худалдаанд чухал хувь нэмэр
оруулсан.
• Газар зүйн их нээлтийн үеүүдэд усан замыг
цэрэг дайны зориулалтаар ашиглаж байсан.
• 1818 онд Black Ball Line -компани New-York,
Liverpool-ын хооронд анхны багц үйлчилгээ
зохион байгуулжээ. Энэ нь жижиг далбаат
завиар тогтмол хуваарийн дагуу зорчигчид
болон захиа шуудан, ачаа зэргийг далайгаар
тээвэрлэж эхэлжээ.

6. Усан замын аялалын үүсэл
хөгжил
• XIX-зууны эхээр Америк руу цагаачлах гэсэн
хүсэлтэй олон хүмүүсийн хүсэл уурын хөлөг онгоц
бүтээх сэдэл болж 1807-онд Robert Fulton -ны
бүтээсэн анхны Clermont уурын хөлөг онгоц нь
New-York, Albany хооронд 240 км зайг 32 цагийн
дотор туулжээ.
• 1843 онд Английн санваартан Томас Кук анх удаа
Темза мөрнөөр аялах завины аялалыг зохион
байгуулж байжээ.
• Америк тивд “American express” компани алдарт
“Missisipi” дугуйт усан онгоцоор Миссисипи
мөрнөөр аялах аялалыг зохион байгуулж байсан

7. Усан замын аялалын үүсэл
хөгжил
1900-1930 он нь усан онгоц
үйлдвэрлэгчдийн хувьд оргилд
хүрсэн үеүүд байсан.Энэ үед
хамгийн тансагт тооцогдож байсан
хөлөг онгоцууд далайн аялалд гарч
ирсэн.

8. Усан замын аялал,
түүний төрөл, ангилал
• Аялал жуулчлалын нэг төрөл болох усан
аялал нь дэлхий нийтээр хурдацтай
хөгжиж байгааг даган түүний талаар
тодорхой ойлголтууд бий болж дотроо хэд
хэдэн ангилал, зэрэглэлд хуваагддаг
болсон байна. Ерөнхийдөө усан аялал нь
тусгай сонирхлын аялалд хамаарагдах
бөгөөд аялалын болон завины шинж
чанараас шалтгаалаад олон төрөлтэй
байдаг.

9. Каное, каяак завиар аялах
(Canoeing, кayaking)
• Олимпийн төрөлд багтсан, дэлхийн
олон оронд дэлгэрсэн. Уулын
ширүүн урсгалт, нарийхан, хоёр
талаараа хадан хавцалтай болон
ердийн гол мөрдөд ч аялаж болно.
Энэ завь нь тогтвор муутай учир
мэргэжлийн аялагч нар аялахад
илүү тохиромжтой.

10. Canoeing

11. Kayaking

12. Усны амьсгалууртай усанд аялах
(Scubadiving, Snorkeling)
• Тэнгис далайн ургамал амьтдын
гайхамшгийг өөрийн нүдээр үзэх
харж сэтгэлийн таашаал авахыг
эрмэлзэгчид болон далай
тэнгисийн сувд түүх, фото, кино
зураг авах, эрдэм шинжилгээний
холбогдолтой судалгаа шинжилгээ
хийх зорилгоор хийгддэг .

13. Scubadiving

14. Усны скейт (Water boarding)
• Энэ төрлийн аялал нь
голчлон
далайн эргийн амралт (Beach)
зугаалгын
газар
ихэвчлэн
залуучууд чөлөөт цагаа өнгөрөөх
зорилгоор
усны
давалгааг
ашиглан явагддаг хэдий боловч
зарим нэг мэргэжлийн болон адал
явдал
эрэлхийлэгчдийн
хувьд
далайн хүчтэй шуурга нь тэднийг
татах нэг үндсэн өдөөгч хүчин зүйл
(мotivation) болж чаддаг байна.

15. Water boarding

16. Дарвуулт завиар аялах
(Windsurfing, Sailing)
• Энэ төрлийн завь нь манай
орны
нөхцөлд
ашиглах
боломжгүй
бөгөөд
далай
тэнгис мэтийн ихээхэн устай
газар салхины хүч, давалгааг
ашиглан явагддаг төрөл юм.

