1. Усан замын аялал
жуулчлалын нөөц
Лекц №
Бэлтгэсэн: Б.Мөнгөнтуул
Бизнес Менежментийн тэнхим
Улаанбаатар Их Сургууль

2. Дэд сэдвүүд
• Усан замын аялал, түүний
үүсэл хөгжил
• Усан замын аялалын төрлүүд
• Усан замын аялалын нөөц
• Усан замын аялалын нөөцийн
үнэлгээ

3. Усан замын аялалын үүсэл
хөгжил
• Хоол идэш тэжээл хайх
• Зэрлэг ан амьтнаас дайжиж зугтаах
• Өөр овог аймаг руу дайрч довтлох
Гол гатлах

4. Усан замын аялалын үүсэл
хөгжил
• МЭӨ 6000 он модон дээр суугаад гараараа
сэлүүрдэж явдаг анхны завь хэрэглэж байв.
• Эртний Грек, Египет бичээсэн чимэглэл бүхий
гараараа сэлүүрддэг олон төрлийн ачааны
онгоц болон завь ашиглаж эхлэв.
• Анхны далайн худалдаачин болох Финикчүүд
том хурдан хөлөг онгоц бүтээв.
• Викинг ,Селт, Грек, Ромчууд ч байлдааны том
том хөлөг онгоц хийдэг байсан.
• VII-IX зууны үед “Далайн хаан” гэгдэж байсан
Нормандчууд нь зотон даавуу ашиглан анх
дарвуулт онгоц ашиглан далайн нээлтэнд их
үүрэг гүйцэтгэсэн.

5. Усан замын аялалын үүсэл
хөгжил
• IX-зууны үед Арабчууд торгоны замыг
эзэмшиж, далайн тээвэрээр олон улсын
хоорондын худалдаанд чухал хувь нэмэр
оруулсан.
• Газар зүйн их нээлтийн үеүүдэд усан замыг
цэрэг дайны зориулалтаар ашиглаж байсан.
• 1818 онд Black Ball Line -компани New-York,
Liverpool-ын хооронд анхны багц үйлчилгээ
зохион байгуулжээ. Энэ нь жижиг далбаат
завиар тогтмол хуваарийн дагуу зорчигчид
болон захиа шуудан, ачаа зэргийг далайгаар
тээвэрлэж эхэлжээ.

6. Усан замын аялалын үүсэл
хөгжил
• XIX-зууны эхээр Америк руу цагаачлах гэсэн
хүсэлтэй олон хүмүүсийн хүсэл уурын хөлөг онгоц
бүтээх сэдэл болж 1807-онд Robert Fulton -ны
бүтээсэн анхны Clermont уурын хөлөг онгоц нь
New-York, Albany хооронд 240 км зайг 32 цагийн
дотор туулжээ.
• 1843 онд Английн санваартан Томас Кук анх удаа
Темза мөрнөөр аялах завины аялалыг зохион
байгуулж байжээ.
• Америк тивд “American express” компани алдарт
“Missisipi” дугуйт усан онгоцоор Миссисипи
мөрнөөр аялах аялалыг зохион байгуулж байсан

7. Усан замын аялалын үүсэл
хөгжил
1900-1930 он нь усан онгоц
үйлдвэрлэгчдийн хувьд оргилд
хүрсэн үеүүд байсан.Энэ үед
хамгийн тансагт тооцогдож байсан
хөлөг онгоцууд далайн аялалд гарч
ирсэн.

8. Усан замын аялал ,
түүний төрөл , ангилал
• Àÿëàë æóóëчëàëûí íýã òºðºë áîëîõ
óñàí àÿëàë íü äýëõèé íèéòýýð
õóðäàöòàé õºãæèæ áàéãààã äàãàí
ò¿¿íèé òàëààð òîäîðõîé îéëãîëòóóä
áèé áîëæ äîòðîî õýä õýäýí àíãèëàë,
çýðýãëýëä õóâààãääàã áîëñîí áàéíà.
Åðºíõèé人 óñàí àÿëàë íü òóñãàé
ñîíèðõëûí àÿëàëä õàìààðàãäàõ áºãººä
àÿëàëûí áîëîí çàâèíû øèíæ ÷àíàðààñ
øàëòãààëààä îëîí òºðºëòýé áàéäàã.

