1. Αλεξία-Νεφέλη Δούμα
«Η νομιμοποίηση των γάμων των ομοφυλοφίλων στην Ελλάδα: ένα ατέρμονο
αδιέξοδο»
Αναντίλεκτα πια τα ομόφυλα ζευγάρια αποτελούν κοινωνική πραγματικότητα στην
Ελλάδα. Εντούτοις, τέτοιες κοινωνικές ομάδες ακόμα και σήμερα υφίστανται
πρωτοφανή κοινωνική πίεση, η οποία οδηγεί στον αποκλεισμό τους από πολλές
πτυχές της κοινωνικής τους υπόστασης, με κύριο τον επαγγελματικό αποκλεισμό,
ιδίως στο δημόσιο τομέα.
Όσον αφορά στη συνταγματική κατοχύρωση, θα πρέπει να σημειώσουμε ότι το άρθρο
4 του ελληνικού Συντάγματος θεμελιώνει την αρχή της ισότητας όλων απέναντι στο
νόμο, όσον αφορά όμοιες καταστάσεις. Η αρχή αυτή είναι δεσμευτική για τον κοινό
νομοθέτη, προκειμένου να διασφαλίσει όχι μόνο την ισότητα των πολιτών ενώπιον
του νόμου, αλλά και του νόμου έναντι των πολιτών.
Παράλληλα, τόσο το άρθρο 2 (ανθρώπινη αξιοπρέπεια και αυτοκαθορισμός του
ατόμου) όσο και το άρθρο 5 του Συντάγματος (ελεύθερη ανάπτυξη της
προσωπικότητας) σέβονται τις επιλογές και την αξία του ατόμου. Για αυτό το λόγο, οι
σεξουαλικές επιλογές των ομόφυλων ζευγαριών στην κοινωνία δε θα πρέπει να
αποκλείονται από το προστατευτικό πεδίο του νόμου που ρυθμίζει τα των
ετερόφυλων ζευγαριών. Συνεπώς, κάθε νόμος που περιστέλλει τα ανωτέρω
δικαιώματα συνιστά ευθεία παραβίαση του δικαιώματος στην ελεύθερη ανάπτυξη της
προσωπικότητας η οποία είναι διφυής: ερείδεται στο δικαίωμα στην ελεύθερη
σύναψη και διατήρηση διαπροσωπικών σχέσεων, αφενός, και στο δικαίωμα επιλογής
του γενετήσιου προσανατολισμού, επιλογής ερωτικού συντρόφου, καθώς και
διαβίωσης με τον τελευταίο, αφετέρου. Η ισόποση απόλαυση των δικαιωμάτων
κατοχυρώνεται σε όλες τις κοινωνικές ομάδες και αποτελεί την πεμπτουσία μιας
φιλελεύθερης, σύγχρονης και ανεκτικής κοινωνίας. Οι προαναφερθείσες διακρίσεις
συνιστούν απειλή για μια δημοκρατική κοινωνία, η οποία οφείλει να θεσπίσει
κατάλληλους νομικούς μηχανισμούς για την εξάλειψη τέτοιων φαινομένων.
Εκτός από τις συνταγματικές ρυθμίσεις που εκτέθηκαν ανωτέρω, ο έλληνας
νομοθέτης έχει εισαγάγει το θεσμό του συμφώνου συμβίωσης με το νόμο 3719/2008
«Μεταρρυθμίσεις για την οικογένεια, το παιδί, την κοινωνία και άλλες διατάξεις»,
που εφοδιάζει τα μέρη με ιδιοκτησιακά δικαιώματα και άλλα προνόμια. Αυτός ο
θεσμός έχει σήμερα καθιερωθεί στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες. Εννέα εξ
αυτών ( Βέλγιο, Δανία, Γαλλία, Ισλανδία, Κάτω Χώρες, Νορβηγία, Πορτογαλία,
Ισπανία και Σουηδία) αναγνωρίζουν το γάμο ομόφυλων ζευγαριών. Επιπροσθέτως,
δεκαεπτά κράτη μέλη αναγνωρίζουν κάποιο είδος συμβίωσης για τα ομόφυλα
ζευγάρια ( Ανδόρα, Αυστρία, Βέλγιο, Τσεχική Δημοκρατία, Φινλανδία, Γαλλία ,
Γερμανία, Ουγγαρία, Ισλανδία, Ιρλανδία , Λιχτενστάιν, Λουξεμβούργο, Κάτω Χώρες,
Σλοβενία , Ισπανία, Ελβετία και Ηνωμένο Βασίλειο). Η Δανία, η Νορβηγία και η
Σουηδία αναγνωρίζουν το δικαίωμα στο γάμο ομοφύλων, χωρίς όμως να τους
παρέχουν τη δυνατότητα συμβίωσης. Η Ελλάδα , μαζί με τη Λιθουανία είναι οι μόνες
χώρες μεταξύ των προαναφερθεισών χωρών που αποκλείουν ομόφυλα ζευγάρια από
την προστασία του νόμου για τη συγκεκριμένη μορφή συμβίωσης , η οποία
χρησιμεύει ως μια εναλλακτική λύση για το γάμο κυρίως - και αποκλειστικά - για τα
ετερόφυλα ζευγάρια .