17. Windsurfing

18. Sailing

19. Катамаран
• Хоёр баллоныг хооронд нь холбож дээр
нь суудал зассан.Энэ завины бусад
завинуудаас ялгарах нэг онцлог нь
хөлний хэсэг нордоггүй баллоныг дагаж
урсдаг өөрсдийн ачаа тээшээ завины
гол хэсэгт бэхлэж аялахад аялагчдын
хөдөлгөөн болон завь жолоодоход
төвөг болдоггүй зэрэг давуу талтай. Энэ
завиар томоохон голууд дээр (ус ихтэй)
олон хүн аялахад тохиромжтой.

20. Katamaran

21. Усны рекреацийн нөөц
• Ямар ч байгалийн нөөц өөртөө
рекреацийн шинж чанарыг агуулж
байдаг тул тухайн газар нутгийн
хувьд ус нь тэр нутгийнхаа устай
холбоотой рекреацийн олон
төрлийн үйлдэл, үйл ажиллагаа
явуулах нөхцлийг бүрдүүлэгч чухал
хүчин зүйл болдог.

22. Усны рекреацийн нөөц
• Усны рекреацийн нөөц гэсэн
ойлголтонд бүс нутгийн усан
обьектууд тухайлбал, бүх гол,
мөрөн, нуур, цөөрөм, усан сан,
рашааныг нийтэд нь хамруулж тэр
нь хувь хүн, бүлэг хүмүүс,
нийгмийн рекреацийн хэрэгцээг
хэрхэн хангаж байгаа болон хангах
боломжтой байдаг.

23. Монгол орны усны ай сав
№
Ай сав
Нутаг
дэвсгэрийн
хамрах
хүрээ
Нийт
урсац
Голын
сүлжээний
нягтшил
1.
Хойд Мөсөн
далайн ай сав
20.6%
52.1%
0.07 км/км2
2. Номхон Далайн
ай сав
13.8%
15.9%
0.03 км/км2
3.
65.6%
32%
0.01 км/км2
Төв Азийн
гадагш
урсгалгүй ай сав

24. Монгол орны гол мөрдийн харьцуулалт,
аялал жуулчлалын ач холбогдол
Хойд мөсөн далайн ай сав
№
Голын
нэр
1. Сэлэнгэ
Урт
Голын
эхтэйгээ
нийтдээ
1444
Ус
Урсацын
цуглуулах жилийн
талбай
эзэлхүүн
425245
9.14
2. Орхон
1124
132855
3.60
3. Туул
704
49840
0.76
Аялал жуулчлалын
бүтээгдэхүүн
Сибирийн хилэм, Тул, Зэвэг,
Омуль, Балиус, Улаан нүдэн,
Мөнгөлөг хэлтэг, Булуу цагаан,
Цулбуурт зэрэг загас загасчлах
аялал, усан аялал
Тул, Зэвэг, Балиус, Булуу
цагаан, Хадран зэрэг загас
загасчлах аялал, усан ялал
Тул, Зэвэг, Мөнгөн хэлтэг зэрэг
загас загасчлах аялал, усан
аялал

25. Монгол орны гол мөрдийн харьцуулалт,
аялал жуулчлалын ач холбогдол
Номхон далайн ай сав
№
Голын
нэр
1. Онон
2. Хэрлэн
Урт
Ус
Урсацын
цуглуулах жилийн
талбай
эзэлхүүн
808
94010
1.28
1264
108439
0.62
3.
Халх
233
30465
0.91
Аялал жуулчлалын
бүтээгдэхүүн
Улаан живэрт, Тул, Морин
загас, Булуу цагаан, Амарын
хилэм зэрэг загас загасчлах
аялал, усан спорт аялал
Тул, Зэвэг, Амарын сугас,
Мөнгөлөг хэлтэг, Булуу
цагаан, Гутаар зэрэг загас
загасчлах аялал, усан
аялал
Улаан живэрт, Амарын
хадран, Амарын сугас, Давх,
Морин загас зэргийг
загасчлах аялал, усан спорт