9. Ê
àíîå, êàÿàê çàâèàð àÿëàõ
(Canoeing, êayaking)
• Îëèìïèéí òºðºëä áàãòñàí, äýëõèéí îëîí
îðîíä äýëãýðñýí. Óóëûí øèð¿¿í
óðñãàëò, íàðèéõàí, õî¸ð òàëààðàà
õàäàí õàâöàëòàé áîëîí åðäèéí ãîë
ìºðäºä ч àÿëàæ áîëíî. Ýíý çàâü íü
òîãòâîð ìóóòàé óчèð ìýðãýæëèéí
àÿëàãч íàð àÿëàõàä
èë¿¿ òîõèðîìæòîé.

10. Canoeing

11. K
ayaking

12. Óñíû àìüñãàëóóðòàé óñàíä àÿëàõ
(S
cubadiving, S
norkeling)
• Òýíãèñ äàëàéí óðãàìàë àìüòäûí
ãàéõàìøãèéã ººðèéí í¿äýýð ¿çýõ
õàðæ ñýòãýëèéí òààøààë àâàõûã
ýðìýëçýãчèä áîëîí äàëàé òýíãèñèéí
ñóâä ò¿¿õ, ôîòî, êèíî çóðàã àâàõ,
ýðäýì øèíæèëãýýíèé õîëáîãäîëòîé
ñóäàëãàà øèíæèëãýý õèéõ
çîðèëãîîð õèéãääýã .

13. S
cubadiving

14. Óñíû ñêåéò (W
ater boarding)
• Ýíý òºðëèéí àÿëàë íü ãîëчëîí
äàëàéí ýðãèéí àìðàëò (Beach)
çóãààëãûí ãàçàð èõэâчëýí
çàëóóчóóä чºëººò öàãàà ºíãºðººõ
çîðèëãîîð óñíû äàâàëãààã àøèãëàí
ÿâàãääàã õýäèé áîëîâч çàðèì íýã
ìýðãýæëèéí áîëîí àäàë ÿâäàë
ýðýëõèéëýãчäèéí õóâüä äàëàéí
õ¿чòýé øóóðãà íü òýäíèéã òàòàõ
íýã ¿íäñýí ºäººãч õ¿чèí ç¿éë
(ìotivation) áîëæ чàääàã áàéíà.

15. W
ater boarding

16. Äàðâóóëò çàâèàð àÿëàõ
(W
indsurfing, S
ailing)
• Ýíý òºðëèéí çàâü íü ìàíàé îðíû
íºõöºëä àøèãëàõ áîëîìæã¿é
áºãººä äàëàé òýíãèñ ìýòèéí
èõýýõýí óñòàé ãàçàð ñàëõèíû
õ¿ч, äàâàëãààã àøèãëàí
ÿâàãääàã òºðºë þì.

17. W
indsurfing

18. S
ailing

19. Ê
àòàìàðàí
• Õî¸ð áàëëîíûã õîîðîíä íü õîëáîæ äýýð íü
ñóóäàë çàññàí.Ýíý çàâèíû áóñàä
çàâèíóóäààñ ÿëãàðàõ íýã îíöëîã íü
õºëíèé õýñýã íîðäîãã¿é áàëëîíûã äàãàæ
óðñäàã ººðñäèéí àчàà òýýøýý çàâèíû
ãîë õýñýãò áýõëýæ àÿëàõàä
àÿëàãчäûí õºäºë㺺í áîëîí çàâü
æîëîîäîõîä òºâºã áîëäîãã¿é çýðýã äàâóó
òàëòàé. Ýíý çàâèàð òîìîîõîí ãîëóóä äýýð
(óñ èõòýé) îëîí õ¿í àÿëàõàä
òîõèðîìæòîé.