1

2. Αλεξία-Νεφέλη Δούμα
Κατά της απαγόρευσης αυτής , τέσσερα ομόφυλα ζευγάρια από τον ελληνικό
σύλλογο « Σύνθεση - Ενημέρωση , Ευαισθητοποίηση και Έρευνα » προσέφυγαν
ενώπιον του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (στο εξής: ΕΔΔΑ).
Δεδομένου ότι δεν προβλέπεται ένδικο βοήθημα στους Έλληνες πολίτες , είτε λόγω
νομοθετικής ανεπάρκειας είτε λόγω της άρνησης των συμβολαιογράφων για τη
σύνταξη συμφώνων μεταξύ ομόφυλων ζευγαριών, το ΕΔΔΑ καταδίκασε την Ελλάδα
για παραβίαση του άρθρου 8 (δικαίωμα στην ιδιωτική και οικογενειακή ζωή) σε
συνδυασμό με το άρθρο 14 (απαγόρευση αρνητικών διακρίσεων) της Ευρωπαϊκής
Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου ( στο εξής: ΕΣΔΑ ) ( βλ. Βαλλιανάτος
και Λοιποί κατά Ελλάδος , Αρ. 29381 / 09 και 32684 / 09 (7 Νοεμβρίου 2013, ΕΔΔΑ).
Η ελληνική Κυβέρνηση υποστήριξε ότι το «σύμφωνο συμβίωσης» δεν αποσκοπεί
ούτε στην υποκατάσταση του γάμου ούτε στο αποκλεισμό ομόφυλων ζευγαριών,
αλλά στην κάλυψη του νομικού κενού όσον αφορά στις κοινωνικές εξελίξεις. Διέπει,
όπως ισχυρίστηκε, τις περιπτώσεις ομόφυλων ζευγαριών που συζούν ανεπίσημα με
κοινά τέκνα , προσφέροντάς τους ποικίλα ιδιοκτησιακά και κληρονομικά δικαιώματα,
με την παράλληλη εισαγωγή του τεκμηρίου πατρότητας. Παρ 'όλα αυτά , ο εν λόγω
νόμος στοχεύει στην προώθηση του θεσμού του γάμου και της οικογένειας στην
παραδοσιακή τους μορφή .
Το ΕΔΔΑ δέχθηκε ότι η προστασία της οικογένειας με την παραδοσιακή έννοια,
αποτελεί τόσο σημαντικό όσο και νόμιμο λόγο που δικαιολογεί μια διαφορετική
μεταχείριση. Η προστασία των συμφερόντων του τέκνου συνιστά εύλογο και νόμιμο
σκοπό. Λαμβάνοντας υπόψη την αρχή της νομιμότητας του σκοπού του νόμου, το
Δικαστήριο προχώρησε σε εξέταση της αρχής της αναλογικότητας . Ως εκ τούτου,
εξέτασε αν η πρώτη διάκριση στη μεταχείριση των ομόφυλων ζευγαριών συνιστά
κατάλληλο και αναγκαίο μέσο για την εξυπηρέτηση του προαναφερθέντος σκοπού.
Το ΕΔΔΑ στην απόφασή του υπογράμμισε το πολύ μεγάλο έλλειμμα του
φιλελευθερισμού και του σεβασμού για την προσωπική επιλογή στην ελληνική
κοινωνία . Ειδικότερα , σημείωσε ότι «τα κράτη κατά τη θέσπιση των νομικών μέσων
που αφορούν στην προστασία της οικογενειακής ζωής , όπως ορίζεται στο άρθρο 8
της ΕΣΔΑ , πρέπει οπωσδήποτε να λαμβάνουν αντιστοίχως υπόψη τις εξελίξεις στη
νοοτροπία των κοινωνιών τους».