26. Монгол орны гол мөрдийн харьцуулалт,
аялал жуулчлалын ач холбогдол
Төв Азийн гадагш урсгалгүй ай сав
№
1.
2.
3.
Голын
нэр
Урт
Ус
Урсацын
цуглуулах жилийн
талбай
эзэлхүүн
Завхан
765
51517
0.66
Ховд
516
49670
2.40
Байдра
г
310
27277
0.32
Аялал жуулчлалын
бүтээгдэхүүн
Мөнгөлөг хэлтэг,
Булуу цагаан, Мөрөг
зэрэг загас загасчлах
аялал, усан аялал
Үхэрдээ, Хэлтэг зэрэг
загас загасчлах
аялал, усан аялал
Усан спорт аялал

27. Усан аялал рекреацийн
үнэлгээний шалгуур
• Гол мөрөн, нуурын усны аялал
рекреацийн үнэлгээний шалгуурыг
тогтоох нь их өргөн хүрээтэй
ойлголт бөгөөд юуны өмнө усанд
сэлэх, загас барих, завиар аялах
боломж, эдгээрт тохиромжтой усны
температур, үргэлжлэх хугацаа,
эргийн төрөл байдал, бохирдол
зэргийг тодорхойлдог.

28. Усан аялал рекреацийн
үнэлгээний шалгуур
• Гол мөрдийн боргио, давалгаа,
ширүүн урсгал, уналт, хад чулуу,
унасан мод, хаялага, эргүүлэг,
эргийн өндөр хясаа, огцом эргэлт
бүхий тойролт зэрэг байгалийн
порогууд нь амрагч, аялагчдын
сэтгэлзүйд нөлөөлж, тэдний
сонирхолыг татдаг.

29. Усан аялал рекреацийн
үнэлгээний шалгуур
• Аль ч оронд усан аялал, усан
спорт хөгжүүлэхдээ гол мөрөн,
нуурын урсгалын шинж чанар,
бартаа, боргио, эргүүлэг зэргийг
харгалзан гол мөрдийг зэрэглэлд
хуваадаг ба аялал жуулчлалын
эрдэмтэн, судлаачид Монгол орны
гол, мөрдийн усан аялалын
зэрэглэлийг доорхи 5 ангилжээ.

30. Монгол орны гол, мөрдийн усан
аялалын зэрэглэл
Зэрэг-лэл
I
II
III
IV
V
Шинж чанар
Төлөөлөх гол мөрд
Дөлгөөн урсгалтай, тогтуун гол, Хэрлэн, Сэлэнгэ, Орхон, Туулын
мөрд, нуур
дунд ба адаг хэсэг, Завханы адаг
хэсэг
Чулуу ихтэй, эргүүлэг тойруулга Идэр, Эг, Хараа, Ерөө, Дэлгэр
бүхий гол мөрд, давалгаатай
нуур
Том том хад чулуутай, завь Богд, Суман, Ховд, Булган гол,
залах ур чадвар шаардах уулын Онги, Байдраг, Эгийн голын дунд,
гол, мөрд, давалгаа ихтэй нуур адгийн хэсэг, Хөвсгөл
Хүчтэй урсгал,үертэй, догшин Чулуут, Ховд, Орхон, Туулын эх,
ширүүн гол мөрд
Завханы эх
Хүрхрээ, харгиа, боргио ихтэй, Увсын Түргэн, Үенч, Бодонч,
бартаа бүхий уулын гол, мөрд
Ховдын эх, Чулуутын Чойрогын
боргио орчмын хэсэг

31. Монгол орны гол, мөрдийн усан
аялалын зэрэглэл
• I-II зэрэглэлийн гол мөрнөөр
дотоодын аялагчид, гадаадын
жуулчид, усан аялал сонирхогчид,
эхлэн суралцагчид мэргэжлийн
хүмүүсийн удирдлагаар аялна.
• III-VI зэрэглэлийн гол, мөрнөөр спорт
аялалынхан мэргэжлийн тамирчид
аялана. Энэ зэрэглэлд зонхилон
уулын ширүүн урсгалт, харгих, боргио
ихтэй мөрд орно.