20. Katamaran

21. Усны рекреацийн нөөц
• Ямар ч байгалийн нөөц өөртөө
рекреацийн шинж чанарыг агуулж
байдаг тул тухайн газар нутгийн
хувьд ус нь тэр нутгийнхаа устай
холбоотой рекреацийн олон
төрлийн үйлдэл, үйл ажиллагаа
явуулах нөхцлийг бүрдүүлэгч чухал
хүчин зүйл болдог.

22. Усны рекреацийн нөөц
• Усны рекреацийн нөөц гэсэн
ойлголтонд бүс нутгийн усан
обьектууд тухайлбал, бүх гол,
мөрөн, нуур, цөөрөм, усан сан,
рашааныг нийтэд нь хамруулж тэр
нь хувь хүн, бүлэг хүмүүс,
нийгмийн рекреацийн хэрэгцээг
хэрхэн хангаж байгаа болон хангах
боломжтой байдаг.

23. Монгол орны усны ай сав
№
Ай сав
Нутаг
дэвсгэрийн
хамрах
хүрээ
Нийт
урсац
Голын
сүлжээний
нягтшил
1.
Хойд Мөсөн
далайн ай сав
20.6%
52.1%
0.07 км/км2
2. Номхон Далайн
ай сав
13.8%
15.9%
0.03 км/км2
3.
65.6%
32%
0.01 км/км2
Төв Азийн
гадагш
урсгалгүй ай сав

24. Монгол орны гол мөрдийн
харьцуулалт , аялал жуулчлалын ач
холбогдол
№
Голын
нэр
1. Сэлэнгэ
Хойд мөсөн далайн ай сав
Урт
Голын
эхтэйгээ
нийтдээ
1444
Ус
Урсацын
цуглуулах жилийн
талбай
эзэлхүүн
425245
9.14
2. Орхон
1124
132855
3.60
3. Туул
704
49840
0.76
Аялал жуулчлалын
бүтээгдэхүүн
Сибирийн хилэм, Тул, Зэвэг,
Омуль, Балиус, Улаан нүдэн,
Мөнгөлөг хэлтэг, Булуу цагаан,
Цулбуурт зэрэг загас загасчлах
аялал, усан аялал
Тул, Зэвэг, Балиус, Булуу
цагаан, Хадран зэрэг загас
загасчлах аялал, усан ялал
Тул, Зэвэг, Мөнгөн хэлтэг зэрэг
загас загасчлах аялал, усан
аялал

25. Монгол орны гол мөрдийн
харьцуулалт , аялал жуулчлалын ач
холбогдол
№
Голын
нэр
1. Онон
2. Хэрлэн
Номхон далайн ай сав
Урт
Ус
Урсацын
цуглуулах жилийн
талбай
эзэлхүүн
808
94010
1.28
1264
108439
0.62
3.
Халх
233
30465
0.91
Аялал жуулчлалын
бүтээгдэхүүн
Улаан живэрт, Тул, Морин
загас, Булуу цагаан, Амарын
хилэм зэрэг загас загасчлах
аялал, усан спорт аялал
Тул, Зэвэг, Амарын сугас,
Мөнгөлөг хэлтэг, Булуу
цагаан, Гутаар зэрэг загас
загасчлах аялал, усан
аялал
Улаан живэрт, Амарын
хадран, Амарын сугас, Давх,
Морин загас зэргийг
загасчлах аялал, усан спорт