Το Δικαστήριο υπογραμμίζει ότι, προκειμένου μια περίπτωση να εμπίπτει στο πεδίο
εφαρμογής του άρθρου 14 ΕΣΔΑ, πρέπει να υπάρχει διαφορετική μεταχείριση των
ατόμων σε ανάλογες περιστάσεις. Μια τέτοια διαφορετική μεταχείριση μπορεί να
λάβει τη μορφή αρνητικών διακρίσεων όταν δεν υπάρχει αντικειμενική και εύλογη
αιτιολόγηση για τη θέσπισή της. Με άλλα λόγια , η περιστολή του δικαιώματος
λαμβάνει χωρά όταν ελλείπει ο θεμιτός σκοπός και η εύλογη σχέση αναλογικότητας
μεταξύ των μέσων και του επιδιωκόμενου σκοπού. Δεν αμφισβητείται ότι τα κράτη
διαθέτουν ευρύ περιθώριο εκτιμήσεως (όπως έχει κριθεί στις προηγούμενες
περιπτώσεις , βλ. Handyside κατά Ηνωμένου Βασιλείου ( Αρ. 5493/72 (7 Δεκεμβρίου
1976) , ΕΔΔΑ ) , έτσι ώστε να αξιολογούν την κοινωνική και οικονομική τους
πραγματικότητα και να θεσπίζουν νόμους που να πληρούν τους όρους της
«επιτακτικής κοινωνικής ανάγκης» και της «αναλογικότητας ». Ο γενετήσιος
προσανατολισμός είναι μια έννοια που καλύπτεται από το άρθρο 14 ΕΣΔΑ. Το
Δικαστήριο έχει επανειλημμένα αποφανθεί ότι οι διαφορές με βάση το φύλο, καθώς
και εκείνες που βασίζονται στο γενετήσιο προσανατολισμό απαιτούν ιδιαίτερα
2

3. Αλεξία-Νεφέλη Δούμα
πειστικούς και σοβαρούς λόγους για να δικαιολογηθεί η παρέκκλιση (βλ. Goodwin
κατά Ηνωμένου Βασιλείου , Αρ. 28957/95 (11 Ιουλίου 2002) , ΕΔΔΑ ). Στη σχετική
απόφασή Shalk και Kopf κατά Αυστρίας ( Αρ. 30141 / 04 , (22 Νοεμβρίου 2010) ,
ΕΔΔΑ ), το Δικαστήριο αναγνώρισε το δικαίωμα σε σταθερή συνύπαρξη σε ένα
ομόφυλο ζευγάρι, θεωρώντας το μια μορφή οικογένειας. Άλλωστε, το Δικαστήριο
σημειώνει ότι «όταν υπάρχει διαφορετική μεταχείριση για λόγους φύλου ή
γενετήσιου προσανατολισμού, το πεδίο ελεύθερης εκτίμησης του κράτους
περιορίζεται σημαντικά». Οι διακρίσεις αποκλειστικά σε επίπεδο γενετήσιου
προσανατολισμού είναι απαράδεκτες στο πλαίσιο της ΕΣΔΑ.
Από την άποψη αυτή, ο έλληνας νομοθέτης έχει θέσει ένα αδικαιολόγητο εμπόδιο
στην ομόφυλα ζευγάρια με τη δημιουργία ενός δυσανάλογου μέτρου. Η αρχή της
αναλογικότητας προϋποθέτει ότι ένα μέτρο που περιορίζει το δικαίωμα ορισμένων
ατόμων, όπως στην προκειμένη περίπτωση, πρέπει να κρίνεται αναγκαία ώστε να
επιτευχθεί ο θεμιτός στόχος του κράτους, αυτός της προστασίας της παραδοσιακής
μορφής της οικογένειας. Το βάρος της απόδειξης για την παρέκκλιση από την αρχή
της ισότητας ανήκει στην κυβέρνηση. Το Δικαστήριο στη Βαλλιανάτος κατά Ελλάδος
δεν πείσθηκε από τα επιχειρήματα της τελευταίας ότι η απαλλαγή των ομόφυλων
ζευγαριών από το πεδίο εφαρμογής του νόμου 3719/2008 εξυπηρετεί τους
προαναφερθέντες σκοπούς.