32. Монгол орны нуурын хэмжээний
ангилал
№
Нуурын ангилал
Талбайн
нийлбэр
Бүх нуурын
хэдэн увь
болох
1 Маш жижиг буюу 0.1-1 км2
.
1021.0
85.0
Нуурын бүх
талбайн
хэдэн хувийг
эзлэх
6.5
2 Бага буюу 1.1- 10.0 км2
.
1182.0
13.1
7.5
3 Багавтар буюу 10.1- 50 км2
.
583.0
1.0
3.5
4 Дунд буюу 50.1- 100.0 км2
.
723.0
0.3
4.5
5 Томоохон буюу 100-1000 км2
.
3041.0
0.4
19.4
6 Том буюу 1000-аас дээш км2
.
Нийлбэр
9090.0
0.2
58.6
15640
100%
100%

33. Монгол орны зарим нууруудын аялал
жуулчлалын ач холбогдол
Нуурын
гарал, үүсэл
Техтоникийн
Галт уулын
Мөстлөгийн
Үлдэгдэл
Цэвдгийн
Төлөөлөх нуурууд
Аялал жуулчлалын
ач холбогдол
Хөвсгөл, Увс, Ачит,
Дархадын цагаан
нуур
Тэрхийн цагаан,
Найман нуур, Ганга,
Ширээ нуур
Хотон, Хоргон, Даян,
Толбо
Байгалийн үзэсгэлэнтэй өвөрмөц
тогтоцтой, спорт агнуур, усан аялал,
цогцолборт газрын аялал жуулчлалих
Галт уулын тогтоцоор үүссэн үзэсгэлэнт
бүтэц, спорт агнуур, эмчилгээ сувилал
Бөөн цагаан, Орог,
Улаан, Өгий, Хар
нуур, Буйр, Хөх нуур
Жугнай, Ойгон,
Сангийн далай, Хөх
нуур,Бүс нуур
Амралтын цогцолбор, жуулчны бааз,
спорт агнуур, эмчилгээ
Амралт, зугаалга,спорт агнуур
Амралт зугаалга

34. Усан аялал рекреацийн
үнэлгээний шалгуур
• Гол мөрөн, нуурын усны
температурыг хүний биед үйлчлэх
байдлаар нь эрдэмтэн Д.Хатчинсон
5 ангилж үзсэн байдаг бөгөөд
Монгол орны гол мөрөн, нуурын
усны температур 7-8-р саруудад
ямар байхыг дээрх эрдэмтний
ангилалд хувааж үзүүлэв.

35. Монгол орны гол, мөрд, нууруудын
усны тааламжийн үнэлгээ
№
Ангилал
Усны
температур
Тааламжийн
үнэлгээний
оноо
Цочроох
нөлөөтэй 0
1. Их хүйтэн
70-130
2. Хүйтэн
140-160
Тохиромжтой 1
3. Хүйтэвтэр
170-190
Тохиромжтой 2
4. Бүлээвтэр
200-240
Тохиромжтой 3
5. Бүлээн
250-270
Тохиромжтой 4
Төлөөлөх гол, мөрөн, нуур
Даян, Хөвсгөл нуур, түүний
орчмын голууд, Алтайн
уулсын гол мөрд, нуурууд
Үүрэг, Толбо
Тэлмэн, Тэрхийн цагаан,
Ойгон, Сангийн далай зэрэг
нуурууд, Суман, Чулуут,
Идэр, Сэлэнгэ голууд
Ачит,Бөөн цагаан нуурууд,
Ганга нуур
Увс, Хар-Ус, Буйр, Хяргас,
Орог нуурууд

36. Ашигласан материал
• Ариунбат.Г, Шагдар.Ш.,2004
• “Аялал жуулчлалын асуудлууд”
“Газарчин дээд сургууль. УБ 2006
• Монгол орны байгалийн
нөхцөлийн аялал жуулчлалын
тааламжын үнэлгээ Ш.Шагдар
2006
• http://shagai-tourism.blogspot.com

37. БАЯРЛАЛАА