26. Монгол орны гол мөрдийн
харьцуулалт , аялал жуулчлалын ач
холбогдол
№
1.
2.
3.
Төв Азийн гадагш урсгалгүй ай сав
Голын
нэр
Урт
Ус
Урсацын
цуглуулах жилийн
талбай
эзэлхүүн
Завхан
765
51517
0.66
Ховд
516
49670
2.40
Байдра
г
310
27277
0.32
Аялал жуулчлалын
бүтээгдэхүүн
Мөнгөлөг хэлтэг,
Булуу цагаан, Мөрөг
зэрэг загас загасчлах
аялал, усан аялал
Үхэрдээ, Хэлтэг зэрэг
загас загасчлах
аялал, усан аялал
Усан спорт аялал

27. Усан аялал рекреацийн
үнэлгээний шалгуур
• Гол мөрөн, нуурын усны аялал
рекреацийн үнэлгээний шалгуурыг
тогтоох нь их өргөн хүрээтэй
ойлголт бөгөөд юуны өмнө усанд
сэлэх, загас барих, завиар аялах
боломж, эдгээрт тохиромжтой усны
температур, үргэлжлэх хугацаа,
эргийн төрөл байдал, бохирдол
зэргийг тодорхойлдог.

28. Усан аялал рекреацийн
үнэлгээний шалгуур
• Гол мөрдийн боргио, давалгаа,
ширүүн урсгал, уналт, хад чулуу,
унасан мод, хаялага, эргүүлэг,
эргийн өндөр хясаа, огцом эргэлт
бүхий тойролт зэрэг байгалийн
порогууд нь амрагч, аялагчдын
сэтгэлзүйд нөлөөлж, тэдний
сонирхолыг татдаг.

29. Усан аялал рекреацийн
үнэлгээний шалгуур
• Аль ч оронд усан аялал, усан
спорт хөгжүүлэхдээ гол мөрөн,
нуурын урсгалын шинж чанар,
бартаа, боргио, эргүүлэг зэргийг
харгалзан гол мөрдийг зэрэглэлд
хуваадаг ба аялал жуулчлалын
эрдэмтэн, судлаачид Монгол орны
гол, мөрдийн усан аялалын
зэрэглэлийг доорхи 5 ангилжээ.

30. Монгол орны гол, мөрдийн усан
аялалын зэрэглэл
Зэрэг-лэл
I
II
III
IV
V
Шинж чанар
Төлөөлөх гол мөрд
Дөлгөөн урсгалтай, тогтуун гол, Хэрлэн, Сэлэнгэ, Орхон, Туулын
мөрд, нуур
дунд ба адаг хэсэг, Завханы адаг
хэсэг
Чулуу ихтэй, эргүүлэг тойруулга Идэр, Эг, Хараа, Ерөө, Дэлгэр
бүхий гол мөрд, давалгаатай
нуур
Том том хад чулуутай, завь Богд, Суман, Ховд, Булган гол,
залах ур чадвар шаардах уулын Онги, Байдраг, Эгийн голын дунд,
гол, мөрд, давалгаа ихтэй нуур адгийн хэсэг, Хөвсгөл
Хүчтэй урсгал,үертэй, догшин Чулуут, Ховд, Орхон, Туулын эх,
ширүүн гол мөрд
Завханы эх
Хүрхрээ, харгиа, боргио ихтэй, Увсын Түргэн, Үенч, Бодонч,
бартаа бүхий уулын гол, мөрд
Ховдын эх, Чулуутын Чойрогын
боргио орчмын хэсэг

31. Монгол орны гол, мөрдийн усан
аялалын зэрэглэл
• I-II зэрэглэлийн гол мөрнөөр
дотоодын аялагчид, гадаадын
жуулчид, усан аялал сонирхогчид,
эхлэн суралцагчид мэргэжлийн
хүмүүсийн удирдлагаар аялна.
• III-VI зэрэглэлийн гол, мөрнөөр спорт
аялалынхан мэргэжлийн тамирчид
аялана. Энэ зэрэглэлд зонхилон
уулын ширүүн урсгалт, харгих, боргио
ихтэй мөрд орно.