Υπό το φως των ανωτέρω, το Δικαστήριο κατέληξε στο συμπέρασμα ότι «η
κυβέρνηση δεν έχει παράσχει πειστικούς και σοβαρούς λόγους για να αιτιολογήσει
επαρκώς τον αποκλεισμό των ομόφυλων ζευγαριών από το πεδίο εφαρμογής του
N.3719/2008 . Ως αποτέλεσμα , έκρινε ότι «η παρούσα περίπτωση συνιστά ευθεία
παραβίαση του άρθρου 14 σε συνδυασμό με το άρθρο 8 της ΕΣΔΑ» ( σκέψη 92 της
απόφασης ), καταδικάζοντας την Ελλάδα σε καταβολή αποζημίωσης ύψους 5.000
ευρώ για κάθε μία από τις προσφεύγουσες , παράλληλα με τη δικαστική έξοδα, λόγω
παραβίασης του δικαιώματος σεβασμού της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής και
των διατάξεων που απαγορεύουν τις διακρίσεις.
Η καταδίκη της Ελλάδας στην εντυπωσιακή απόφαση του Βαλλιανάτος και Λοιποί
κατά Ελλάδος ήταν δίκαιη και ορθή. Το ελληνικό κράτος δεν έχει μόνο αρνητική
υποχρέωση αποχής από κάθε εμπόδιο και δυσχέρανση στην απόλαυση του
δικαιώματος στην ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας των πολιτών του, αλλά
φέρει επίσης μια θετική υποχρέωση λήψης των κατάλληλων μέτρων, που πληρούν τα
τρία σωρευτικά κριτήρια της νομιμότητας, της αναγκαιότητας και της
αναλογικότητας. Τα μέτρα αυτά θα πρέπει να προβλέπονται από το νόμο , να
επιδιώκουν θεμιτό σκοπό και να είναι ανάλογα με το πεδίο εφαρμογής και σκοπού
του νόμου. Δυστυχώς, η Ελλάδα υιοθετεί μια πολιτική «στρουθοκαμηλισμού»,
καταφεύγοντας στην προσωρινή και πρόχειρη κάλυψη νομικών κενών, ενώ αδυνατεί
να προωθήσει αποτελεσματικά την υιοθέτηση νέων κοινωνικών δομών, γεγονός που
οφείλεται κατά κύριο λόγο στην ανεπάρκεια πολιτικής βούλησης και συνεργασίας
μεταξύ των πολιτικών κομμάτων και των επίσημων αντιπροσώπων του κράτους.
Η εκτελεστική εξουσία δεν εφαρμόζει συχνά τις δικαστικές αποφάσεις . Αξίζει να
σημειωθεί η απόφαση του Συμβουλίου της Επικρατείας (αρ. 3490/2006 ) , το οποίο
αναγνωρίζει την ύπαρξη των ομοφυλόφιλων ζευγαριών και έχει ως εξής : « [ ... ] Οι
ομοφυλόφιλοι αποτελούν [ ... ] κοινωνική πραγματικότητα , [ ... ] μια κοινωνική
ομάδα, μεταξύ των πολλών οι οποίες συνθέτουν μια ανοικτή και σύγχρονη
3

4. Αλεξία-Νεφέλη Δούμα
δημοκρατική κοινωνία, της οποίας οι σεξουαλικές επιλογές δεν αποδοκιμάζονται από
τη συνταγματική τάξη της χώρας, αλλά, αντίθετα, προτάσσονται μέσω των διατάξεων
των άρθρων 2 (σεβασμός και η προστασία της ανθρώπινης αξιοπρέπειας ) και 5 § 1
( προστασία της προσωπικής ελευθερίας ) ως έκφραση της ελεύθερης επιλογής που
θα πρέπει να είναι απολύτως σεβαστή και να μπορεί να εκφράζεται [ ... ], όπως οι [ ...
] ευαισθησίες των άλλων ομάδων του πληθυσμού » .
Με βάση όλα όσα εκτέθηκαν, κρίνεται επιτακτική η ανάγκη υλοποίησης της νομικής
προστασίας του δικαιώματος των ομόφυλων ζευγαριών στον σεξουαλικό
αυτοκαθορισμό χωρίς άλλες αρνητικές κλιμακώσεις ενώπιων διεθνών δικαστικών
φορά. Αν το ελληνικό κράτος συνεχίσει να αψηφά τις καταδικαστικές αποφάσεις του
ΕΔΔΑ, θα υπέχει διεθνή ευθύνη για παραβίαση διατάξεων αναγκαστικού δικαίου και
γενικών αρχών του διεθνούς δικαίου.
4