32. Монгол орны нуурын хэмжээний
ангилал
№
Нуурын ангилал
Талбайн
нийлбэр
Бүх нуурын
хэдэн увь
болох
1 Маш жижиг буюу 0.1-1 км2
.
1021.0
85.0
Нуурын бүх
талбайн
хэдэн хувийг
эзлэх
6.5
2 Бага буюу 1.1- 10.0 км2
.
1182.0
13.1
7.5
3 Багавтар буюу 10.1- 50 км2
.
583.0
1.0
3.5
4 Дунд буюу 50.1- 100.0 км2
.
723.0
0.3
4.5
5 Томоохон буюу 100-1000 км2
.
3041.0
0.4
19.4
6 Том буюу 1000-аас дээш км2
.
Нийлбэр
9090.0
0.2
58.6
15640
100%
100%

33. Монгол орны зарим нууруудын аялал
жуулчлалын ач холбогдол
Нуурын
гарал, үүсэл
Техтоникийн
Галт уулын
Мөстлөгийн
Үлдэгдэл
Цэвдгийн
Төлөөлөх нуурууд
Аялал жуулчлалын
ач холбогдол
Хөвсгөл, Увс, Ачит,
Дархадын цагаан
нуур
Тэрхийн цагаан,
Найман нуур, Ганга,
Ширээ нуур
Хотон, Хоргон, Даян,
Толбо
Байгалийн үзэсгэлэнтэй өвөрмөц
тогтоцтой, спорт агнуур, усан аялал,
цогцолборт газрын аялал жуулчлалих
Галт уулын тогтоцоор үүссэн үзэсгэлэнт
бүтэц, спорт агнуур, эмчилгээ сувилал
Бөөн цагаан, Орог,
Улаан, Өгий, Хар
нуур, Буйр, Хөх нуур
Жугнай, Ойгон,
Сангийн далай, Хөх
нуур,Бүс нуур
Амралтын цогцолбор, жуулчны бааз,
спорт агнуур, эмчилгээ
Амралт, зугаалга,спорт агнуур
Амралт зугаалга

34. Усан аялал рекреацийн
үнэлгээний шалгуур
• Гол мөрөн, нуурын усны
температурыг хүний биед үйлчлэх
байдлаар нь эрдэмтэн Д.Хатчинсон
5 ангилж үзсэн байдаг бөгөөд
Монгол орны гол мөрөн, нуурын
усны температур 7-8-р саруудад
ямар байхыг дээрх эрдэмтний
ангилалд хувааж үзүүлэв.

35. Монгол орны гол, мөрд, нууруудын
усны тааламжийн үнэлгээ
№
Ангилал
Усны
температур
Тааламжийн
үнэлгээний
оноо
Цочроох
нөлөөтэй 0
1. Их хүйтэн
70-130
2. Хүйтэн
140-160
Тохиромжтой 1
3. Хүйтэвтэр
170-190
Тохиромжтой 2
4. Бүлээвтэр
200-240
Тохиромжтой 3
5. Бүлээн
250-270
Тохиромжтой 4
Төлөөлөх гол, мөрөн, нуур
Даян, Хөвсгөл нуур, түүний
орчмын голууд, Алтайн
уулсын гол мөрд, нуурууд
Үүрэг, Толбо
Тэлмэн, Тэрхийн цагаан,
Ойгон, Сангийн далай зэрэг
нуурууд, Суман, Чулуут,
Идэр, Сэлэнгэ голууд
Ачит,Бөөн цагаан нуурууд,
Ганга нуур
Увс, Хар-Ус, Буйр, Хяргас,
Орог нуурууд

36. Ашигласан материал
• Ариунбат.Г, Шагдар.Ш.,2004
• “Аялал жуулчлалын асуудлууд”
“Газарчин дээд сургууль. УБ 2006
• Монгол орны байгалийн
нөхцөлийн аялал жуулчлалын
тааламжын үнэлгээ Ш.Шагдар
2006
• http://shagai-tourism.blogspot.com

37. АНХААРАЛ ТАВЬСАН
ЯВДАЛД БАЯРЛАЛАА .